INFLYATSIYA VA INFLYATSIYAGA QARSHI SIYOSAT

Yuklangan vaqt

2024-10-19

Yuklab olishlar soni

5

Sahifalar soni

14

Faytl hajmi

110,2 KB


 
 
 
 
 
 
INFLYATSIYA VA INFLYATSIYAGA QARSHI SIYOSAT 
  
1. Inflyatsiya tushunchasi, ko’rsatkichlari va o’lchanishi 
2. O’sish sur’atlariga ko’ra inflyatsiya turlari  
3. Inflyatsiya sabablari 
4. Inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari va inflyatsiyaga qarshi siyosat 
  
Tayanch so’z va iboralar: inflyatsiya, talab inflyatsiyasi, taklif inflyatsiyasi, 
Filipps egri chizig’i, aksilinflyatsiya siyosati, graduallash. 
 
1.Inflyatsiya tushunchasi, ko’rsatkichlari va o’lchanishi 
Inflyatsiya ( lotincha inflatio - shishish, bo’rtish, taranglashish) –  ma’lum davr 
mobaynida  mamlakatda narxlar o’rtacha (umumiy) darajasining  barqaror o’sishi, 
pulning 
xarid 
qobiliyatini 
uzoq 
muddatli 
pasayishi. 
Inflyatsiya 
bozor 
iqtisodiyotining asosiy izdan chiqaruvchi omillari jumlasiga kiradi, uning sur’ati 
qanchalik yuqori bo’lsa, iqtisodiyotga xavfli ta’siri shunchalik katta bo’ladi. 
Ayniqsa bir iqtisodiy tizimdan ikkinchi bir iqtisodiy tizimga o’tayotgan 
mamlakatlarda inflyatsiyaning iqtisodiyotga ta’siri ancha xavfli. Chunki, bu davr 
narxlarning erkinlashuvi va shunga muvofiq ularning umumiy  darajasi keskin oshib 
ketishi bilan bog’liq. 
Ammo inflyatsiya davrida barcha tovarlarning narxlari ham oshavermaydi: 
ayrimlariniki barqaror bo’lib tursa, ba’zilariniki esa tushishi mumkin.  
 “Inflyatsiya” atamasi ilk bor Shimoliy Amerikada  1861-1865 yillardagi 
Fuqarolar urushi davrida   qo’llanildi. Inflyatsiyaning atamasi muomaladagi qog’oz 
pul massasining tovarlarning real taklifiga nisbatan haddan ziyod ko’payib ketishi 
holatini  izohlangan. . Ammo inflyatsiyaning bunday tavsifi  mukammal emas va 
INFLYATSIYA VA INFLYATSIYAGA QARSHI SIYOSAT 1. Inflyatsiya tushunchasi, ko’rsatkichlari va o’lchanishi 2. O’sish sur’atlariga ko’ra inflyatsiya turlari 3. Inflyatsiya sabablari 4. Inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari va inflyatsiyaga qarshi siyosat Tayanch so’z va iboralar: inflyatsiya, talab inflyatsiyasi, taklif inflyatsiyasi, Filipps egri chizig’i, aksilinflyatsiya siyosati, graduallash. 1.Inflyatsiya tushunchasi, ko’rsatkichlari va o’lchanishi Inflyatsiya ( lotincha inflatio - shishish, bo’rtish, taranglashish) – ma’lum davr mobaynida mamlakatda narxlar o’rtacha (umumiy) darajasining barqaror o’sishi, pulning xarid qobiliyatini uzoq muddatli pasayishi. Inflyatsiya bozor iqtisodiyotining asosiy izdan chiqaruvchi omillari jumlasiga kiradi, uning sur’ati qanchalik yuqori bo’lsa, iqtisodiyotga xavfli ta’siri shunchalik katta bo’ladi. Ayniqsa bir iqtisodiy tizimdan ikkinchi bir iqtisodiy tizimga o’tayotgan mamlakatlarda inflyatsiyaning iqtisodiyotga ta’siri ancha xavfli. Chunki, bu davr narxlarning erkinlashuvi va shunga muvofiq ularning umumiy darajasi keskin oshib ketishi bilan bog’liq. Ammo inflyatsiya davrida barcha tovarlarning narxlari ham oshavermaydi: ayrimlariniki barqaror bo’lib tursa, ba’zilariniki esa tushishi mumkin. “Inflyatsiya” atamasi ilk bor Shimoliy Amerikada 1861-1865 yillardagi Fuqarolar urushi davrida qo’llanildi. Inflyatsiyaning atamasi muomaladagi qog’oz pul massasining tovarlarning real taklifiga nisbatan haddan ziyod ko’payib ketishi holatini izohlangan. . Ammo inflyatsiyaning bunday tavsifi mukammal emas va
 
 
uning sabablarini ochib bermaydi. Umuman olganda inflyatsiya pul muomalasi 
qonunlarining buzilishi shakli sifatida makroiqtisodiy muvozanatning buzilishini, 
talab va taklif nomutanosibligini  anglatadi. 
Keynschlar maktabi namoyondalari bunday nomutanosiblikning  sababi to’liq 
bandlik sharoitida talabning haddan ziyod bo’lishida deb bilishadi. Shu sababli  ular 
ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi past bo’lsa byudjet taqchilligi va 
qo’shimcha pul chiqarish yo’li bilan  xarid qobiliyatini, boshqacha aytganda yalpi 
talabni ko’paytirish inflyatsiyaga olib kelmaydi deb hisoblashishadi. 
Neoklassik yondoshuv tarafdorlari inflyatsiyaning manbai ishlab chiqarishning 
haddan ziyod o’sishida, ishlab chiqarish xarajatlarining ko’payishida deb bilishadi. 
Demak  keynschilar  inflyatsiyaga talab tomonidan, neoklassiklar esa taklif 
tomonidan  yondoshishadi.   
Agar iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlar  massasi yalpi talabga nisbatan 
sekinroq o’ssa, yoki  yalpi talab ko’paygani holda o’zgarmasdan tursa, bu 
nomutanosiblik  narxlar darajasining ko’tarilishi orqali bartaraf etiladi. Oqibatda pul 
birligining xarid qobiliyati pasayadi va milliy iqtisodiyotning qo’shimcha pul 
massasiga ehtiyoji paydo bo’ladi.  
Inflyatsiya nafaqat pul muomalasining izdan chiqishi, balki  butun takror ishlab 
chiqarish   mexanizmining kasali, makroiqtisodiy buzilishlar  natijasidir. 
Narxlarning o’sishi, pul birligi xarid qobiliyatining pasayishidan tashqari inflyatsiya 
namoyon bo’lishining quyidagi uch belgisi ham bor. Bular: 
1) valyuta kururslarining o’zgarishi; 
2)  kredit berish shartlarining qimmatlashuv va muddatlarining qisqarishi 
tomon o’zgarishi; 
3) kundalik ehtiyoj mollaridan iborat iste’mol savati narxsining o’sishi.   
 Inflyatsiya  narx indekslari - deflyator va iste’mol narxlar indeksi yordamida 
aniqlanadi.  
Narxlar  o’rtacha (umumiy) darajasining  nisbiy o’zgarishi inflyatsiya darajasi 
(narxlarning  o’sish sur’ati)  deb ataladi.  Makroiqtisodiy modellarda inflyatsiya 
darajasi quyidagicha ifodalanishi mumkin: 
uning sabablarini ochib bermaydi. Umuman olganda inflyatsiya pul muomalasi qonunlarining buzilishi shakli sifatida makroiqtisodiy muvozanatning buzilishini, talab va taklif nomutanosibligini anglatadi. Keynschlar maktabi namoyondalari bunday nomutanosiblikning sababi to’liq bandlik sharoitida talabning haddan ziyod bo’lishida deb bilishadi. Shu sababli ular ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi past bo’lsa byudjet taqchilligi va qo’shimcha pul chiqarish yo’li bilan xarid qobiliyatini, boshqacha aytganda yalpi talabni ko’paytirish inflyatsiyaga olib kelmaydi deb hisoblashishadi. Neoklassik yondoshuv tarafdorlari inflyatsiyaning manbai ishlab chiqarishning haddan ziyod o’sishida, ishlab chiqarish xarajatlarining ko’payishida deb bilishadi. Demak keynschilar inflyatsiyaga talab tomonidan, neoklassiklar esa taklif tomonidan yondoshishadi. Agar iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlar massasi yalpi talabga nisbatan sekinroq o’ssa, yoki yalpi talab ko’paygani holda o’zgarmasdan tursa, bu nomutanosiblik narxlar darajasining ko’tarilishi orqali bartaraf etiladi. Oqibatda pul birligining xarid qobiliyati pasayadi va milliy iqtisodiyotning qo’shimcha pul massasiga ehtiyoji paydo bo’ladi. Inflyatsiya nafaqat pul muomalasining izdan chiqishi, balki butun takror ishlab chiqarish mexanizmining kasali, makroiqtisodiy buzilishlar natijasidir. Narxlarning o’sishi, pul birligi xarid qobiliyatining pasayishidan tashqari inflyatsiya namoyon bo’lishining quyidagi uch belgisi ham bor. Bular: 1) valyuta kururslarining o’zgarishi; 2) kredit berish shartlarining qimmatlashuv va muddatlarining qisqarishi tomon o’zgarishi; 3) kundalik ehtiyoj mollaridan iborat iste’mol savati narxsining o’sishi. Inflyatsiya narx indekslari - deflyator va iste’mol narxlar indeksi yordamida aniqlanadi. Narxlar o’rtacha (umumiy) darajasining nisbiy o’zgarishi inflyatsiya darajasi (narxlarning o’sish sur’ati) deb ataladi. Makroiqtisodiy modellarda inflyatsiya darajasi quyidagicha ifodalanishi mumkin:
 
 
 
100%
P
P
P
π
1
t
t 1
t





 
yoki   
100%
P
ΔP
p
1
t



 
 yoki
 
100%
1
P
P
π
1
t
t









 
                    bunda:  –  yillik inflyatsiya sur’ati;  
                                          Rt - joriy yilning narxlar indeksi;  
                                          Pt-1 - o’tgan yilning narxlar indeksi. 
  
Inflyatsiyani miqdoran o’lchash uchun makroiqtisodiyotda «70-miqdor 
qoidasi» deb atalgan usuldan ham foydalaniladi. Bu usul narxlarning barqaror 
o’sishi sharoitida inflyatsiya darajasi necha yilda ikki baravarga oshishini aniqlash 
imkonini beradi. Buning uchun 70 ni yillik inflyatsiya darajasiga bo’lish kifoya: 
 
Narxlar ikki martaga                   70 
oshishi uchun zarur        =  ---------------------- 
yillar soni                                      
 
Misol uchun, yillik inflyatsiya darajasi 7 % ga teng bo’lsa, taxminan 10 yilda  
narxlar ikki martaga oshadi, ya’ni, (70:7 = 10). 
Real YaIM va jamg’armaning necha yildan so’ng ikki marta oshishini hisoblash 
zarur bo’lgan hollarda ham «70-miqdor qoidasidan» foydalaniladi. 
 
2. O’sish sur’atlariga ko’ra inflyatsiya turlari 
Xalqaro amaliyotda inflyatsiyaning narxlarini o’sishi, yani pullarning mikdori 
o’sishi jixatidan asosan uch shaklini ajratiladi: 
1.  Sokin inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda 
mavjud bo’lib, ushbu holatda mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko’rsatiladigan 
xizmatlarga bo’lgan narx-navolar yiliga o’rtacha 3% dan 10% gacha oshishi 
100% P P P π 1 t t 1 t      yoki 100% P ΔP p 1 t    yoki 100% 1 P P π 1 t t          bunda: – yillik inflyatsiya sur’ati; Rt - joriy yilning narxlar indeksi; Pt-1 - o’tgan yilning narxlar indeksi. Inflyatsiyani miqdoran o’lchash uchun makroiqtisodiyotda «70-miqdor qoidasi» deb atalgan usuldan ham foydalaniladi. Bu usul narxlarning barqaror o’sishi sharoitida inflyatsiya darajasi necha yilda ikki baravarga oshishini aniqlash imkonini beradi. Buning uchun 70 ni yillik inflyatsiya darajasiga bo’lish kifoya: Narxlar ikki martaga 70 oshishi uchun zarur = ---------------------- yillar soni  Misol uchun, yillik inflyatsiya darajasi 7 % ga teng bo’lsa, taxminan 10 yilda narxlar ikki martaga oshadi, ya’ni, (70:7 = 10). Real YaIM va jamg’armaning necha yildan so’ng ikki marta oshishini hisoblash zarur bo’lgan hollarda ham «70-miqdor qoidasidan» foydalaniladi. 2. O’sish sur’atlariga ko’ra inflyatsiya turlari Xalqaro amaliyotda inflyatsiyaning narxlarini o’sishi, yani pullarning mikdori o’sishi jixatidan asosan uch shaklini ajratiladi: 1. Sokin inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda mavjud bo’lib, ushbu holatda mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko’rsatiladigan xizmatlarga bo’lgan narx-navolar yiliga o’rtacha 3% dan 10% gacha oshishi
 
 
mumkii.  Bu mamlakatlarda muomaladagi pul massasi saklanib turadi va milliy pul 
birligining xarid qilish qobiliyati saklanib turadi. 
2.  Shiddatli inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iktisodiy rivojlanayotgan 
mamlakatlarda mavjud bo’lib, ushbu xolatda mahsulotlar, bajariladigan ishlar va 
ko’rsatiladigan xizmatlarga bo’lgan narx- iavolar yiliga o’rtacha   10% dan 100% 
gacha ba’zi holatlarda 200% gacha oshishi mumukin. Buning natijasida 
muomaladagi pul massasi ko’payadi va milliy pul birliginnng xarid qilish kobiliyati 
tushadi.  Mamlakat aholisi o’rtasida milliy pul birligini jamg’arishi emas, balki oltin, 
ko’chmas mulk holatida jamg’arishi jarayoni kuchayadi. 
3.  Jilovlanmagan  (giperinflyatsiya)  inflyatsiya.  Ushbu inflyatsiya holatida 
mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko’rsatiladigan xizmatlarga bo’lgan narx-
navolar yiliga 1000% dan ortiq yoki oyiga 100% dan ortik darajada oshadi.  Ushbu 
xolatda milliy ikgisodiyotda inqiroz yuzaga chiqadi.  Buning natijasida ishlab 
chikarish va bozor boshkaruvsiz faoliyat ko’rsatadiki, narx va ish haki o’rtasidagi 
farq ortadi. Mamlakat aholisi qo’lidagi kogoz pullarga tovarlar sotib oladi.  Bu holat 
esa muomalada  tovar  massasi  bilan  tovar  va  xizmatlar  bilan ta’minlanmagan 
ortiqcha qogoz pullarii to’lib-toshishiga olib ksladi. 
Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, inflyatsiyaning asosiy sababi odatda bir 
emas,  balki  bir  nechta bo’lib o’zaro  mahkam  bog’langan  bo’ladi va narxining  
ko’tarilib  borishi  bilangiia  namoyon  bo’lib  qolmaydi,  balki narxni 
boshqarilishiga ham bogliq bo’ladi.  Ushbu jixatdan quyidagi inflyatsiya shakllari 
ajratiladi: 
1.  Oshkora inflyatsiya. Talab tomoniga qaragan makroikgisodiy tengsizlik 
doimiy ravishda narxning ko’tarilib borishi bilan ifodalanadigan bo’lsa, buiday 
inflyatsiya oshkora inflyatsiya dsb ataladi. Oshkora inflyatsiya bozor mexanizmini 
buzmaydi: narx  ba’zi bozorlarda  ko’tarilishi bilan bir vaktda boshka bozorlarda 
pasayib borishi mumkin. Buning asosiy sababi shundan iboratki, bozor 
mexanizmlari o’z ta’sirini davom ettirib, milliy ikgisodiyotga baholar to’grisidagi 
ma’lumotlarni  oshkora  etkazib turadi,  investitsiyalarni ilgari surib, ishlab  
chiqarishnipg kengayishi  bilan  taklifni rag’batlantirib boradi. 
mumkii. Bu mamlakatlarda muomaladagi pul massasi saklanib turadi va milliy pul birligining xarid qilish qobiliyati saklanib turadi. 2. Shiddatli inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iktisodiy rivojlanayotgan mamlakatlarda mavjud bo’lib, ushbu xolatda mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko’rsatiladigan xizmatlarga bo’lgan narx- iavolar yiliga o’rtacha 10% dan 100% gacha ba’zi holatlarda 200% gacha oshishi mumukin. Buning natijasida muomaladagi pul massasi ko’payadi va milliy pul birliginnng xarid qilish kobiliyati tushadi. Mamlakat aholisi o’rtasida milliy pul birligini jamg’arishi emas, balki oltin, ko’chmas mulk holatida jamg’arishi jarayoni kuchayadi. 3. Jilovlanmagan (giperinflyatsiya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya holatida mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko’rsatiladigan xizmatlarga bo’lgan narx- navolar yiliga 1000% dan ortiq yoki oyiga 100% dan ortik darajada oshadi. Ushbu xolatda milliy ikgisodiyotda inqiroz yuzaga chiqadi. Buning natijasida ishlab chikarish va bozor boshkaruvsiz faoliyat ko’rsatadiki, narx va ish haki o’rtasidagi farq ortadi. Mamlakat aholisi qo’lidagi kogoz pullarga tovarlar sotib oladi. Bu holat esa muomalada tovar massasi bilan tovar va xizmatlar bilan ta’minlanmagan ortiqcha qogoz pullarii to’lib-toshishiga olib ksladi. Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, inflyatsiyaning asosiy sababi odatda bir emas, balki bir nechta bo’lib o’zaro mahkam bog’langan bo’ladi va narxining ko’tarilib borishi bilangiia namoyon bo’lib qolmaydi, balki narxni boshqarilishiga ham bogliq bo’ladi. Ushbu jixatdan quyidagi inflyatsiya shakllari ajratiladi: 1. Oshkora inflyatsiya. Talab tomoniga qaragan makroikgisodiy tengsizlik doimiy ravishda narxning ko’tarilib borishi bilan ifodalanadigan bo’lsa, buiday inflyatsiya oshkora inflyatsiya dsb ataladi. Oshkora inflyatsiya bozor mexanizmini buzmaydi: narx ba’zi bozorlarda ko’tarilishi bilan bir vaktda boshka bozorlarda pasayib borishi mumkin. Buning asosiy sababi shundan iboratki, bozor mexanizmlari o’z ta’sirini davom ettirib, milliy ikgisodiyotga baholar to’grisidagi ma’lumotlarni oshkora etkazib turadi, investitsiyalarni ilgari surib, ishlab chiqarishnipg kengayishi bilan taklifni rag’batlantirib boradi.
 
 
2.  Yashirin  inflyatsiya.  Inflyatsiyaning ushbu turi shunday ko’rinishda 
bo’ladiki, bunday holatda ba’zi bir iste’mol mahsulotlariga narx ma’muriy tarzda 
davlat tomonidan o’rnatiladi va tartibga solib turiladi.  Bundan asosiy maqsad, davlat 
tomonidan ba’zi mahsulotlarga narxni «ijtimoiy past» darajada belgilaydi. Yashirin 
inflyatsiya sharoitida narxning keskin o’sishi kuzatilmasligi mumkin. Lekin milliy 
pul birligining qadrsizlanishi, mahsulotlar aholi pul mablaglariga kerakli 
mahsulotlarni harid qilib bo’lmasligi holatlari paydo bo’ladi. Iktisodiyotda  yashirin  
inflyatsiya  yuzaga  chiqkanda  mahsulotlarning narxi  hamda  aholini  daromadlarini  
o’sishi  vaqtincha to’xtatiladi. Yashirin inflyatsiyani  vujudga  kelishini  asosiy  
sabablaridan  biri  bu narxlar ustidan  ma’muriy nazorat o’rnatishdir.  Buning 
natijasida bozor mexanizmi deformatsiyalanadi.  Uning  kaysi  darajada  va  
o’zgarganligi darajasi  va  davomiyligi  davlat  tomonidan  olib  boriladigan  
siyosatga hamda  tartibga  solish  shaklliga  bevosita  bogliq  bo’ladi.  Ushbu 
inflyatsiyaning  salbiy  tomoni  shundan  iboratki,  inflyatsiya  davrida ishsizlik 
darajasi oshadi, chunki ishlab chiqarish rivojlanmaydi. 
  
Bosim ostidagi(yashirin) inflyatsiya 
 
3.Inflyatsiya sabablari 
Inflyatsiya XVIII asrning o’rtalarida muomalaga ta’minlanmagan juda ko’p 
miqdorda pul chiqarishi natijasida pul tizimidagi inqiroz holat asosida yuzaga 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2. Yashirin inflyatsiya. Inflyatsiyaning ushbu turi shunday ko’rinishda bo’ladiki, bunday holatda ba’zi bir iste’mol mahsulotlariga narx ma’muriy tarzda davlat tomonidan o’rnatiladi va tartibga solib turiladi. Bundan asosiy maqsad, davlat tomonidan ba’zi mahsulotlarga narxni «ijtimoiy past» darajada belgilaydi. Yashirin inflyatsiya sharoitida narxning keskin o’sishi kuzatilmasligi mumkin. Lekin milliy pul birligining qadrsizlanishi, mahsulotlar aholi pul mablaglariga kerakli mahsulotlarni harid qilib bo’lmasligi holatlari paydo bo’ladi. Iktisodiyotda yashirin inflyatsiya yuzaga chiqkanda mahsulotlarning narxi hamda aholini daromadlarini o’sishi vaqtincha to’xtatiladi. Yashirin inflyatsiyani vujudga kelishini asosiy sabablaridan biri bu narxlar ustidan ma’muriy nazorat o’rnatishdir. Buning natijasida bozor mexanizmi deformatsiyalanadi. Uning kaysi darajada va o’zgarganligi darajasi va davomiyligi davlat tomonidan olib boriladigan siyosatga hamda tartibga solish shaklliga bevosita bogliq bo’ladi. Ushbu inflyatsiyaning salbiy tomoni shundan iboratki, inflyatsiya davrida ishsizlik darajasi oshadi, chunki ishlab chiqarish rivojlanmaydi. Bosim ostidagi(yashirin) inflyatsiya 3.Inflyatsiya sabablari Inflyatsiya XVIII asrning o’rtalarida muomalaga ta’minlanmagan juda ko’p miqdorda pul chiqarishi natijasida pul tizimidagi inqiroz holat asosida yuzaga
 
 
chiqqan. Inflyatsiya (lotincha «inflation» so’zidan olingan va  shishish,  ko’pchish,  
ko’tarilish  ma’nosini anglatadi)  o’z  mohiyagiga  asosan  pulning kadrsizlanishi, 
tovar va xizmatlarga bo’lgan baholarning  muntazam  ravishda  oshib  borishi 
jarayonini  anglatadi.  Shuni ta’kddlash  lozimki,  rivojlangan mamlakatlar  tajribasi  
inflyatsiya  nisbatan  me’yor  darajasidagi  pul massasi holatida ham yuzaga chiqishi 
mumkin. 
Hozirgi  zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va  xizmatlarga  bo’lgan baholarni  
muntazam o’sishi natijasida pulning sotib olish qobiliyatini pasayishi  bilan  bir  
qatorda  ishlab  chikarish  jarayonidagi nomutanosiblik,  pul  muomalasi,  moliya 
xamda  kredit  sohasidagi  salbiy omillar  Bilan  tasniflanadi.  Inflyatsiyaning yuzaga 
chiqishining asosiy sabablari bo’lib, iqtisodiyot tarmoklari, jamg’arma va iste’mol, 
talab va taklif, daalat daromadlari va xarajatlari, xo’jaliklarning pul massasi va unga 
bo’lgan talabi o’rtasidagi mutanosiblik hamda markaziy bankning kredit 
ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu ta’kidlab o’tgan omillar o’z mohiyatiga asosan 
inflyatsiyaga, uning darajasiga turlicha ta’sir etishi mumkin. 
Xalqaro amaliyotda ikgisodchi olimlar inflyatsiyaning yuzaga chiqadigan 
omillar asosan ikki guruxga: ichki va tashqi omillarga ajratadilar.   
1.  Ichki omillarni mohiyagiga asosan pullik (monetar) va pulsiz omillarga 
ajratish mumkin. Pullik omillarga davlat moliyasining inqirozi, byudjetning 
taqchilligini mavjudligi. davlat qarzdorligini ortishi, pul emissiyasi, kredit 
dastaklarining aylanishini ko’payishi, pul aylanmasining tezligi va boshqalar kiradi. 
Pulsiz omillarga milliy ikgisodiyog tarmoklari o’rtasidagi nomutanosiblik, 
tarmoqlar iqtisodiy rivojlanishdagi bir maromsiz daraja, ishlab chiqarish va xizmat 
ko’rsatish 
sohalarida 
monopoliyaning 
(oligopoliya) 
mavjudligi, 
narx 
shakllantirishdagi davlat monopoliyasi, markaziy bankning kredit ekspansiya va 
boshqa omillarni kiritish mumkin; 
2.  Tashqi omillar o’z mohiyatiga asosan biron anik davlat rivojlanishiga ta’sir 
etadigan dunyoda amalga oshayotgan jarayonlarni aks ettiradi. Ushbu omillarga 
dune mamlakatlarida yuzaga chiqadigan soha inqirozlari hisoblanadigan xom-
ashyo, ensrgtetika, neft, valyuta inkirozlarni kiritish mumkin. Ushbu omillardan 
chiqqan. Inflyatsiya (lotincha «inflation» so’zidan olingan va shishish, ko’pchish, ko’tarilish ma’nosini anglatadi) o’z mohiyagiga asosan pulning kadrsizlanishi, tovar va xizmatlarga bo’lgan baholarning muntazam ravishda oshib borishi jarayonini anglatadi. Shuni ta’kddlash lozimki, rivojlangan mamlakatlar tajribasi inflyatsiya nisbatan me’yor darajasidagi pul massasi holatida ham yuzaga chiqishi mumkin. Hozirgi zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va xizmatlarga bo’lgan baholarni muntazam o’sishi natijasida pulning sotib olish qobiliyatini pasayishi bilan bir qatorda ishlab chikarish jarayonidagi nomutanosiblik, pul muomalasi, moliya xamda kredit sohasidagi salbiy omillar Bilan tasniflanadi. Inflyatsiyaning yuzaga chiqishining asosiy sabablari bo’lib, iqtisodiyot tarmoklari, jamg’arma va iste’mol, talab va taklif, daalat daromadlari va xarajatlari, xo’jaliklarning pul massasi va unga bo’lgan talabi o’rtasidagi mutanosiblik hamda markaziy bankning kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu ta’kidlab o’tgan omillar o’z mohiyatiga asosan inflyatsiyaga, uning darajasiga turlicha ta’sir etishi mumkin. Xalqaro amaliyotda ikgisodchi olimlar inflyatsiyaning yuzaga chiqadigan omillar asosan ikki guruxga: ichki va tashqi omillarga ajratadilar. 1. Ichki omillarni mohiyagiga asosan pullik (monetar) va pulsiz omillarga ajratish mumkin. Pullik omillarga davlat moliyasining inqirozi, byudjetning taqchilligini mavjudligi. davlat qarzdorligini ortishi, pul emissiyasi, kredit dastaklarining aylanishini ko’payishi, pul aylanmasining tezligi va boshqalar kiradi. Pulsiz omillarga milliy ikgisodiyog tarmoklari o’rtasidagi nomutanosiblik, tarmoqlar iqtisodiy rivojlanishdagi bir maromsiz daraja, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalarida monopoliyaning (oligopoliya) mavjudligi, narx shakllantirishdagi davlat monopoliyasi, markaziy bankning kredit ekspansiya va boshqa omillarni kiritish mumkin; 2. Tashqi omillar o’z mohiyatiga asosan biron anik davlat rivojlanishiga ta’sir etadigan dunyoda amalga oshayotgan jarayonlarni aks ettiradi. Ushbu omillarga dune mamlakatlarida yuzaga chiqadigan soha inqirozlari hisoblanadigan xom- ashyo, ensrgtetika, neft, valyuta inkirozlarni kiritish mumkin. Ushbu omillardan
 
 
tashkari biron-bir davlatning boshka davlatlarga nisbatan olib boradigan davlat 
miqyosidagi valyuta siyosatini, yashirin holatda valyuta, oltinni eksportini amalga 
oshirilishini ham kiritish mumkin. Biz quyidagi chizmada inflyatsiyani yuzaga 
chiqish shakllarini taxlil etamiz.  Ushbu  chizma  tahlilidan  ko’rinib  turibdiki,  
ipflyatsiya  asosan  uch yo’nalishda  yuzaga  chikadi.  Birinchi  yo’nalishda  
maxsulotlar,  ishlar  va ko’rsatiladigan  xizmatlarga  bo’lgan  narxlarni  asossiz  
ravishda  o’sib ketishi tufayli  pul  qadrsizlana  bopshaydi.  Buning natijasida milliy 
valyutaning xarid kilish kobiliyagi  tushib ketadi.  Ikkinchi  yo’nalishda, xorijiy 
valyutalarga nisbatan milliy valyutaning kursi pasayib ketadi. Buning  natijasida  
xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlar  va  mamlakat  aholisi erkin muomaladagi xorijiy 
valyutalari (AQSh dollari, evro,  shveytsariya franki  va  boshqalarni)  jamg’ara  
boshlaydi.  Uchinchi  yo’nalishda  oltinga bo’lgan milliy pul birligida ifodalangan 
narx ko’tarilib ketadi. Buning natijasida mamlakat aholisi o’rtasida oltinning 
to’planib kolishi amalga oshadi. 
Odatda inflyatsiyani ikki xilga talab inflyatsiyasi va taklif inflyatsiyasiga 
ajratiladi. Talab inflyatsiyasi - bu iqtisodiyotda talab keskin oshib ketishi va uni 
ishlab chiqarishning real hajmi bilan qondirish mumkin bo’lmay qolgan sharoitlarda 
kelib chiqadi. Ya’ni, to’liq bandlilikka yaqin sharoitda iqtisodiyotning ishlab 
chiqarish imkoniyatlari  o’sib borayotgan yalpi  talabni qondirolmaydi. Ortiqcha 
talab esa real tovarlar narxining ko’payishiga iqtisodiy bosim beradi va talab 
inflyatsiyasi kelib chiqadi. Yoki, oddiy so’zlar bilan aytganda, «xaddan ziyod pullar 
haddan kam tovarlarni ovlaydi». Talab inflyatsiyasini keltirib chiqaruvchi asosiy 
sabablar aholining ish bilan to’liq bandligi va ish haqining oshib borishi hisoblanadi. 
Demak, inflyatsiya talab, taklif, ish bilan bandlik, narx, ishlab chiqarish sur’atlari 
kabi ko’pgina omillarga bog’liq.  
Iqtisod pasayish holatida bo’lganda mamlakatda jami talab oshsa, ishlab 
chiqarish hajmi ko’payadi, ishsizlik kamayadi, narx darajasi esa deyarli o’zgarmaydi 
yoki kam miqdorda o’zgaradi. Narx o’zgarmasligining sababi shundaki katta 
hajmdagi  bo’sh turgan mehnat va xom ashyo resurlarini shu o’zgarmas narxda ishga 
tushirish mumkin bo’ladi. Chunki, ishsiz yurgan kishi ish haqini oshirishni talab 
tashkari biron-bir davlatning boshka davlatlarga nisbatan olib boradigan davlat miqyosidagi valyuta siyosatini, yashirin holatda valyuta, oltinni eksportini amalga oshirilishini ham kiritish mumkin. Biz quyidagi chizmada inflyatsiyani yuzaga chiqish shakllarini taxlil etamiz. Ushbu chizma tahlilidan ko’rinib turibdiki, ipflyatsiya asosan uch yo’nalishda yuzaga chikadi. Birinchi yo’nalishda maxsulotlar, ishlar va ko’rsatiladigan xizmatlarga bo’lgan narxlarni asossiz ravishda o’sib ketishi tufayli pul qadrsizlana bopshaydi. Buning natijasida milliy valyutaning xarid kilish kobiliyagi tushib ketadi. Ikkinchi yo’nalishda, xorijiy valyutalarga nisbatan milliy valyutaning kursi pasayib ketadi. Buning natijasida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va mamlakat aholisi erkin muomaladagi xorijiy valyutalari (AQSh dollari, evro, shveytsariya franki va boshqalarni) jamg’ara boshlaydi. Uchinchi yo’nalishda oltinga bo’lgan milliy pul birligida ifodalangan narx ko’tarilib ketadi. Buning natijasida mamlakat aholisi o’rtasida oltinning to’planib kolishi amalga oshadi. Odatda inflyatsiyani ikki xilga talab inflyatsiyasi va taklif inflyatsiyasiga ajratiladi. Talab inflyatsiyasi - bu iqtisodiyotda talab keskin oshib ketishi va uni ishlab chiqarishning real hajmi bilan qondirish mumkin bo’lmay qolgan sharoitlarda kelib chiqadi. Ya’ni, to’liq bandlilikka yaqin sharoitda iqtisodiyotning ishlab chiqarish imkoniyatlari o’sib borayotgan yalpi talabni qondirolmaydi. Ortiqcha talab esa real tovarlar narxining ko’payishiga iqtisodiy bosim beradi va talab inflyatsiyasi kelib chiqadi. Yoki, oddiy so’zlar bilan aytganda, «xaddan ziyod pullar haddan kam tovarlarni ovlaydi». Talab inflyatsiyasini keltirib chiqaruvchi asosiy sabablar aholining ish bilan to’liq bandligi va ish haqining oshib borishi hisoblanadi. Demak, inflyatsiya talab, taklif, ish bilan bandlik, narx, ishlab chiqarish sur’atlari kabi ko’pgina omillarga bog’liq. Iqtisod pasayish holatida bo’lganda mamlakatda jami talab oshsa, ishlab chiqarish hajmi ko’payadi, ishsizlik kamayadi, narx darajasi esa deyarli o’zgarmaydi yoki kam miqdorda o’zgaradi. Narx o’zgarmasligining sababi shundaki katta hajmdagi bo’sh turgan mehnat va xom ashyo resurlarini shu o’zgarmas narxda ishga tushirish mumkin bo’ladi. Chunki, ishsiz yurgan kishi ish haqini oshirishni talab
 
 
qilmaydi, uning uchun ishga yollanishning o’zi kifoya hamda qo’shimcha stanok 
sotib olishga hojat yo’q. 
Bundan tashqari, narx ishchi kuchini to’la ish bilan bandligiga erishishdan oldin 
ham oshishi mumkin. Ya’ni, ba’zi sanoat korxonalarida bo’sh turgan resurs va 
zahiralarni ishlab chiqarishga ertaroq to’liq jalb qilinadi, natijada ular talabning 
o’sishiga mos ishlab chiqarishga, taklifga erisha olmaydi. Talab, taklifdan ko’payib 
ketadi, natijada narx yana osha boshlaydi. 
R 0   –  o’tgan yilning (bazis) narxlar indeksi. 
 
 
 
Talab inflyatsiyasi 
 
100%
Y
ΔY
100%
P
ΔP
100%
V
ΔV
100%
M
ΔM







 
, bu erda  (∆M/M x 100%) – pul massasini qo’shimcha o’sishi, odatda m bilan 
belgilanadi,  (∆V/Vx 100%) – pul aylanish tezligining qo’shimcha o’sishi, (∆P/Px 
100%) – narx darajasining qo’shimcha o’sishi, ya’ni inflyatsiya sur’ati ∆, (∆Y/Yx 
100%) – real YaIMning qo’shimcha o’sishi, g bilan belgilanadi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
qilmaydi, uning uchun ishga yollanishning o’zi kifoya hamda qo’shimcha stanok sotib olishga hojat yo’q. Bundan tashqari, narx ishchi kuchini to’la ish bilan bandligiga erishishdan oldin ham oshishi mumkin. Ya’ni, ba’zi sanoat korxonalarida bo’sh turgan resurs va zahiralarni ishlab chiqarishga ertaroq to’liq jalb qilinadi, natijada ular talabning o’sishiga mos ishlab chiqarishga, taklifga erisha olmaydi. Talab, taklifdan ko’payib ketadi, natijada narx yana osha boshlaydi. R 0 – o’tgan yilning (bazis) narxlar indeksi. Talab inflyatsiyasi 100% Y ΔY 100% P ΔP 100% V ΔV 100% M ΔM        , bu erda (∆M/M x 100%) – pul massasini qo’shimcha o’sishi, odatda m bilan belgilanadi, (∆V/Vx 100%) – pul aylanish tezligining qo’shimcha o’sishi, (∆P/Px 100%) – narx darajasining qo’shimcha o’sishi, ya’ni inflyatsiya sur’ati ∆, (∆Y/Yx 100%) – real YaIMning qo’shimcha o’sishi, g bilan belgilanadi.
 
 
Talab inflyatsiyasini cheklash uchun esa maxsus chora-tadbirlar ko’rish zarur 
bo’ladi. Inflyatsiya darajasi yuqori bo’lgan mamlakatlarda ishlab chiqarishning 
haqiqiy hajmi qisqarishi bilan bir vaqtda nominal hajmining ortib borishi kabi 
vaziyat sodir bo’ladi. Daromadlarni ishlab chiqarish tomonidan ta’minlanmagan 
o’sishi aholi qo’lidagi pulning taklif qilinayotgan tovar va xizmatlardan 
oshiqchaligiga olib keladi. Bunday hol pul birligining xarid quvvatini pasaytiradi, 
bir miqdordagi pulga joriy yilda o’tgan yildagiga nisbatan aholi kamroq mahsulot 
sotib oladi, ya’ni, uning real daromadi kamayadi. Misol uchun, joriy yilda aholining 
nominal daromadlari 30% ga ko’paygan, narxlar darajasi 50% ga oshgan bo’lsa, 
unda aholining real daromadlari 20% ga kamaygan bo’ladi. Chunki, narxlarning 
o’sishi aholi pul daromadlarining o’sishidan yuqori bo’lgan (30% - 50%= 20%).  
Taklif inflyatsiyasi - bu mamlakat iqtisodiyotida tovar va xizmatlar taklifining 
kamayishi natijasida tovar va xizmatlar narxlarining oshishidan paydo bo’ladi. 
Bunday hollarda ortiqcha talab bo’lmasa ham tovarlarning narxlari oshib boradi. 
Hatto ish bilan bandlik va YaIM ishlab chiqarish kamaygan yillari tovarlarning 
narxsi oshadi. Jami taklif qisqarishining asosiy sababi mahsulot birligiga sarflangan 
xarajatlarning o’sishi hisoblanadi. Bunda nominal ish haqi, xom ashyo va yoqilg’i 
narxlarining oshishi natijasida ishlab chiqarish tannarxi ham  oshadi.  
Taklif inflyatsiyasining kelib chiqishiga, shuningdek, taklif mexanizmining 
buzilishi ham ta’sir qiladi. Taklif mexanizmi esa tasodifiy holda asosiy ishlab 
chiqarish omillari narxsining keskin ko’payishidan kelib chiqadi. Iqtisodchi 
olimlarning fikriga ko’ra, taklif inflyatsiyasi o’z-o’zini cheklaydi. Ishlab 
chiqarishning pasayishi xarajatlarning qo’shimcha o’sishini cheklaydi, chunki 
ishsizlikning o’sishi nominal ish haqining asta-sekin pasayishiga olib keladi.  
Talab inflyatsiyasini cheklash uchun esa maxsus chora-tadbirlar ko’rish zarur bo’ladi. Inflyatsiya darajasi yuqori bo’lgan mamlakatlarda ishlab chiqarishning haqiqiy hajmi qisqarishi bilan bir vaqtda nominal hajmining ortib borishi kabi vaziyat sodir bo’ladi. Daromadlarni ishlab chiqarish tomonidan ta’minlanmagan o’sishi aholi qo’lidagi pulning taklif qilinayotgan tovar va xizmatlardan oshiqchaligiga olib keladi. Bunday hol pul birligining xarid quvvatini pasaytiradi, bir miqdordagi pulga joriy yilda o’tgan yildagiga nisbatan aholi kamroq mahsulot sotib oladi, ya’ni, uning real daromadi kamayadi. Misol uchun, joriy yilda aholining nominal daromadlari 30% ga ko’paygan, narxlar darajasi 50% ga oshgan bo’lsa, unda aholining real daromadlari 20% ga kamaygan bo’ladi. Chunki, narxlarning o’sishi aholi pul daromadlarining o’sishidan yuqori bo’lgan (30% - 50%= 20%). Taklif inflyatsiyasi - bu mamlakat iqtisodiyotida tovar va xizmatlar taklifining kamayishi natijasida tovar va xizmatlar narxlarining oshishidan paydo bo’ladi. Bunday hollarda ortiqcha talab bo’lmasa ham tovarlarning narxlari oshib boradi. Hatto ish bilan bandlik va YaIM ishlab chiqarish kamaygan yillari tovarlarning narxsi oshadi. Jami taklif qisqarishining asosiy sababi mahsulot birligiga sarflangan xarajatlarning o’sishi hisoblanadi. Bunda nominal ish haqi, xom ashyo va yoqilg’i narxlarining oshishi natijasida ishlab chiqarish tannarxi ham oshadi. Taklif inflyatsiyasining kelib chiqishiga, shuningdek, taklif mexanizmining buzilishi ham ta’sir qiladi. Taklif mexanizmi esa tasodifiy holda asosiy ishlab chiqarish omillari narxsining keskin ko’payishidan kelib chiqadi. Iqtisodchi olimlarning fikriga ko’ra, taklif inflyatsiyasi o’z-o’zini cheklaydi. Ishlab chiqarishning pasayishi xarajatlarning qo’shimcha o’sishini cheklaydi, chunki ishsizlikning o’sishi nominal ish haqining asta-sekin pasayishiga olib keladi.