INOYAT QONUNI reja: 1. Jinoyat qonuni tushunchasi. 2. Jinoyat qonuni normasi tushunchasi, tuzilishi va turlari. 3. Jinoyat qonunining hudud va vaqt hamda shaxslar doirasi bo‘yicha amal qilishi. 4. Jinoyat qonunni sharhlash. 1. JINOYaT QONUNI TUShUNChASI. Jinoyat qonuni tushunchasi, vazifalari va prinsiplari. O‘zbekiston Respublikasining jinoyat to‘g‘risidagi qonun hujjatlari faqatgina Jinoyat kodeksidan iboratdir. JK O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va xalqaro huquqning umum e’tirof etgan normalariga asoslanadi. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi o‘zining ichki uzviy birligi va bir - biriga o‘zaro bog‘liq jinoyat - huquqiy me’yorlarning mustahkam tizimga ega ekanligi bilan ajralib turuvchi jinoyat huquqi prinsiplarini, jinoiy javobgarlik asoslari va shartlarini, jinoyat deb e’tirof etiladigan ijtimoiy xavfli qilmishlarni, bunday qilmishlarni sodir etgan shaxslarga nisbatan huquqiy ta’sir choralari qo‘llanilishining turi va chegarasini belgilab beruvchi Oliy davlat organi tomonidan qabul qilingan va oliy yuridik kuchga ega bo‘lgan qonun hujjatidir. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 1994 yil 22 sentyabrda qonun chiqaruvchi organ tomonidan qabul qilingan va 1995 yil 1 apreldan qonuniy kuchga kirgan. Jinoyat kodeksining vazifalari: 1 1) jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarni jinoiy tajovuzlardan qo‘riqlash; 2) jinoyatlarni oldini olish; 3) fuqarolarni respublika Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya qilish ruhida tarbiyalashdan iborat. Jinoyat qonuni ana shu vazifalarni amalga oshirish uchun jinoyat qonunida belgilangan javobgarlikning asoslari va prinsiplariga asoslanadi. Ushbu prinsiplar: qonuniylik, fuqarolarning qonun oldida tengligi, demokratizm, insonparvarlik, odillik, ayb uchun javobgarlik, javobgarlikning muqarrarligi prinsiplaridir. 2. JINOYaT QONUNI NORMASI TUShUNChASI, TUZILIShI VA TURLARI. Jinoyat qonuni tizimi Umumiy va Maxsus qismdan tashkil topgan. Umumiy va Maxsus qism o‘z o‘rnida bo‘limlar, bo‘limlar - boblardan, boblar - moddalardan va moddalar esa, qism hamda bandlardan iboratdir. Jinoyat qonuni Umumiy qismi: 7 bo‘lim, 17 bob va 1 - 96 moddalarni o‘z ichiga oladi. Jinoyat qonuniga kiritiladigan har qanday o‘zgartish va qo‘shimchalar Jinoyat qonuni tizimiga ta’sir etmaydi. Yangi kiritiladigan bob, norma mavjud bob yoki moddaga ilova (prim.) shaklida kiritiladi (Masalan: JK XX1 bobi yoki 661 - moddasi). Jinoyat huquqi normasi tizimi: - gipoteza; - dispozitsiya; - sanksiyadan tashkil topadi. Gipoteza deb - normaning qo‘llanilishi shart sharoitini ko‘rsatuvchi modda qismiga aytiladi. Odatda, maxsus qism normalarida gipoteza mavjud bo‘lmaydi, u umumiy qoida sifatida, JKning 16 - moddasi (“Jinoiy javobgarlik tushunchasi va asoslari”) qoidalaridan kelib chiqadi. 2 Dispozitsiya deb – ijtimoiy xavfli qilmishning belgilarini ifodalovchi modda qismiga aytiladi. Ushbu belgilar aniq ko‘rinishdagi jinoyat tarkibini ifodalaydi. Dispozitsiyaning besh turi mavjud bo‘lib. Ular: - Oddiy; - Tasvirlov; - Blanket; - Havolaki; - Aralash. Oddiy dispozitsiya deb - jinoyat tarkibining belgilari ifodalanmasdan, jinoyat umum e’tirof etilgan atama bilan nomlanadigan dispozitsiya turiga aytiladi (mas: JK 97-modda 1 - qismi “Qasddan odam o‘ldirish”). Tasvirlov dispozitsiya deb - muayyan jinoyat turining belgilari to‘liq ko‘rsatiladigan modda dispozitsiyaga aytiladi (mas: JK 169-moddasi 1 – qismi “O‘g‘rilik, ya’ni o‘zganing mol-mulkini yashirin ravishda talon toroj qilish”). Blanket dispozitsiya deb - muayyan jinoyat turining belgilari boshqa bir huquq sohasiga tegishli bo‘lgan normativ hujjatlar asosida aniqlanadigan dispozitsiya turiga aytiladi (mas: JK 189- moddasi 1 – qismi, “Savdo yoki xizmat ko‘rsatish qoidalarini ancha miqdordagi qiymatda buzish, shunday qilmishlar uchun ma’muriy jazo qo‘llanilgandan keyin sodir etilgan bo‘lsa” deyilgan. Bu yerda savdo yoki xizmat ko‘rsatish qoidalarining aynan qaysi bir turi buzilganligini aniqlash uchun savdo yoki xizmat ko‘rsatish faoliyatini tartibga solishni nazarda tutuvchi qonun yoki qonun osti normativ hujjatlariga murojaat etishni nazarda tutadi). Havolaki dispozitsiya deb - moddaning mazmunini aniqlash uchun JK Maxsus qismning boshqa bir moddasiga yoki ayni bir moddasining boshqa qismiga murojaat etilib aniqlanishi nazarda tutiladigan dispozitsiya turiga aytiladi (mas: JK 105 - moddasi 1-qismi, Qasddan badanga o‘rtacha og‘ir shikast yetkazganlik uchun jinoiy javobgarlikni nazarda tutuvchi moddada sog‘liqqa yetkazilgan zarar sodir etilayotgan paytda hayot uchun xavfli bo‘lmagan va ushbu Kodeksning 104 – 3 moddasida nazarda tutilgan oqibatlarga olib kelmagan bo‘lishi kerak deb ta’kidlangan. Demak, ushbu holatda modda dispozitsiyasi JK 104 - moddasiga murojaat qilish lozimligini anglatishi uning havolaki dispozitsiya ekanligini anglatadi.) Aralash dispozitsiya deb esa - dispozitsiyaning ikki yoki undan ortiq turi bir vaqtda mavjud bo‘ladigan dispozitsiya turiga aytiladi (Masalan: JK 137-moddasi “Odam o‘g‘irlash”). Sanksiya deb – dispozitsiyada ko‘rsatilgan harakatlarni aybli sodir qilganlik uchun tayinlanishi mumkin bo‘lgan jazo turi va miqdorini ifodalovchi norma qismiga aytiladi. Amaldagi JK da sanksiyaning uch turi kuzatiladi. Bular: - alternativ; - nisbiy muayyan; - kumulyativ sanksiya. Alternativ sanksiya deb – sodir qilingan jinoyat uchun ikki yoki undan ortiq jazo turlaridan birini qo‘llashni nazarda tutuvchi sanksiya turiga aytiladi. Nisbiy muayyan sanksiya deb - jazo miqdorining muayyan chegarasini (eng quyi va yuqori darajasini) belgilovchi sanksiya turiga aytiladi. Kumulyativ sanksiyada esa - asosiy jazo bilan birga qo‘shimcha jazo ham tayinlanishi nazarda tutiladigan sanksiya turiga aytiladi. Agar modda sanksiyasida jazo turining quyi darajasi ko‘rsatilmagan bo‘lsa, JK Umumiy qism qoidalar asosida JKning X va XV - boblarida jazo turlari uchun nazarda tutilgan umumiy muddatlar va miqdorlar asosida tayinlanadi. 3. JINOYaT QONUNINING HUDUD VA VAQT HAMDA ShAXSLAR DOIRASI BO‘YIChA AMAL QILIShI. Jinoyat qonunining hudud bo‘yicha amal qilishi deb - O‘zbekiston Respublikasi hududiga kiruvchi quruqlik, suv havzasi va havo bo‘shlig‘ida sodir etilgan har qanday jinoyatlar amaldagi jinoyat qonuni bilan tartibga solinishiga aytiladi. 4 Qilmish: - O‘zbekiston hududida boshlangan, tamomlangan, tamom bo‘lmagan, to‘xtatilgan, davomli qilmishlardan bir qismi ushbu hududda sodir qilingan bo‘lsa; - O‘zbekiston hududidan tashqarida sodir etilib, jinoiy oqibati esa, O‘zbekiston hududida yuz bergan bo‘lsa; - O‘zbekiston hududida sodir etilib, jinoiy oqibati esa, O‘zbekiston hududidan tashqarida yuz bergan bo‘lsa; - O‘zbekiston bayrog‘i ostida va O‘zbekiston portida ro‘yxatga olingan havo, dengiz yoki daryo kemasi hech bir davlatga tegishli bo‘lmagan hududda joylashgan bo‘lsa va ushbu kema bortida jinoyat sodir etilsa, jinoyat O‘zbekiston Respublikasi hududida sodir etilgan jinoyat deb topiladi. O‘zbekiston Respublikasi hududida sodir qilingan jinoyatlari uchun O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar bir xilda javobgarlikka tortiladilar; - Alohida immunitetga ega bo‘lgan chet el fuqarolari esa, O‘zbekiston Respublikasi hududida sodir qilgan jinoyatlari uchun xalqaro shartnomalarga muvofiq javobgarlik masalasi hal qilinadi; - O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi chet el davlati hududida sodir qilgan jinoyatlari uchun ushlab berilishi mumkin emas. Agarda, xalqaro shartnomalarda boshqacha holat nazarda tutilmagan bo‘lsa; - Shuningdek, chet el fuqarosi yoki fuqaroligi bo‘lmagan shaxs O‘zbekiston Respublikasi hududida sodir qilgan jinoyati uchun boshqa davlatga ushlab berilishi mumkin emas. Jinoyat qonunini vaqt bo‘yicha amal qilish kuchi deb – ijtimoiy xavfli qilmish sodir qilingan vaqtda amalda bo‘lgan qonun bilan ushbu ijtimoiy munosabatlarning tartibga solinishiga aytiladi. Ya’ni sodir qilingan ijtimoiy xavfli qilmishning jinoiyligi va jazoga sazovorligi shu qilmish sodir qilingan vaqtdagi amalda bo‘lgan qonun bilan belgilanishini anglatadi. Agarda, shaxs sodir qilgan qilmishi ushbu qilmishni sodir qilgan vaqtdagi jinoyat qonuni bilan taqiqlanmagan bo‘lsa, shaxs ushbu sodir qilgan qilmishi 5 uchun qonun o‘zgarsa ham (keyinchalik sodir qilgan qilmishi jinoyat deb topilgan taqdirda ham) jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin emas. Jinoyat sodir qilingan vaqt deb – sodir qilingan ijtimoiy xavfli qilmishning tamom bo‘lgan jinoyat sifatida e’tirof etilish paytiga aytiladi. Jinoyat sodir qilingan vaqt: - formal tarkibli jinoyatlarda - JK Maxsus qism moddasida nazarda tutilgan ijtimoiy xavfli qilmish (harakat yoki harakatsizlik) sodir etilishining o‘zi bilan qilmish tamom bo‘lgan jinoyat deb topiladi. Ya’ni ijtimoiy xavfli qilmish bajarilgan payt jinoyat sodir qilingan vaqt deb belgilanadi; - moddiy tarkibli jinoyatlarda esa – ijtimoiy xavfli oqibat kelib chiqqan payt jinoyat sodir qilingan vaqt deb topiladi. Jinoyat qonuni - O‘zbekiston Respublikasi hududida bir vaqtning o‘zida qonuniy kuchga kiradi. Jinoyat qonuni o‘zining amal qilish kuchini quyidagi hollarda yo‘qotadi: - ushbu qonun bekor qilinganda; - ushbu qonunga o‘zgartirish kiritilganda. Jinoyat qonunining orqaga qaytish kuchi. Jinoyat qonunining orqaga qaytish kuchi deb - yangi qabul qilingan qonun kuchga kirgunga qadar sodir etilgan jinoyatlar uchun tadbiq etilishiga aytiladi. JKning 13-moddasiga ko‘ra, jinoyat qonuni quyidagi hollardagina orqaga qaytish kuchiga ega: - qilmishning jinoiyligini bekor qiladigan; - jazoni yengillashtiradigan; - shaxsning ahvolini boshqacha tarzda yaxshilaydigan. Qilmishning jinoiyligini bekor qiladigan qonun deganda – ijtimoiy xavfli qilmish sodir etilgan vaqtda amalda bo‘lgan jinoyat qonuni bilan jinoyat deb topilgan qilmishning jinoiyligini bekor qiladigan qonun tushuniladi. Jazoni yengillashtiradigan qonun deganda – sodir qilingan jinoyat uchun amalda bo‘lgan jinoyat qonunida nazarda tutilgan jazo turlari yoki jazo miqdorlarini kamaytiradigan yoxud qo‘shimcha jazoni bekor qiladigan, 6 shuningdek jazoning yengilroq turlarini tayinlanishini nazarda tutadigan qonun tushuniladi. Shaxsning ahvolini boshqacha tarzda yaxshilaydigan qonun deganda – sodir qilingan jinoyatda aybdor deb topilgan mahkumning jazoni o‘tash sharoitlarni yengillashtiradigan, javobgarlik yoki jazodan ozod qilish asoslari va turlarini jinoyat sodir etgan shaxsning foydasiga o‘zgartiradigan, sudlanganlik muddatlarini kamaytiradigan yoki rag‘batlantiruvchi normalarni joriy etadigan ham boshqa har qanday ko‘rinishda aybdorning ahvolini yengillashtiradigan qonun tushuniladi. Jinoyat qonunining orqaga qaytish kuchi quyidagi shaxslarga nisbatan qo‘llaniladi: - jinoyat sodir etgan shaxslarga; - jazoni o‘tayotgan shaxslarga; - jazoni o‘tab bo‘lgan, lekin sudlanganlik maqomiga ega bo‘lgan shaxslarga. Qilmishni jinoyat deb hisoblaydigan, jazoni og‘irlashtiradigan yoki shaxsning ahvolini boshqacha tarzda yomonlashtiradigan qonun orqaga qaytish kuchiga ega emas. 4. JINOYaT QONUNINI ShARHLASh. Jinoyat qonunini sharhlash - jinoyat qonunini amaliyotda to‘g‘ri qo‘llash uchun kodeksdagi atamalar va ifodalarning mazmunini ochib berishga aytiladi. № Jinoyat qonunini sharhlash mezonlari Jinoyat qonunini sharhlash turlari 1. Sub’ektiga ko‘ra: -Legal sharhlash; -Sud tomonidan sharhlash; -Ilmiy yoki doktrinal sharhlashga bo‘linadi 2. Usuliga ko‘ra: - Grammatik; - Tizimli; 7