INNOVATSION MUHIT, INNOVATSION TA`LIM. Reja: 1. Innovatsion muhit Innovatsiya va innovatsion jarayon haqida tushuncha. Innovatsion jarayon bosqichlari. 2. Ta’limda innovatsiyalar 3. Innovatsion pedagogika 4. Pedagogik o'yinlar Innovatsion muhit, innovatsion ta`lim ozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarning yalpi ichki mahsulotida (YaIM) innovatsion texnologiyalarning ulushi 60 foizni tashkil etmoqda. Jahondagi kuchli raqobat muhitida innovatsion faoliyat intensivlik holati iqtisodiy rivojlanish darajasiga ta’sir ko‘rsatadi. Raqobat muhitida innovatsion faoliyat uchun qulay shart-sharoit yaratgan mamlakat yoki hudud bugungi kunda iqtisodiy o‘sishga erishmoqda. Prezident Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, "Innovatsiya – bu kelajak degani". Innovatsiya kelajakda jamiyat talab qilgan iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik, ilmiy-texnik yoki boshqa turdagi samaraga erishish maqsadida yangilikni joriy etishning yakuniy natijasi bo‘lib hisoblanadi. Rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ilmiy va innovatsion siyosatining asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat: mamlakat iqtisodiyoti rivojida fan va texnika ulushini oshirish; moddiy ishlab chiqarish sohasining progressiv rivojlanishini ta’minlash; jahon bozorida milliy mahsulotlar raqobatbardoshligini oshirish; mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlash; ekologik muhitni yaxshilash; mavjud ilmiy maktablarni saqlab qolish va rivojlantirish. Taraqqiy etgan davlatlarning ana shu ilg‘or tajribalaridan kelib chiqib, mamlakatimizda "Innovatsion faoliyat to‘g‘risida"gi qonun loyihasi ishlab chiqildi. Hozirda ushbu qonun loyihasi mutaxassislar hamda keng jamoatchilik ishtirokida muhokama qilinmoqda. Shu o‘rinda aytish lozimki, O‘zbekistonda innovatsion faoliyatning turli jihatlariga tegishli bo‘lgan huquqiy-me’yoriy baza yaxlit xarakterga ega emas va takomillashtirishni talab etadi. Shu bilan birga, uning tuzilishini yakunlangan deb hisoblab bo‘lmaydi. Chunki u doimo joriy bosqich vazifalariga moslashib boradi. Shu jihatdan innovatsion faoliyatni davlat tomonidan tartibga solishning tashkiliy omillari barcha manfaatdor tuzilmalarning fikrlarini hisobga olishni ta’minlashi va shu vaqtning o‘zida innovatsiyani rag‘batlantirish bo‘yicha choralar qabul qilish uchun sharoit yaratishi zarur. Xullas, O‘zbekiston Respublikasida tarkibiy o‘zgarishlarni va iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish jarayonlarini davom ettirish, xizmat ko‘rsatish va kichik biznes sohasini yanada rivojlantirish vazifalaridan kelib chiqqan holda "Innovatsion faoliyat to‘g‘risida"gi qonunda quyidagi yo‘nalishlarni hisobga olish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.  Birinchidan, mamlakat eksport nufuzini keskin oshirishga yo‘naltirilgan yangi texnologiyalarni an’anaviy innovatsion hayot sikli asosida rivojlantirish, yangi g‘oyalarni saralab olishdan tortib, ulardan foydalanishgacha, sotilishi (tijoratlashuvi) va amaliyotga joriy qilinishigacha bo‘lgan davrdagi faoliyatning barcha bosqichlarini hisobga oluvchi "innovatsion hayot sikli" tushunchasini kiritish lozim. Ikkinchidan, fundamental va amaliy fan natijalarini amaliyotga joriy qilish faoliyatini o‘z ichiga olgan milliy innovatsiya tizimini (MIT) yaratish. Bunday tizimning samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun bugun nafaqat salohiyatli ilm-fan, ta’lim tizimi va ishlab chiqarish, balki institutsional sharoitlarning butun bir majmuasi talab etiladi. Uchinchidan, innovatsion faoliyatning huquqiy-me’yoriy ta’minoti, uni venchurli moliyalash va rag‘batlantirish mexanizmlarini ishlab chiqish, intellektual mulkni himoya qilish va uni xo‘jalik amaliyotiga joriy etish, (Intellektual mulk tarkibiga kiruvchi patent, litsenziya, nau-xau va boshqa nomoddiy aktivlardan foydalanish natijasida olingan foydani imtiyozli soliqqa tortish). To‘rtinchidan, innovatsion faoliyatni kompleks qo‘llab-quvvatlash, ishlab chiqarishni rivojlantirish, raqobatbardoshlikni va ilm hajmli mahsulotlar eksportini oshirishda innovatsion infratuzilmaning tajriba-sinov laboratoriyalarini, texnopark, texnopolislarni, ilmiy parklar va biznes inkubatorlarini yaratish. Beshinchidan, axborot ta’minoti, ekspertiza, sertifikatlash va ishlanmalar harakati tizimi, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash tizimidan tashkil topgan innovatsion jarayon infratuzilmasini rivojlantirish. Oltinchidan, kichik innovatsion tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay sharoitni shakllantirish hamda ularni boshlang‘ich bosqichda davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashni amalga oshirish. Yettinchidan, innovatsion loyiha va dasturlarni tanlov asosida tanlashni joriy etish. Davlat tomonidan xususiy investorlarning uncha katta bo‘lmagan va tez qoplanadigan innovatsion loyihalarni joriy etishda qatnashishini va istiqbolli ishlab chiqarishni qo‘llab-quvvatlash hamda xususiy investitsiyalar oqimining ortishiga zamin yaratish. Sakkizinchidan, ishlab chiqarish samaradorligiga va mahsulot raqobatbardoshligining ortishiga ta’sir ko‘rsatuvchi kichik miqdordagi bazaviy texnologiyalarni tanlash orqali innovatsion siyosatning istiqbolli yo‘nalishlarini amalga oshirish. Fikrimizcha, qabul qilinajak qonunda ushbu yo‘nalishlarning aks etishi kelgusida yurtimizda innovatsion muhit yaratilishida muhim rol o‘ynaydi. 1.     Innovatsiya va innovatsion jarayon haqida tushuncha. Innovatsion jarayon bosqichlari.  Pedagogik innovatsiyada «yangi» tushunchasi markaziy o'rin tutadi. Shuningdek, pedagogik fanda xususiy, shartli, mahalliy va sub'ektiv yangilikka qiziqish uyg’otadi. Xususiy yangilik  V.A.Slasteninning aniqlashicha, joriy zamonaviylashtirishda muayyan tizim mahsuloti unsurlaridan birini yangilashni ko'zda tutadi. Murakkab va progressiv yangilanishga olib keluvchi ma'lum unsurlarning yig’indisi shartli yangilik hisoblanadi. Mahalliy yangilik konkret ob’ektda yangilikning foydalanishi bilan belgilanadi. Sub’ektiv yangilik ma'lum ob’ekt uchun ob’ektning o'zi yangi bo'lishi bilan belgilanadi. Ilmiy yo'nalishlarda yangilik va innovatsiya tushunchalari farqlanadi. Yangilik - bu vositadir: yangi metod, metodika, texnologiya va boshqalar. V.I.Zagvyazinskiy yangi tushunchasiga ta'rif berib, pedagogikadagi yangi bu faqatgina g’oya emas, balki hali foydalanilmagan yondashuvlar, metodlar, texnologiyalardir. Lekin bu pedagogik jarayonning unsurlari majmua yoki alohida olingan unsurlari bo'lib, o'zgarib turuvchi sharoitda va vaziyatda ta'lim va tarbiya vazifalarini samarali hal etishning ilg’or boshlanmalarini o'zida aks ettiradi. R.N.Yusufbekova pedagogik yangjlikka, o’qitish va tarbiya berishda avval ma'lum bo'lmagan va avval qayd qilinmagan holat, natija, rivojlanib boruvchi nazariya va amaliyotga eltuvchi pedagogik voqelikning o'zgarib turishi mumkin bo'lgan mazmuni sifatida qaraydi. Pedagogik innovatsiyada R.N.Yusufbekova innovatsion jarayon tuzulmasining uch blokini farqlaydi: Birinchi blok - pedagogikadagi yangini ajratish bloki. Bunga pedagogikadagi yangi, pedagogik yangilikning tasnifi, yangini yaratish shart- sharoiti, yangilikning me'yorlari, yangining uni o'zlashtirish va foydalanishga tayyorligi, an'ana va novatorlik, pedagogikadagi yangini yaratish bosqichlari kiradi. Ikkinchi blok - yangini idrok qilish, o'zlashtirish va  baholash bloki: pedagogik hamjamiyatlar, yangini  baholash va uni o'zlashtirish jarayonlarining rang-barangligi, pedagogikadagi konservatorlik va novatorlik, innovatsiya muhiti, pedagogik jamiyatlarning yangini idrok etish va  baholashga tayyorligi. Uchinchi blok - yangidan foydalanish va uni joriy etish bloki, ya'ni yangini tadbiq etish, foydalanish va keng joriy etish qonuniyatlari va turlaridir. M.M.Potashnikning innovatsiya jarayonlari talqinlari kishi e'tiborini o'ziga tortadi. U innovatsiya jarayonining quyidagi tuzilmasini beradi: -    faoliyat tuzilmasi - motiv - maqsad - vazifa - mazmun - shakl -metodlar - metodika komponentlari yig’indisi; -    sub’ektiv tuzilma-innovatsion faoliyat sub’ektlarining xalqaro, mintaqaviy, tuman, shahar va boshqa sathjari; - sathiy tuzilma-innovatsion faoliyat sub’ektlarining xalqaro, mintaqaviy, tuman, shahar va boshqa sathlari; -    mazmun tuzilmasi - o’quv-tarbiyaviy ishlar, boshqaruv (va b.)da yangilikning paydo bo'lishi, ishlab chiqilishi va o'zlashtirilishi; -    bosqichlilikka asoslangan hayot davriylik tuzilmasi - yangilikning paydo bo'lishi - ildam o'sish - etuklik - o'zlashtirish - diffuziya (singib ketish, tarqalish) - boyish (to'yinish) - qoloqlik - inqiroz — irradiasiya(aldanish) — zamonaviylashtirish; -    boshqaruv tuzilmasi - boshqaruv harakatlarining 4 ta turining o'zaro aloqasi: rejalantirish - tashkil etish - rahbarlik qilish - nazorat qilish; -    tashkiliy tuzilma - diagnostik, oldindan ega bilish, sof tashkiliy, amaliy, umumlashtiruvchi, tatbiq etuvchi. Pedagogik innovatsiyaning davriy takrorlanishi va qaytishi qonunining mohiyati shundaki, unda yangilik yangi sharoitlarda qayta tiklanadi. Pedagogik innovatsiya tadqiqotchilari innovatsiya jarayonining ikki tipini farqilaydilar: -   Innovatsiyaning birinchi tipi stixiyali o'tadi, ya'ni innovatsion jarayonda unga bo'lgan ehtiyoj hisobga olinmaydi, uni amalga oshirishning barcha shart- sharoitlari tizimi, usullari va yo'llariga ongli munosabat bo'lmaydi. -   Innovatsiyaning ikkinchi tipi ongli, maqsadga muvofiq, ilmiy asoslangan faoliyat mahsulidir. Oliy maktabdagi innovatsion jarayonlar V.A.Slastenin, M.M.Levina, M.Ya.Vilenskiy va boshqalar tomonidan tadqiq qilingan. Oliy maktab innovatsion jarayonlari negizida quyidagi yondashuvlarni belgilash mumkin: -    madaniyatshunoslik jihatidan (insonni bilishning ustuvor rivojlanishi) yondashuv; -    shaxsiy faoliyat jihatidan (ta 'limdagi yangi texnologiyalar) yondashuv; -    ko'psub’ektli (dialogik) yondashuv, ya'ni kasbiy tayyorgarlikni insonparvarlashtirish; -    individual - ijodiy (o’qituvchi va talabalarning o'zaro munosabatlari asosida) yondashuv. Oliy maktabda innovatsion faoliyatning sub’ekti o’qituvchi va uning  shaxsiy imkoniyati hisoblanadi. Bunda o’qituvchi shaxsining ijtimoiy-madaniy, intellektual va axloqiy imkoniyatlari yuksak ahamiyatga molik bo'ladi. S.M.Godninning ishlarida talabaning shaxsiy xislatlari pedagogik jarayonning sub’ekti sifatida yoritiladi. Unga quyidagilarni kiritadi: o’qitishning hozirgi va kelgusi bosqichlari uchun qabul qilingan o’quv - taibiya jarayonining maqsadi, vazifasi va ko'rsatmalarini anglay bilish; intellektual mehnatning vangi tadbirlarini egallash; maqsadga muvofiq kasbiy o'z-o'zini tarbiyalash va mustaqil tahsil olish, qiyinichiliklarni a'lo darajada enga bilish, o'sish va mustahkam o'rin egallashning kengayayotgan intellektual va kasbiy imkoniyatlari, istiqbollari bilan qoniqish, o'zining sotsial roli funksiyasini bajarishida faol munosabatda bo'lish va hokazo. Innovation pedagogik jarayonning muhim unsurlari shaxsning o'z-o'zini boshqarishi va o'zini- o'zi safarbar qila olishi hisoblanadi. Uning eng muhim yo'nalishlaridan bilan talabalarning bilish faoliyatini rivojlantirish. Bunday yo'nalish talabalarning o’quv ishlarini faollashtirish, ularning kasbiy ixtisoslashishini aniqlab olish faolligini o'z ichiga oladi. Tayanch yo'nalishlar - ta'lim, fan va ishlab chiqarishning integratsiyalashuvi, ularning o'zaro aloqalarida yangi tamoyillarga o'tish. Shunday qilib, innovatsion faoliyat omillari nazariyasi tahlili uning eng muhim yo'nalishi gumanistik aktsiologiya ekan, degan xulosaga olib keladi. Innovatsion faoliyatga aksiologik yondashuv insonning o'zini yangilik yaratish jarayoniga baxshida qilishi, uning tomonidan yaratilgan pedagogik qadriyatlar jamul-jamini anglatadi. Aksiologiya insonga oliy qadriyat va ijtimoiy taraqqiyotning birdan-bir maqsadi sifatida qaraydi. O’qituvchining innovatsion faoliyatiga yaratuvchilik jarayoni va ijodiy faoliyat natijasi sifatida qaraladi. V.A.Slastenin o’qituvchining innovatsion faoliyatini tuzishda unga akmeologik jihatdan yondashadi. Akmeologiya (akte) - yunoncha oliy nuqta, o'tkir, gullagan, etuk, eng yaxshi davr degan ma'nolarni bildiradi. B.G. Ananev, N.V.Kuzmina, A.A.Derkach va boshqalar kasbiy faoliyatning samarasini oshirish bilan inson hayotining eng ijodiy davrlari, etuklik bosqichlari to’g’risida fikr yuritadilar. Ular etuk insonlarning professionalizmi, shaxs rivojlanishining gullagan davridagi psixik qonuniyatlari, professionalizmga etishdagi balandliklardan ota olish masalalari bilan shug’ullanganlar. V.A.Slastenin akmeologiyaning yuksak professionalizmga, mutaxassis-ning uzoh ijodiy umr ko'rishiga olib keladigan sub’ektiv va ob’ektiv omillarini asoslab berdi. Ob’ektiv omillarga olingan ta'limning sifatini, sub’ektiv omillarga esa insonning iste'dodi va qobiliyatini, ishlab chiqarish vazifalarini samarali hal qila olishidagi ma'suliyatini, mutaxassislarga yondashuvini kiritadi. Yuksak professionalizmga erishishning omillari sifatida quyidagilar ko'rsatiladi:    iste 'dod nishonalari;    uquvlilik;    qobiliyat;    iste'dod;    oila tarbiyasi sharoiti;    o’quv yurti;    o'z hatti-harakati. Akmeologiya ilmiy nuqtai nazardan professionalizm va ijod munosabatida olib qaraladi. Bunda quyidagi kategoriyalar farqlanadi:    ijodiy individuallik;    o'zining o'sish va takomillashish jarayoni;    o'z imkoniyatlarini amalga oshirish sifatidagi kreativ tajribasi. O’qituvchining ijodiy individualligi quyidagilardan iborat:    intellektual - ijodiy tashabbus;    bilimlar kengligi va chuqurligi intellektual qobiliyati;    ziddiyatlarga nisbatan xushyorlik, ijodga tanqidiy yondashuv, vujudan yaratuvchilikka kurashchanlik qobiliyati;    axborotlarga tashnalik, muammolardagi g’ayri odatiylikka va yangilikka bo'lgan his-tuyg’u, professionalizm, bilishga bo'lgan chanqoqlik (N. V. Vishnekova). V.A.Slastenin ijodiy individualizmni ro'yobga chiqarishning asosiy vazifalarini quyidagicha belgilaydi:    ijtimoiy mohiyat kasb etgan madaniyatni boyitish;    pedagogik jarayon va shaxs bilimlarini yangilab turish;    samarali va ahamiyatli meyorlarni belgilaydigan yangi texnologiyalarni topish;    shaxsning o'z taqdirini o'zi belgilash va o'zini o'zi namoyon qila olishi asosida o'z rivojlanishini ta 'minlash. Shu tariqa o’qituvchining ijodiy individualligini shakllantirish shaxs rivoj- lanishi va yangilanishining dinamik innovatsion jarayoni sifatida tushuniladi. Ijodiy individuallikni xarakterlaydigan samarali o'z-o'zini anglash quyidagilarni qamrab oladi: o'zini boshqalarga qiyos qilish asosida o'z shaxsining betakror ekanligini anglay olishi; o'zi to’g’risidagi kreativ ko'rinishlar va tasavvurlari to'plami; individual kreativ o'ziga xosliklaming bir butunligi va uyg’unligi , ichki birligi; shaxsning o'z rivojlanishidagi dinamiklik va doimiylik jarayoni va uning ijodkor sifatida shakllanishi; shaxs o'zini namoyon qila olishi va o'zining muayyan ishlarni amalga oshirishga hozir turganligi; ijodkor sifatida o'zini baxshida qila olishi va shaxsiy hamda ijtimoiy vaziyatlarda o'zining o'rnini anglay olishi (V.A.Slastenin). Innovatsion faoliyat tuzilmasi tahlilida akmeologik yondashuv o’qituvchining kasbiy mahorati cho'qqilariga erishuvida uning shaxsi rivojlanish qonuniyatlarini ochish imkonini beradi. O’qituvchi innovatsion faoliyatining eng muhim tavsifi kreativlikdir. Kreativlik termini angliya-amerika psixologiyasida 60-yillarda paydo bo'ldi. U individning yangi tushuncha yaratishi va yangi ko'nikmalar hosil qilish qobiliyati, xislatini bildiradi. J.Gilford kreativlikni tavsifiaydigan qator individual qobiliyatlarni ko'rsatadi:    fikrning ravonligi;    fikrni maqsadga muvofiq yo'llay olishi;    o'ziga xoslik (originallik);    qiziquvchanlik;    farazlar yaratish qobiliyati;    xayol qila olish, fantastlik (fantaziya.) M.N.Gnatko kreativlikni kishining ijodiy imkoniyati, sotsial — ijodiy faollikni namoyon qila olish qobiliyati bilan shartlangan kishi individlarining qandaydir maxsus xislati deb qaraydi. Ijod tushunchasini belgilashda u jarayon — natija tavsifidan, kreativlikni belgilashda esa sub’ekt — shartlilik tavsifidan foydalanadi. Ijod mezonlari, uning psixologik mexanizmlari, ijodiy tafakkurning rivojlanish texnikasi V.A.Kan-Kalik, Ya.A.Ponomarev, S.Yu.Stepanov, T.V.Frolov va boshqalarning ishlarida tadqiq etilgan. D.B. Bogoyavlenskaya ishlarida ijod tahlili birliklari belgilab berilgan. Bunday birlik sifatida muallif intellektual faollikni ko'rsatadi hamda uning uchta bosqichini ajratadi:    shaxsning bu bosqichiga, unga tashqaridan berilgan vazifalarni tashabbussiz qabul qilish xarakterlidir;    intellektual faollikning evristik bosqichi. Bu bosqichda o'z faoliyati tarkibi va tuzilmasini tahlil qilish davom etadi, yangilik ochish oqilona hal qilishga  imkoniyat  beradigan  ayrim  vazifalar  qiyoslanadi;    intellektual faollikning kreativ bosqichi. Bu bosqichda qo'lga kiritilgan empirik qonunlar kelgusi tadqiqotlar uchun maqsad bo'lib qoladi.    rag’batlantiruvchi, samarali va evristik bosqichga qoloq (ekstensiv) aqliy faoliyat, kreativ bosqichga intellektual faoliyat xosdir. N.M. Gnatko kreativlik mexanizmlarini quyidagi bo'limlarga bo'lib o'rganishni taklif etadi:    potensial kreativlik;    faoliyatdagi kreativlik. Potentsial kreativlik N.M Gnatkoning fikricha, muayyan tashqi sharoitlarda f aol kreativlikka aylanishga nazariy tayyor shaklda namoyon bo'ladigan individium ning potentsial joylashishini anglatuvchi kreativ faoliyatdir. Potentsial kreativlik ijodning zaruriy sub’ektiv shartidir. Faoliyatdagi kreativlik - faoliyatning biror turida ijodiy faollik ko'rsatuvchini ng bevosita tayyorgarligini ta'minlaydigan faoliyatning u yoki bu turi tavsifli potent sial kreativ individiumning individual tavsiflari aloqalarini yuzaga keltiradi. Faol kreativlik ijodning eng muhim sub/ektiv shartidir (N.M.Gnatko). Tadqiqotlar ko'rsatadiki, potensial kreativlik, amalga oshirish mumkin bo'lgan kreativlikdir. Uni faoliyatdagi kreativlikka o'tkazish muayyan faoliyat turini tashuvchi (sub’ekt) tomonidan uning o'zlashtirilishida tub o'zgartirishlar qilish orqali amalga oshadi. V.A. Slastenin, N.M.Gnatkoning potensial kreativlikni muntazam faoliyatdagi kreativlikka tahlid qilish asosida o'zgartirib borish haqidagi qarashlariga qo'shilgan holda uni to'ldirib, kreativlik tahlid qilish, nusxa olish yo'li bilan rivojlanadi hamda tahlid qilish asosidagi ijod, haqiqiy ijodga olib keladi, deb hisoblaydilar. O’qituvchi faoliyatidagi kreativlikning bir necha bosqichlarini belgilash  mumkin: birinchi bosqichda tayyor metodik tavsiyanomalar tuzukkina ko'chiriladi; ikkinchi bosqichda mavjud tizimga ayrim moslamalar (modifikatsiyalar), metodik usullar kiritiladi; uchinchi bosqichda g’oyani amalga oshirish mazmuni, metodlari, shakli to'la ishlab chiqiladi; to'rtinchi bosqichda esa o’qitish va tarbiyalashning o'z betakror konseptsiyasi va metodikasi yaratiladi. O’qituvchining innovatsiya faoliyati tuzilmasidagi eng muhim komponent bu reflektsiyadir. Refleksiya o’qituvchining o'z ongi va faoliyatini belgilash va tahlil qila olish deb qaraladi. Pedagogikaga oid adabiyotlarda reflektiv jarayonlarni izohlashning ikki an'anasi mavjudligi aytiladi: -    ob’ektlar mohiyatini izohlashga va ularni konstruktsiyalashga olib keladigan ongning reflektiv tahlili; -    shaxslararo muloqot ma'nosini tushunish reflektsiyasi.  Bu bilan bog’liq ravishda pedagog olimlar quyidagi reflektiv jarayonlarni farqilaydilar: -    o'z-o'zini va boshqalarni tushunish; -    o'z-o'ziga va boshqalarga  baho berish; -    o'z-o'zini va boshqalarni izohli tahlil qilish. Refleksiya (lotincha Reflxio- ortga qaytish ) subektning o'z (ichki) psixik tuyg’u va holatlarini bilish jarayoni sifatida qaraladi. Falsafa va pedagogikaga oid adabiyotlarda refleksiya shaxsning o'z ongidagi o'zgarishlarni fikrlash jarayoni, deb yoziladi. Psixologik lug’atda shunday izoh beriladi: «Refleksiya - faqat sub'ektning o'z-o'zini bilishi va tushunishi emas, balki boshqalar uning shaxsiy xislatlari, his qilish tuyg’usi va bilish tasavvurlarini bilish hamda tushunishini aniqlab olishini ham anglatadi. V.A.Lefevr ta'kidlagan ediki, inson o'zining hatti-harakatlariga, fikrlariga nisbatan kuzatuvchi, tadqiq qiluvchi bo'lib qolmasligi, balki boshqa personajlar, ularning hatti-harakatlarini o'rganuvchi mavqeini egallashi ham kerak. M.V.Klarin ijodiy tafakkur xususiyatlarini refleksiya bilan boqlaydi. Bunday o'zaro aloqalarda refleksiya o'zida xulosa chiqarish, umumlashtirish, analogiya, qiyoslash va  baholash hamda muammolarni eslash, enga olish va hal qilishlarni birlashtiradi. V.A.Petrovskiy refleksiya faoliyati tahlilida uning ikki turini farqlaydi:    retrospektiv;    prospektiv. V.A.Petrovskiyning aniqlashicha, retrospektiv refleksiya bu «sodir etilgan fa oliyat tarixining retrospektiv tiklanish shaklidagi refleksiyasidir». Prospektiv refleksiya - bu faoliyatning amalga oshishiga bo'lgan talabning hukm surish dinamikasi. S.Yu. Stepanov, I.N. Semenov ishlarida intellektual va shaxsiy refleksiyalar farqlanadi. V.V.Davidov o'z tadqiqotlarida formal va mazmun refleksiyasini asoslab berdi. I.S.Ladenko analitik va sintetik refleksiyani farqlaydi. Demak, o’qituvchining innovatsion faoliyati tuzilmasi motivasion, kreativ, texnologik va reflektiv komponentlardan iboratdir. Innovatsion faoliyat tuzilmasi haqidagi muhim tizimli tasavvurlar, ularning vazifalarini asoslash, ularning shakllanganlik me'yorlari va sathlari ularni oliy maktab amaliyotiga tatbiq etishning zarur omili hisoblanadi.  2.      Innovatsion pedagogika.  Hozirgi davr ta'lim taraqqiyoti yangi yo'nalish - innovatsion pedagogikani maydonga olib chiqdi. «Innovatsion pedagogika» termini va unga xos bo'lgan tadqiqotlar g’arbiy evropa va AQSHda 60-yillarda paydo bo'ldi. Innovatsion faoliyat F.N. Gonobolin, S.M. Godnin, V.I.Zagvyazinskiy, V.A.Kan-Kalik, N V.Kuzmina, V.A. Slastenin, A.I.Shcherbakov ishlarida tadqiq etilgan. Bu tadqiqotlarda innovatsion faoliyat amaliyoti va ilg’or pedagogik tajribalarni keng yoyish nuqtai nazardan yoritilgan, X.Bamet, Dj. Basset, D. Gamilton, N.Gross, R. Karlson, M. Maylz, A.Xeyvlok, D.Chen, R.Edem ishlarida innovatsion jarayonlarni boshqarish, ta'limdagi o'zgarishlarni tashkil etish, innovatsiyaning «hayoti va faoliyati» uchun zarur bo'lgan shart-sharoitlar masalalari tahlil qilingan. Keng ma'noda qaraganda ta'lim tizimidagi har qanday o'zgarish - bu pedagogik innovatsiyadir. Pedagogik innovatika pedagogik yangiliklarni  baholash, uni pedagogik jamoa tomonidan o'zlashtirilishiga erishish, nig’oyat pedagogik yangiliklarni amaliyotda qo’llash haqidagi ta'limot sifatida qaraladi.    Pedagogik neologiya - yangilik haqidagi ta'limot bo'lib, bunda pedagogika sohasidagi har qanday yangiliklar o'rganiladi va umumlashtiriladi. Pedagogik aksiologiya - isbot talab qilmaydigan ta'limot manosini ifodalab, bunda pedagogik yangiliklar ichidan eng samaralilari tanlab olinadi. Pedagogik praksologiya - amaliyotda qo’llash haqidagi ta'limot bo'lib, bunda tanlab olingan pedagogik yangiliklar amaliyotda qo’llaniladi. Yangilik kiritishning sotsial-psixologik aspekti amerikalik innovatik E.Rodjers tomonidan ishlab chiqilgan. U yangilik kiritish jarayoni qatnashchilarining toifa(tip)lari tasnifini, uning yangilikka bo'lgan munosabatini, uni idrok qilishga shayligini tadqiq etadi. Oliy maktab o’qituvchisining innovatsion faoliyati, oliy maktab pedagogikasining bosh muammolaridan biridir. Shu jihatdan ushbu mavzyda oliy maktab o’qituvchisi innovatsion faoliyatining shakllanish konsepsiyasi, innovatsiyaning ijtimoiy-madaniy va hayot- faoliyati aspektlari haqida bahs yuritiladi. Innovatsionlik pedagogik jarayonni ifodalab, nafaqat uning didaktik qurilmasiga, balki o’qituvchining ijtimoiy mohiyatli natijalari va ruhiy qiyofasiga ham taalluqlidir. Innovatsionlik ochiqlikni, boshqalar fikrining tan olinishini bildiradi. O’qituvchining innovatsion faoliyati turli xildagi qarashlarning to'qnashuvi va o'zaro boyitilishi dinamikasida amalga oshishini ko'zda tutadi. O’qituvchining innovatsion faoliyatini samarali amalga oshirish bir qator shart-sharoitlarga bog’liq. Unga o’qituvchining tayinli muloqoti, aks fikrlarga nisbatan beg’araz munosabat, turli holatlarda ratsional vaziyatning tan olinishini uqtirishga tayyorligi kiradi. Buning natijasida o’qituvchi o'z bilim va ilmiy faoliyatini ta'minlaydigan keng hamrovli mavzu (motiv)ga ega bo'ladi. O’qituvchi faoliyatida o'z-o'zini faollashtirish, o'z ijodkorligi, o'z-o'zini bilishi va yaratuvchiligi kabi mavzu (motiv)lar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa o’qituvchi shaxsining kreativligini shakllantirish imkoniyatini beradi. Yangilik kiritishning muhim sharti muloqotning yangi vaziyatini tug’dirishdir. Muloqotning yangi vaziyati - bu o’qituvchining o'z mustaqillik mavqeini, dunyoga, pedagogik fanga, o'ziga bo'lgan yangi munosabatni yarata olish qobiliyatidir. O’qituvchi o'z nuqtai nazarlariga o'ralashib qolmaydi, u pedagogik tajribalarning boy shakllari orqali ochilib, mukammallashib boradi. Bunday vaziyatlarda o’qituvchining fikrlash usullari, aqliy madaniyati o'zgarib boradi, hissiy tuyg’ulari rivojlanadi. Keyingi sharti - bu o’qituvchining madaniyat va muloqotga shayligi. O’qituvchining innovatsion faoliyati voqelikni o'zgartirishga, uning muammolari va usularini echishni aniqlashga qaratilgandir. O’qituvchi va talaba o'rtasidagi muloqot namunasining o'zgarishi, innovatsion faoliyat shartlaridan biridir. Yangi munosabatlar, an'analarda bo'lganidek, qistovlar, hukmga bo'ysunish kabi unsurlardan holi bo'lishi lozim. Ular tenglarning hamkorligi, o'zaro boshqarilishi, o'zaro yordam shaklida qurilgan bo'lishi darkor. Ular munosabatlaridagi eng muhim xususiyat bu o’qituvchi va talabaning ijoddagi hamkorligidir. Innovatsion faoliyat quyidagi asosiy funksiyalar bilan izohlanadi:    kasbiy faoliyatning ongli tahlili;    me yorlarga nisbatan tanqidiy yondashuv;    kasbiy yangiliklarga nisbatan shaylik;    dunyoga ijodiy yaratuvchilik munosabatida bo'lish;    (o'z imkoniyatlarini ro'yobga chiqarish, o'z turmush tarzi va intilishlarini kasbiy faoliyatda mujassam qilish). Demak, o’qituvchi yangi pedagogik texnologiyalar, nazariyalar, konseptsiyalarning muallifi, ishlab chiqaruvchisi, tadqiqotchisi, foydalanuvchisi va targ’ibotchisi sifatida namoyon bo'ladi. Hozirgi jamiyat, madaniyat va ta'lim taraqqiyoti sharoitida o’qituvchi innovatsiya faoliyatiga bo'lgan zaruriyat quyidagilar bilan o'lchanadi:    ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish ta'lim tizimi, metodologiya va o’quv jarayoni texnologiyasining tubdan yangilashni talab qiladi.    bunday sharoitda o’qituvchining innovatsiya faoliyati pedagogik yangiliklarni yaratish, o'zlashtirish va foydalanishdan iborat bo'ladi;    mazmunini insonparvarlashtirish, doimo o’qitishning yangi tashkiliy shakllarini, texnologiyalarini qidirishni taqozo qiladi;    pedagogik yangilikni o'zlashtirish va uni tatbiq etishga nisbatan o’qituvchining munosabati xarakteri o'zgarishi. O’qituvchining innovatsion faoliyati tahlili yangilik kiritishning samaradorligini belgilovchi muayyan me'yorlardan foydalanishni talab qiladi. Bunday me'yorlarga - yangilik, maqbullik (optimalnost), yuqori natijalilik, ommaviy tajribalarda innovatsiyani ijodiy qo’llash imkoniyatlari kiradi Yangilik pedagogik yangilik me'yori sifatida o'zida taklif qilinadigan yangini, yangilik darajasi mohiyatini aks ettiradi. Pedagog olimlar yangilikning qo'llanish mashqurligi darajasi va sohasiga ko'ra farqlanadigan mutlaq, chegaralangan mutlaq, shartli, subektiv darajalarini farqlaydilar. Maqbullik me'yori o’qituvchi va talabaning natijaga erishish uchun sarflangan kuch va vositalarini bildiradi. Natijalilik o’qituvchi faoliyatidagi muayyan muhim ijobiy natijalarni bildiradi. Pedagogik yangilik o'z mohiyatiga ko'ra ommaviy tajribalar mulki bo'lib qolishi lozim. Pedagogika yangilikni dastlab ayrim o’qituvchilarning faoliyatiga olib kiradi. Keyingi bosqichda - sinalgandan va ob’ektiv  baho olgandan so'ng pedagogik yangilik ommaviy tatbiq etishga tavsiya etiladi. V.A.Slastenin o'tkazgan tadqiqotlar o’qituvchining innovatsion faoliyatga kasbiy tayyorgarligini aniqlash imkoniyatlarini beradi. Ular quyidagi tavsiflardan iborat:    mo'ljallangan yangilikni yalpi va uning alohida bosqichlari muvaffaqiyatini bashorat qilish;    kelgusida qayta ishlash maqsadida yangilikning o'zidagi va uni tatbiq qilishdagi kamchiliklami aniqlash;    yangilikni boshqa innovatsiyalar bilan qiyoslash, ulardan samaradorlarini tanlab olish, ularning eng ahamiyatli va pishiqlik darajasini aniqlash;    yangilikni tatbiq etishning muvaffaqiyatlilik darajasini tekshirish;    yangilikni tatbiq etadigan tashkilotning innovatsiya qobiliyatiga  baho berish.