Inson eshitish organlari asosiy patologiyasi va kasalliklar etiologiyasi Reja: • Eshitish qobiliyatining turg‘un pasayishi • Zaif eshitish haqida tushuncha • Eshitish pasayishi sabablari • Zaif eshituvchilikning kelib chiqish sabablari Tayanch tushuncha va iboralar: eshitish qobiliyati, zaif eshitish, eshitishning pasayishi, klinika, etiologiya. Tibbiyot nogironlik bilan uzviy bog‘langan, lekin uning mavqeini birdaniga baholash va isbotlash qiyin. Muammoni tushuntirishning oddiy bir usuli: imkoniyati cheklangan insonlar albatta kasal bo‘lishi lozimmi degan, savolni qo‘yishdir. Savolni boshqacha qo‘yish esa nogironlik kasalliklarga olib boradimi yoki aksimi deganidir. Uchinchi yo‘l esa savolni nogironlik faqat tibbiy vositalar orqali yoki ularsiz ham xal etiladimi, tarzida qo‘yishdir. Eshitish qobiliyatini turg‘un pasayishi tug‘ma yoki orttirilgan bo‘lishi mumkin. Eshitish qobiliyatini turg‘un pasayishi ko‘pincha ortirilgan bo‘ladi. Tug‘ma shakli – bolani ota-onasi kar bo‘lsa, eshitadigan ona-otalarga qaraganda ko‘proq uchraydi. Xomiladorlikning birinchi 3 oyining ichida yuqumli kasallik bilan og‘rish (qizamik, gripp, qizilcha); radiasiyalar bilan nurlanish, ayrim ximiyaviy moddalar, dorillar (streptomitsin, aspirin); antibiotiklar-aminaglyukozidlar, xinin preparatlari; alkogol iste’mol kilish; homiladorlikni birinchi oylarida jarohatlanish sabab bo‘ladi. Orttirilgan eshitish qobiliyatni buzilishlarini sabablari turli-tumandir. Eshitish qobiliyatini buzilishini og‘ir turi – tovushni qabul qiluvchi apparat buzilganda kuzatiladi (ichki quloq, eshituv nervi); Yengil turi-quloqni tovush o‘tkazuvchi qismi buzilganda kuzatiladi ya’ni o‘rta quloq kasalliklarida (o‘tkir yiringli otit, surunkali yiringli otit). Bolalarda uchraydigan eshitish qobiliyatini pasayishiga olib keladigan sabab burun va burun-halqum kasalliklari va shu kasalliklar bilan bog‘liq bo‘lgan yevstaxiy nayni o‘tkazuvchanligini buzilishi. Ko‘pincha bunga sabab adenoid o‘smalar bo‘ladi. Adenoidlar tufayli eshituv naydan havo o‘rta quloqqa bormaydi va o‘rta quloqda havo bosimi pasayadi, natijada nog‘ora parda ichkari tomon tortiladi, eshituv suyakchalari harakati o‘zgaradi. Sabablardan, yuqumli kasalliklar ahamiyatga ega. Chunki bolalar bunga moyil bo‘lishadi. Eshitish qobiliyatini turg‘un pasayishga quyidagi yuqumli kasalliklar olib keladi: serebrospinal meningit, qizamik, skarlatina, gripp, parotit (tepki). Bu kasalliklardan ayrimlari (meningit, virusli gripp, tepki) eshitish analizatorini nerv apparatini (Kortiev a’zo yoki eshituv nervni); boshqalari (qizamiq, qizilcha) – asosan o‘rta quloqni zararlaydi, lekin yallig‘lanish o‘rta quloqdan ichki quloqqa o‘tib Kortiev a’zoni retseptor hujayralarini qisman yoki butunlay zararlashi mumkin . Ayniqsa, yosh bolalar uchun havfli bo‘lga grippli otit bo‘lib, yallig‘lanish ichki quloqni va eshituv nervni zararlab eshitish qobiliyatini turg‘un pasayishiga, karlikka olib keladi. Bolalarda uchraydigan virusli kasallik – epidemik parotit (tepki) – quloq oldi so‘lak bezini yallig‘lanishi ayniqsa, havfli to‘satdan eshitish qobiliyat, butunlay buziladi; zararlanish odatda bir tomonlama bo‘ladi. Epidemik parotitda ichki quloqdagi retseptorlar halok bo‘lib – karlikka olib keladi. Kasal onadan homilaga zaxmni yuqishi ham karlikka olib kelishi mumkin, chunki zaxmni infeksiyasi ichki quloqdagi nerv apparatini, eshituv nervni stvolini zararlaydi. Tug‘uruq vaqtidagi jarohatlar, bolani akusherlik qisqichlar bilan tortib olish, tug‘ruk yo‘llarini torligi bolani kallasini shaklini o‘zgartirib, ezib eshitishni turg‘un pasayishiga olib kelishi mumkin. Eshitish qobiliyatini turg‘un pasayishni tasnifini tuzishda quyidagilarga ahamiyat beriladi: 1 Eshitish faoliyatini buzilishini darajasiga; 2. Patologik jarayonni paydo bo‘lish vaqti va rivojlanish tezligiga; 3. Nutq rivojlanganligi yoki yo‘qligi; 4. Eshitish qobiliyati buzilgan bolaning yashash shart – sharoiti 5. Bola qanchalik yomon eshitsa, shuncha yomon gapiradi; 6. Eshitish qobiliyati erta yo‘qolsa, nutq ham og‘ir shunchali buziladi; 7. Nutqni o‘stiradigan, saqlab qolishga qaratilgan maxsus choralar qancha erta boshlansa–bolada nutqni saqlab qolishga sharoitdir yaratiladi. Eshitish qobiliyatini buzilshini asosan ikkita shakli ajratiladi – 1. Karlar. 2. Zaif eshituvchilar . Kar bolalar. Ularni ikki guruhga bo‘linadi: a. nutqi yo‘q karlar (kar soqovlar) b. nutqi saqlangan karlar (ya’ni karlik keyinchalik, nutqi rivojlangandan keyin yuzaga kelgan). Kar-soqov bolalar. Soqovlik – tug‘ma karlik yoki bolani erta rivojlanish davrida yuzaga kelgan karlik tufayli yuzaga keladi. Nutq apparatining periferik qismida yoki markaziy qismida hech qanday organik o‘zgarishlar bo‘lmaydi. Bola eshitmagani uchun so‘zlarni taqqoslab eshita olmaydi; eshitmagani uchun bor nutqi ham yo‘qolib boradi. Karlikni tug‘ma shaklsi kam uchraydi. Orttirilgan karlikni sabablaridan birinchi o‘rinda yuqumli serebrospinal meningit asosiy o‘rinni egallaydi. Kar-soqov bolalar o‘qiydigan maktabdagi tekshirishlar shuni ko‘rsatdiki 1600 bolalar ichida 72% meningitdan kar bo‘lib qolganligi aniqlangan. Nutqini saqlab qolgan kar bolalar. Maktab yoshida yoki bog‘cha yoshida kar bo‘lib qolgan bolalar nutqini ustida maxsus ish olib borilsa bolaning nutqini saqlab kolish mumkin, agar bunday ishlar olib borilmasa bola bor nuto‘ini ham yo‘qotadi. Karlarda eshitish qobiliyati butunlay yo‘qolmaydi, ko‘pchiligida ozgina bo‘lsa ham saqlanadi. Kuchli tovushni ajratishadi, ayrimlari kulog‘ini oldida gapirganni qabul qilishadi. Orttirilgan karlikda eshitish qobiliyati qisman saqlanib qolgan bolalarni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin. I – eng past chastatalarni qabul qiluvchi bolalar (128-256 Gs). II – past chastatalarni qabul qiluvchilar (512 Gs- gacha) III – past va o‘rta chastatalarni qabul qiluvchilar (1024 Gs-gacha) IV- keng diapazondagi chastatalarni qabul qiluvchilar (2048 Gs-va undan yuqori). I- guruhdagi kar bolalrni ayrimlari quloq oldida chiqarilgan kuchli tovushga reaksiya beradi, hech qaysi undoshli tovushlarni, so‘zlarni ajrata olmaydi. II- guruhdagi kar bolalar quloq oldidagi kuchli tovushga (masalan, kuchli baqiriq) javob reaksiyasini beradi, ayrimlari (a, u) harflarni ajratadi, lekin so‘z va jumlalarni ajrata olmaydi. III- guruhdagi kar bolalar to‘g‘ri ovoz bilan gapirganda reaksiya beradi, 3-4 harflarni ajratadi, ayrim tanish so‘zlar va jumlalarni ajratishadi. IV- guruhdagi kar bolalar – 2 m masofadagi gapni eshitishadi hamda tanish bo‘lgan jumla va so‘zlarni ajratishadi. Keyinchalik kar bÿlib qolgan bolalar. Keyinchalik kar bo‘lib qolgan bolalar, yani maktab yoshigacha yoki maktab yoshida kar bo‘lib kolganlar. Ular kar bo‘lishidan oldin orttirgan nutqini qisman bo‘lsa ham saqlab kolishadi. Nutqni saqlanib qolish darajasi bir qator sabablarga bog‘liq bo‘ladi: a) bolani o‘sib va rivojlanyotgan muhitga b) nutqni o‘stirish uchun ishlar olib borishligi yoki olib bormasligi; v) eshitishni qisman bo‘lsa ham saqlanganligi yoki butunlay yo‘qligi; g) eshitishni saqlangan qismini ishlata bilishligi va x.k. Agar nutqini rivojlantirish ustida ish olib borilmasa, 4-5 yoshida eshitish qobiliyatini yo‘qotgan bolalar maktab yoshiga yetganda gapirmaydilar. 2-3 yoshda eshitish qobiliyati buzilgan bolalar bilan nutqni rivojlantirish maqsadida maxsus ish olib borilsa, ularning nutqi yo‘qolmasdan aksincha rivojlanadi. «Keyinchalik kar» bo‘lib qolgan bolalar degan ibora ishlatilganda, karlikni necha yoshda paydo bo‘lganligi emas, balki asosan karlikda nutq saqlanganligi nazarda tutiladi. Sabablari: yuqumli kasalliklar ichida epidemik ensefalit asosiy sabablardan hisoblanadi. Insonga biologik omillar nasliy ta’sir etadi. Bolaga ota-onasidan terisining rangi, sochi, ko‘zi va boshqa tana qismlari bilan birga moddalar almashinuvi, nerv sistemasi ham o‘tadi. Hatto nasliy kasalliklardan gemofiliya, shizofreniya, ba’zi endokron sistemasining buzilishi va nuqsonlar(eshitish yo‘lining tug‘ma bekikligi – atreziya) ham o‘tishi mumkin. Surdopedagog bolaning eshitishining buzilishiga qanday nasliy sabablar ta’sir etganini bilishi zarur. Meditsina genetikasi shu narsani aniqladiki, karlik va zaif eshituvchanlikning nasliy shakli 30%-50%ni tashkil etadi (M.G.Blyumina,A.G.Moskovina, I.Tarasov). Ma’lum bo‘lishicha, nasliy karlik va zaif eshituvchilikning 80%i oilalarda retsessiv tipda ketadi, 19%i dominant tipda ajdodlardan yosh avlodlarga, birgina ota-onadan bolalariga o‘tadi,1%i aralash tipda bo‘ladi. Genetik neyrosensor karlik va zaif eshituvchilik quyidagi genetik nuqsonlardan paydo bo‘ladi: ichki quloq (asosan spiral organda) tuzilishining normada shakllanishga bog‘liq. Ichki quloqning gidrodinamik buzilishi juda katta rol’ o‘ynaydi. Lekin tabiiy odatlar miya tuzilishi, nutq harakati organlari, sezgi organlarini boshqarishga, bu faoliyatlarning rivojlanishi insonning ta’lim va tarbiyasiga bog‘liq bo‘ladi. Inson rivojlanishida biologik omillar turlicha ta’sir etadi. Embrionlik davrda, homilaning rivojlanishida va tug‘ilgandan keyin fiziologlarning aytishicha, eshitishning buzilishiga ichki rivojlanishning bir qancha sabablari ta’sir etadi. Onaning yuqumli kasalliklar qizilcha,gripp, skarlatina, qizamiq, antibiotiklar, alkagol ta’sirida zaharlanishi, ona va homilani qon rezus faktori to‘g‘ri kelmasligi, gemolitik kasallik bilan tug‘ilishi sabab bo‘ladi. Tug‘ilish jarayonidagi travmalar eshitishga ta’sir etishi mumkin. Tug‘ilgandan keyin bola rivojlanishida yuqumli kasalliklar bilan kasallanishi ham eshitishning buzilishiga olib keladi. Eng katta xavf tug‘diradigan kasalliklar: ensefolit, meningit, qizamiq, skarlatina, gripp, burun va burun-quloq yo‘llari kasalligi, quloqning o‘tkir otiti va boshqalardir. D.I.Tarasov ma’lumotiga ko‘ra, eshitishning pasayishiga yana bir sabab, e’tiborsizlik natijasida quloq yo‘liga yot jismlarning tushib qolishidir. Biologik nuqson asosida eshitish analizatorining hayot faoliyati buziladi.Tovushni qabul qilmaslik, miya po‘stlog‘iga axborotni o‘tkazmaydi va atrof- olamdagi voqea-hodisalarni salbiy fikrda qabul qiladi. Soqovlik ikkinchi biologik nuqson bo‘lib, birinchi nuqsondan kelib chiqadi va bola ijtimoiy muhit bilan normadagi muloqot tizimini o‘rnata olmaydi. Tadqiqotchi olimlar: R.M.Boskis, I.M.Solovev, T.V.Rozanova, L.I.Tigranova, J.I.Shiflarning isbotlashlaricha, nutqning rivojlanmasligi qator salbiy omillarni: atrofni idroklash, ko‘rgazmali va so‘zli materialni eslab qolish, tafakkur operatsiyalarining rivojlanishiga halaqit beradi. Bunday bolalarga ta’lim tizimini ilmiy asosda tuzib, imkoniyat yaratish kerak. Maxsus maktablarda odatda eshitish qobiliyatini buzilishi bilan birga nutqi ham rivojlanmagan bolalar yuboriladi. Bolani eshitishi qisman saqlanib nutqi rivojlanmagan bo‘lsa keltirilgan tasnifga qarab ommaviy maktabga yuborib bo‘lmaydi. Aksincha eshitishni pasayishi og‘ir darajada, bolaga sharoit tug‘dirish tufayli, nutqi yaxshi rivojlangan bo‘lsa, uni ommaviy maktabda o‘qitish kerak. Agar eshitishni pasayganligi vaqtida aniqlanmasa, atrofdagilar beparvo bo‘lsalar, ya’ni nutqni o‘stirish ustida faol ish olib borilmasa, yoki oilada sharoit bo‘lmasa (masalan, kar-soqovlar oilasi), eshitish qobiliyati qisman nutqi rivojlanmay qoladi. Shunday qilib maxsus zaif eshituvchi bolalar maktabida bolalarni saralashda eshitishni pasayish darajasi emas, balki nutqdagi yetishmovchiliklar nazarda tutiladi. Nutq diapazonidagi eshitishni pasayishiga qarab zaif eshituvchilar quyidagi darajalarga bo‘linadi (L.V.Neyman) Zaif eshitishni (qulog‘i og‘irlikni) darajasi Nutq diapazondagi eshitishni yo‘qolishi I –engil Nutq diapozondagi eshitishni yo‘qolishi 50 (db) dan oshmaydi. II – o‘rta Nutq diapozondagi eshitishni yo‘qolishi 50 dan to 70 db – gacha. III - og‘ir Nutq diapozondagi eshitishni yo‘qolishi 70 – dan oshadi (o‘rtacha 75 – 80 db) Eshitishni yo‘qolishi 50 dbdan oshmasa, oddiy balandlikdagi ovoz bilan gapirgan so‘zlar 1 m. masofada aniq eshitiladi; ya’ni bola bilan gaplashish mumkin. Eshitishni yuqolishi 50 dan – 70db gacha bo‘lganda, to‘g‘ri ovoz bilan gapirgan so‘zlar 1 metrga yetmagan masofada eshitiladi, ya’ni gaplashish qiyinlashadi Zaif eshituvchanlik etiologiyasi va klinikasi. Zaif eshituvchanlik qandaydir darajada bolaning tashqi muhit bilan aloqaga kirishishining amalga oshirilishiga to‘sqinlik qiluvchi, eshituv idrokining malum bir foizi turg‘un pasayganligi bilan xarakterlanadi. Zaif eshituvchanlikning sabablari ko‘p, ko‘pincha o‘rta quloqning zararlanishi turli xil infeksion kasalliklar yoki tug‘ma eshituv funksiyasining to‘liq shikastlanmasligi oqibatida kelib chiqishi mumkin. Zaif eshituvchanlikni keltirib chiqaruvchi bir qator kasalliklar mavjud. Ulardan biri nerv sistemasining meningo- ensefalitidir. Burun yoki tomoq orqali kelib chiqadigan kasalliklarning zaif eshituvchanlik, umuman eshitishning buzilishiga hech qanday aloqasi yo‘q. Zaif eshituvchanlik bolaning nafaqat nutqiga, balki psixikasiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Shuni ham aytib o‘tish joizki, ushbu ta’sir darajasi individual bo‘lib, bola nerv sistemasiga bog‘lik. Shu bilan birga intellektual ongning yuqoriligi va albatta tashqi dunyo sharoitiga bog‘liq. Kuzatishlarning ko‘rsatishicha, erta bolalik davrida nutq rivojlanguncha zaif eshituvchi bo‘lib qolgan bolalarda nutq yaxshi shakllanmagan. Bu eng avvalo eshituv nazoratining pasayganligi bilan izohlanadi. Bunday bolalarning og‘zaki nutqida so‘zlarni noto‘g‘ri talaffuz qilish ayrim tovushlar boshqa tovushlarni bilan almashib ketishi kuzatiladi, undan tashqari jarangli undosh tovushlarni jarangsiz tovushga almashtirib talaffuz qilishlari mumkin. L.V.Neyman audiometrik tekshirishlar asosida zaif eshituvchilarni 4 guruhga bo‘ladilar; 1-guruhga baland ovozlarni va faqat tovushlarni eshituvchi bolalarni kiritgan. 2-guruhga baland ovozni va ayrim unli tovushlarni eshituvchi bolalarni kiritgan. 3-guruhga esa normal balandlikdagi ovozni eshitadigan, hatto ayrim tanish so‘zlarni ham ajrata oladigan bolalarni kiritgan. 4-guruhga nutqiy tovush balandlikdagi ovozlarni 2 metr oralig‘ida eshitib, tovush kuchaytirgich apparatlari yordamida o‘qituvchining tushuntirishlarini bemalol eshita oladigan bolalarni kiritgan. Ushbu apparat yordamida o‘qituvchi muloqot qilish davomida saqlanib qolganlar eshituv qobiliyatidan faol foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Biroq ular uchun davolash muolajalarini olib borish zarurdir. Shu bilan birga, eshituv apparatlari yordamida eshituv sezgisini rivojlantirish ham maqsadga muvofiq. Zaif eshituvchilar bilan olib boriladigan pedagogik ishlar, o‘zgacha nerv diagnostik asoslarda olib boriladi. Chunki og‘zaki nutqning ma’noli turini eshitishga imkon yaratadigan eshituv qobiliyatlari saqlangan. Undan tashqari boshka usullarga o‘tib ketmay, boshqalar bilan muloqotga kirishishga imkon beradigan yetarlicha to‘la bo‘lmagan bir qator holatlardan bo‘lsada, ko‘pchilik zaif eshituvchilar og‘zaki nutqqa ega bo‘ladilar. Shunday zaif eshituvchi bolalar uchun talim tarbiyaviy jarayonning o‘ziga xosligi ravishda rivojlanmay qolishi infeksiya ta’sirida o‘rta quloqning kasallanganligi, ba’zi hollarda esa markaziy asab sistemasining meningit- ensefalit bilan kasallanganligidan bo‘lishi mumkin. Burun va tomoq kasalliklari ham eshitish qobiliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Zaif eshitish bolalar nutqiga salbiy ta’sir etib, ularning asab sitemasini ma’lum darajada buzishi mumkin. Yosh bolalarda eshitish qobiliyatining yo‘qolishi natijasida ular nutqining to‘la to‘kis bo‘lmasligi, ba’zi xarflarni to‘la to‘kis ifodalay olmaslik (sh, s, z, d, f kabi), so‘z, jumlalarning oxirgi xarflarini noto‘g‘ri talaffuz qilish holatlari uchraydi. Chunki bolalar bilan so‘zlashish paytida ular har bir so‘z yoki jumlani to‘la-to‘kis eshita omaganligi uchun o‘z xohishicha ovoz chiqarib qo‘yadi. Natijada asta-sekin agramatizm hollari yuzaga keladi. Eshitish qobiliyati pastiligi natijasida o‘nga qarata aytilayotgan jumlalarni oxirigacha nazorat qila olmaslikdan bola nutqida jarangdorlik bo‘lmaydi. Eshitish qobiliyati past bo‘lgan bolalarning umumiy maktabda asta-sekin ilm olishga ishtiyoqi so‘na boradi. Tajribasi kam yoki malakasiz pedagoglar bunday bolalarni yalqov, dangasa, aqli zaif bolalar toifasiga kiritib qo‘yadilar, vaholanki, bunday bolalar o‘qitilayotgan dars mazmunini aniq eshita olmaydi, o‘qituvchidan qayta-qayta so‘rashga uyaladi, chunki sinfdoshlari uni “kar-soqov” deb kamsitishlaridan cho‘chiydi. Natijada bu o‘quvchidan pedagog biror savolga javob berishini so‘rasa, u o‘zini yo‘qotib qo‘yadi, javoblari esa tavakkal o‘tilgan darsga taa’luqli bo‘lmagan javob berish pedagog to‘satdan savol bersa, u sarosimaga ham tushib qolishi ham mumkin. Karlarning o‘zaro muloqoti o‘ziga xos imo-ishora vositasida amalga oshiriladi. Albatta bunday imo-ishoralar juda sodda ko‘rinishga ega. Asta-sekin imo-ishoralardan labning qimirlashiga qarab muloqat qilish mimikasi bo‘shashtiriladi. Bunda kar o‘ziga qarata aytilgan so‘zlarni eshita olmaydi, ammo gapirayotgan odamning lablariga razm solib turadi. Muntazam ravishda tajribali pedagog yordamida ushbu usulda shug‘ullana borishi yaxshi samara beradi. Lab qimirlashidan o‘qib olish malakasi osonlikcha kechmaydi. Bu usulni hamma karlar barobar o‘zlashtira olmasliklari mumkin. Har xolda bu usul karlarning atrofdagilar bilan aloqada bo‘lish omili bo‘ladi. Daktilogik – barmoqlar alifbosi deb ataladigan usulda kar bolalar o‘zaro muloqatda bo‘lishlari mumkin. Bunda so‘z ifodasidagi harflar barmoqning turli holatlari bilan belgilanadi. Kaftdagi barmoqlarni turli ko‘rinishda – bukkan, yarim bukkan, orasini ochgan yoki birlashtirgan holda va h.k. ma’lum bir so‘zni anglatish mumkin. Muhit va unda eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning rivojlanishi. Shaxsiy qobiliyatlar jamoa ichida yuzaga chiqadi. U jamoatchiligi, mehnatsevarligi, atrof-muhit va insonlarga, o‘z-o‘ziga munosabatida aniqlanadi. Pedagogikada “muhit”, “muhit ta’siri” tushunchalari keng ma’noda qo‘llaniladi. Muhitlar biologik, geografik, maishiy, ekologik, madaniy, ijtimoiy bo‘ladi. Shaxsning rivojlanishida ijtimoiy muhit asosiy rol o‘ynaydi. Eshitish nuqsoniga ega bo‘lgan bolalar turli muhitni boshdan kechiradi. U atrof-olamdagi alohida ob’ekt va boshqa bilimlarni to‘plashga harakat qilib, dunyoqarashini kengaytiradi. Eshitishining buzilishi va nutqning yo‘qligi bola rivojlanishiga chuqur ta’sir etib, o‘ziga xos ijtimoiy muhitga kirib boradi. Bu muhitda kar yoki zaif eshituvchi bola o‘ziga xos ta’sirga egaki, uning nutqi muloqot vositasi va tafakkur quroli sifatida shakllanmaydi. Bu o‘ziga xoslikni hisobga olgan holda bolalar ta’lim-tarbiyasi buziladi. A.I.Dyachkovning ko‘rsatishicha, eshitishi buzilgan bolaning rivojlanishiga muhitning ta’sirini aniqlashda bolaga atrofdagi ijtimoiy muhit muloqot vositasimi yoki ular zarur miqdorda yaratilganmi ekanligini bilish muhimdir. Bolaning rivojlanish jarayoniga ijtimoiy muhit turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun unga ijtimoiy muhitda o‘zaro to‘g‘ri munosabat o‘rnatishga sharoit yaratiladi. Ijtimoiy omillar insonga har tomonlama ta’sir etadi (uzoq muddatli, qisqa muddatli, ob’ektiv, sub’ektiv, bir maqsadli, tartibsiz, ijobiy yoki salbiy). Bir xil jamoa sharoitida ba’zi bolalar katta o‘lchamda, ba’zilari kichik o‘lchamda foydalanishi mumkin. Bu esa shaxsning faolligi, intiluvchanligi, tirishqoqligidan kelib chiqadi. Surdopedagoglar bunday bolalarga tarbiya ob’ekti emas, balki sub’ekt, ya’ni faol ta’sir etuvchi, atrof-muhit ta’siri sifatida qarashi kerak. Pedagog-tarbiyachilar yana shunga e’tibor berishlari lozimki, umuman eshitmaydigan kar bolalar kam uchraydi. Kar deb hisoblangan bolalarning aksariyatida biroz bo‘lsa ham eshita olish qobiliyati bo‘ladi. Muntazam ravishda lor shifokor nazorati o‘tkazilib turilganda, quloq kasalliklarning davolash tugallanmagan holatlarini ham uchratib qolish va shoshilinch ravishda davolashni davom ettirish mumkin. Oxirgi paytlarda eshitish qobiliyatini yo‘qotgan bolalar uchun ovozni kuchaytirib beruvchi juda qulay va shinam tranzistor apparatlar ishlab chiqarilib, ular quloqning ovoz eshitish kanaliga o‘rnatib qo‘yiladi. Mitti batareykali individual eshitish apparatlari, transiztorlar 4, 3, 2 guruhga kiruvchi bolalar uchun ayni muddaodir. Individual eshitish apparatlari bilan ta’minlangan bolalarni pedagogik-tarbiya jarayonlaridagi o‘ziga xos xususiyatlaridan biri-ular talaffuzidagi iboralarning noaniqligi, jarangli bo‘lmasligi, ifodadagi harflarning cho‘zilib ketishidir. Shu sababli pedagoglar har bir bola bilan individual ravishda nutqning to‘g‘ri ifodali bo‘lishi to‘g‘ri talaffuzi yuzasidan olib borishi zarur. Glossariy: Eshitish qobiliyati - Zaif eshitish - Eshitishning pasayishi – Klinika - Etiologiya - Adabiyotlar: Adabiyotlar: 1. Пўлатхўжаева М. Дефектологиянинг клиник асослари. Т., ТДПУ – 2013. (152-160- betlardan olindi) 2. Боскис Р.М Глухие и слабослышащие дети. М., 1993. (8-16-betkardan olindi) 3. Нудельман В.А. и др. Особенности психического развития гулохого ребенке. М.: 1995. ( 67-78-betlardan olindi) 4. Власова. Т.А О влиянии нарушения слуха на развитие ребенка. М., 1994. 5. История, состояние и перспективы развития высшего дефектологического образования в Республике Узбекистан. Сборник посвящается 10-летнему юбилею дефектологического факультета. –// Под ред Л.Р. Муминовой// Ташкент, 1996. 6. Мастюкова Е.М. Ребёнок с отклонениями в развитии:ранняя диагностика и коррекция –М: Просвешение 1992. 7. HUMAN BODY. INFORMATION AT YOUR FINGERTIPS. United States in 2006 by School Specialty Publishing, a member of the School Specialty Family. P-24. 8. Шидловская Т. В. Клинико-аудиологические взаимосвязи при заболеваниях периферического отдела звукового анализатора. Киев, Наукова думка, 1985. 9. Солдатов И. Б. с соавт. Шум в ущах как симптом патологии слуха, М., Медицина, 1984. 10. Сватко Л. Г. с соавт. Лечение активной стадии отосклероза. Казань. 1984. 11. Disability and Discourse Analysis. Jan Grue. University of Oslo, Norway. – 2015. p-51.