Inson huquqlari bo‘yicha milliy tizim 1. Inson huquqlarini ta’minlash va muhofaza qilishda davlat organlarining roli. 2. Inson huquqlarini ta’minlash va muhofaza qilishda huquqni muhofaza qilish organlarining roli. 3. Inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlar. Ombudsman. 4. Hisobot, monitoring va kelgusi choralar bo‘yicha milliy institutlar. Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi. 5. Milliy preventiv mexanizm qiynoqlarni oldini olish mexanizmi sifatida. 6. Nodavlat notijorat tashkilotlarining inson huquqlarini ta’minlash va himoya qilishdagi roli. 1. Inson huquqlarini ta’minlash va muhofaza qilishda davlat organlarining roli. Mustaqillik yillarida mamlakatda inson huquqlarini himoya qilish bilan shug‘ullanuvchi davlat tashkilotlari tizimi shakllandi. Bu tizimda an’anaviy sudlov va huquqni muhofaza qilish organlaridan iborat bo‘lgan sudlov organlari bilan bir qatorda, inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlar va nodavlat tashkilotlaridan iborat bo‘lgan inson huquqlari bo‘yicha nosudlov organlari ham shakllandi. O‘zbekiston Respublikasining adliya organlari inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash tizimida muhim ahamiyat kasb etib, an’anaviy tarzda huquqni qo‘llovchi va huquqni muhofaza qiluvchi organlar sirasiga kiradi. Adliya vazirligi tomonidan ijtimoiy-siyosiy hayotni, davlat tuzilishini, shu jumladan, sud- huquq sohasini erkinlashtirish, insonning huquq va erkinliklarini himoya qilishni ta’minlashga yo‘naltirilgan qonunlar ijrosini ta’minlash bo‘yicha aniq maqsadga yo‘naltirilgan ishlar amalga oshirilmoqda. Vazirlikning bevosita ishtirokida inson huquqlarini, tadbirkorlar va xususiy mulk egalarining qonuniy manfaatlarini himoya qilishning samarali mexanizmlari yaratildi, huquqni qo‘llash amaliyotini doimiy tahlil etib borish va monitoring qilish hamda amaldagi qonunchilikni takomillashtirish bo‘yicha asosli takliflar ishlab chiqish tizimi joriy qilindi. Mamlakatdagi inson huquqlarini ta’minlash tizimida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Xalq qabulxonalari va Virtual qabulxonalari davlat organlari bilan aholi o‘rtasida ochiq muloqotni yo‘lga qo‘yish orqali davlat organlari va boshqa tashkilotlar tomonidan fuqarolarlarning murojaatlarini ko‘rib chiqish orqali ularning huquq va erkinliklarini ta’minlashda o‘ziga xos samarali mexanizmga aylandi. O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining qabulxonalari tadbirkorlarning huquqlarini himoya qilishda muhim rol o‘ynamoqda. Tadbirkorlik sub’ektlarining, shu jumladan, xorijiy investorlarning qonuniy huquqlari va manfaatlariga rioya qilinishini ta’minlash maqsadida tashkil etilgan mazkur qabulxonalar, tadbirkorlikni rivojlantirishga to‘sqinlik qilayotgan muammoli masalalarni ko‘rib chiqish va mavjud byurokratik, shu jumladan, yer uchastkalari va binolar, bank kreditlari ajratish, ruxsat beruvchi hujjatlarni olish va boshqa masalalardagi to‘siqlarni bartaraf etishda muhim rol o‘ynamoqda. 2. Inson huquqlarini ta’minlash va muhofaza qilishda huquqni muhofaza qilish organlarining roli Inson huquqlarini O‘zbekiston Respublikasining sud organlari orqali himoya qilish inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilish mexanizmining tarkibiy va hal qiluvchi qismidir. Chunki, sud buzilgan inson huquqlari va erkinliklarini tiklash tizimida eng muhim vosita hisoblanadi. Har bir shaxsning huquq va erkinliklarini sud tomonidan muhofaza etilishi, davlat organlari, mansabdor shaxslar va jamoat birlashmalarining noqonuniy harakatlaridan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi. O‘zbekiston Respublikasida sud hokimiyati qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan va boshqa jamoat birlashmalaridan mustaqil holda ish yuritishi e’lon qilindi. Mamlakatdagi huquqni muhofaza qiluvchi organlar tizimi davlat hokimiyatining an’naviy tizimi sifatida inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilishdagi ishtiroki beqiyos hisoblanadi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasining prokuratura organlari huquqni muhofaza qiluvchi, shu jumladan, inson huquqlarini himoya qilish tizimida muhim va asosiy o‘rinlardan birini egallaydi. Qonuniylik va huquqiy tartibotga rioya etish ustidan nazorat qiladigan davlat organi bo‘lgan prokuratura nafaqat davlat hokimiyatini mustahkamlash vazifasini, balki inson va fuqaroning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini himoya qilish bo‘yicha muhim ijtimoiy vazifani ham bajaradi. Aynan fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlarini davlat organlari mansabdor shaxslarining noqonuniy harakatlari yoki harakatsizligidan himoya qilish O‘zbekistonda huquqiy davlat barpo etish jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasining ichki ishlar organlari huquqni muhofaza qilish idoralari tizimiga kiradi. Ichki ishlar idoralarining asosiy vazifalariga konstitutsiyaviy tuzumni himoya qilish, jamoat tartibi va xavfsizligini saqlash, fuqarolarning hamda korxona, muassasa va tashkilotlarning mulkini, huquq va erkinliklarini har xil jinoiy tajovuzlardan va boshqa huquqbuzarliklardan himoya qilish, jinoyatchilikning oldini olish va sodir etilgan jinoyatlarning qisqa fursatda to‘liq ochilishini ta’minlash, jinoyatni sodir etish sabablarini aniqlab, ularni bartaraf etish, sodir etilgan jinoyatlarni tergov qilish, pasport tizimi faoliyatini ta’minlash (fuqarolarga pasport berilishini, ularning ro‘yxatdan o‘tishi va chiqishini, vizalarini rasmiylashtirish), yo‘l harakati xavfsizligini ta’minlash, ma’muriy javobgarlik va jinoiy jazolarni bajarilishini ta’minlash, voyaga yetmaganlar bilan ishlash, fuqarolar tomonidan o‘q otar qurollarni sotib olish, saqlash va olib yurish tartibini nazorat qilish va rasmiylashtirish kabi ko‘plab vazifalar kiradi. 3. Inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlar. O‘zbekistonda inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlar tizimi tarkibiga O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo‘yicha vakili (ombudsman), Prezident huzuridagi tadbirkorlar huquqlarini himoya qilish bo‘yicha vakil (biznes-ombudsman), Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi institutlari kiradi. Ularning faoliyati biz oldingi mavzularda ko‘rib chiqqan inson huquqlari bo‘yicha xalqaro andozalar va ilg‘or xorijiy tajriba asosida tashkil etilgan va doimiy ravishda takomillashib bormoqda. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo‘yicha vakili (ombudsman) fuqarolar huquqlarining beg‘araz va insonparvar himoyachisidir: u inson huquqlari buzilganligi to‘g‘risidagi shikoyatlarni ko‘rib chiqadi va tekshiradi, ayrim tashkilotlar va mansabdor shaxslar yo‘l qo‘ygan xatoliklarni tugatish yuzasidan tadbirlar tavsiya qiladi, fuqarolarning huquqlari tiklanishiga yordamlashib, inson huquqlarining jiddiy ravishda buzilishiga sababchi bo‘lgan shaxslarni qonunga binoan javobgarlikka tortish to‘g‘risida tavsiya qilishga ham haqlidir. Ombudsmanning mintaqaviy vakillari 2000 yildan buyon O‘zbekistonning barcha mintaqalarida faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Ular fuqarolarning kelib tushgan murojaatlari bo‘yicha joylarga, shuningdek, ozodlikdan mahrum etish joylariga ham chiqib, o‘z tekshiruvlarini amalga oshirish, yana shuningdek, tegishli mintaqalardagi Xalq deputatlari kengashlari majlislarida joylardagi inson huquqlariga rioya etilishi bo‘yicha axborotlarni taqdim etish yo‘li bilan Ombudsman ishining samaradorligini ancha kuchaytirmoqda. Bugunga kelib, Ombudsman huzurida Bola huquqlari bo‘yicha ombudsman instituti ham joriy etilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi tadbirkorlar huquqlarini himoya qilish bo‘yicha vakil (biznes-ombudsmen) tadbirkorlarning davlat tomonidan belgilangan huquqlari himoyasi uchun xizmat qiladi. Prezident huzuridagi tadbirkorlar huquqlarini himoya qilish bo‘yicha vakilning vazifalari va huquqlari tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish, tadbirkorlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish borasidagi davlat siyosatini shakllantirish va amalga oshirishda ishtirok etish, tadbirkorlar faoliyati tekshiruvida ularni qonuniy tomonlama qo‘llab-quvvatlash, tadbirkorlarning manfaatlarini ko‘zlab, sudlarga da’vo arizalari berish, ularning faoliyatini monitoring qilib borishdan iborat. 4. Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi O‘zbekiston Respublikasining inson huquqlarini himoya qiluvchi milliy institutlari orasida Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi xalqaro va milliy idoralararo muvofiqlashtiruvchi rol o‘ynaydi. Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi inson huquqlari sohasidagi O‘zbekiston Respublikasining xalqaro majburiyatlarini bajarish bo‘yicha davlat organlari va boshqa tashkilotlarning o‘zaro hamkorligini, milliy ma’ruzalar tayyorlanishini, inson huquqlarini himoya qilish bo‘yicha xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni kengaytirishni ta’minlovchi davlat organi hisoblanadi. Markaz o‘z vakolatlarini barcha davlat organlari va tashkilotlar, ularning mansabdor shaxslaridan mustaqil ravishda amalga oshiradi. Markaz har yili O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga inson huquqlari sohasidagi O‘zbekiston Respublikasining xalqaro majburiyatlariga rioya etilishi holati to‘g‘risida axborot taqdim etadi. Markaz davlat organlari, fuqarolik jamiyati institutlari, ta’lim, ilmiy-tadqiqot va boshqa tashkilotlarning faoliyatiga inson huquqlari sohasidagi O‘zbekiston Respublikasining xalqaro majburiyatlarini bajarish masalalari bo‘yicha ko‘maklashadi. 5. Milliy preventiv mexanizm qiynoqlarni oldini olish mexanizmi sifatida Harakatlar strategiyasini amalga oshirish doirasida “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo‘yicha vakili (ombudsman) to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga 2019 yilda Qiynoqqa solish va boshqa shafqatsiz, g‘ayriinsoniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala hamda jazo turlarining oldini olishga doir Milliy preventiv mexanizmini joriy etish bilan bog‘liq (2019 yil 14 martda qabul qilingan O‘RQ–530-sonli Qonun) o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi. “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo‘yicha vakili (ombudsman) to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq ushlab turilgan va hibsga olingan, ma’muriy qamoqqa olingan va ozodlikdan mahrum qilingan shaxslar Ombudsmanga yozma shaklda soni cheklamagan tarzda murojaatlar (xatlar va telegrammalar) yuborish huquqiga ega. Ombudsman nomiga yo‘llanadigan murojaatlar senzura qilinmaydi. Jazoni ijro etish muassasalari, qamoqda saqlash joylari va maxsus saqlab turish joylarining ma’muriyati qamoqda saqlanayotgan shaxslarning murojaatlarini muhrlangan holda yigirma to‘rt soatdan kechiktirmay, telegrammalarni esa zudlik bilan yuboradi. Ombudsmanning javobi ko‘rib chiqilmaydi va u murojaat etuvchiga darhol yetkaziladi. Ombudsman fuqarolarning shikoyatlarini, shuningdek ularning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari buzilishi holatlarini o‘z tashabbusi bilan ko‘rib chiqayotganda jazoni ijro etish muassasalariga, qamoqda saqlash joylariga va maxsus saqlab turish joylariga moneliksiz tashrif buyurish huquqiga ega. Mazkur muassasalar ma’muriyatlari Ombudsmanga ushbu muassasalar xodimlarining ularni ko‘rishga imkon beradigan, ammo eshitishga imkon bermaydigan sharoitda qamoqda saqlab turilgan mahbuslar bilan moneliksiz va maxfiy uchrashuvlar hamda suhbatlar uchun zarur shart-sharoitlar yaratib berishlari shart. Shuningdek, ushbu normalar O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-ijroiya kodeksida, “Jinoyat ishini yuritish jarayonida qamoqda saqlash to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunida va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda ham keltirib o‘tilgan. Xalqaro-huquqiy hujjatlarni va Milliy preventiv mexanizmni rivojlantirish sohasidagi xorijiy tajribani har tomonlama o‘rganish maqsadida Ombudsman YeXHT loyihalarining muvofiqlashtiruvchisi, O‘zbekistondagi BMT Taraqqiyot dasturi, BMT IHOKBning Markaziy Osiyo bo‘yicha vakolatxonasi hamda “Xalqaro qamoqxonalarni isloh qilish” XNNTning vakolatxonasi bilan hamkorlikdagi tadbirlarni amalga oshirmoqda. 6. Nodavlat notijorat tashkilotlarining inson huquqlarini ta’minlash va himoya qilishdagi roli. Bugungi kunda mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan 9 200 dan ortiq nodavlat notijorat tashkiloti jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini, demokratik qadriyatlarni himoya qilishda, ijtimoiy, madaniy va ta’lim sohasidagi maqsadlarga erishishda muhim rolni bajarmokda. O‘tgan davrda mamlakatda fuqarolik jamiyati mustaqil institutlarini mustahkamlash, ularning erkin faoliyati kafolatlarini ta’minlash, davlat organlarining fuqarolar bilan yaqindan hamkorligini yo‘lga qo‘yish, ularning ochiq, shaffof va oshkora faoliyatni amalga oshirishini ta’minlash, davlat organlari faoliyati ustidan haqiqiy jamoatchilik nazoratini o‘rnatish borasida kompleks va tizimli ishlar olib borildi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Virtual qabulxonasi va Xalq qabulxonalari, Tadbirkorlarning murojaatlarini ko‘rib chiqish bo‘yicha Bosh vazir qabulxonalarining faoliyati tashkil etildi. Mamlakatning har tomonlama va shiddat bilan rivojlanishida fuqarolik jamiyati institutlarining roli va ahamiyatini tubdan oshirish, ularning davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari bilan o‘zaro hamkorligini kuchaytirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzurida Fuqarolik jamiyatini rivojlantirish bo‘yicha Maslahat kengashi tuzildi. “Fuqarolik jamiyatini rivojlantirishga qo‘shgan hissasi uchun” ko‘krak nishoni ta’sis etildi, joylarda “Nodavlat notijorat tashkilotlari uylari” tashkil etilmoqda. Davlat organlari va muassasalari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan “Jamoatchilik nazorati to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. Nodavlat notijorat tashkilotlarining huquqlari va qonuniy manfaatlariga daxldor barcha normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini O‘zbekiston nodavlat notijorat tashkilotlari Milliy assotsiatsiyasi bilan kelishishning majburiyligi ko‘zda tutilgan. Har bir davlat organi, jumladan huquqni muhofaza qiluvchi organlar, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, Toshkent shahri va viloyatlar hokimliklari huzurida jamoatchilik kengashlarini tashkil etish bo‘yicha chora- tadbirlar qabul qilindi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 4 oktyabrdagi “Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi islohotlar ustidan jamoatchilik nazorati samaradorligini, shuningdek, fuqarolarning demokratik o‘zgartirishlardagi faolligini oshirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq jamoatchilik nazorati shakllarini amalga oshirish mexanizmlarini batafsil reglamentatsiya qilish, ularni amaliyotda samarali qo‘llash, davlat organlari va tashkilotlari huzuridagi jamoatchilik kengashlari faoliyatini yaxshilash choralari belgilandi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yilning 30 oktyabrdagi «Fuqarolik jamiyatini rivojlantirish markazi faoliyatini qo‘llab-quvvatlash chora- tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori asosida Fuqarolik jamiyatini rivojlantirish markazi qayta tashkil etildi. Markaz har yili O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatining holati va uni rivojlantirish tendensiyalari to‘g‘risidagi ma’ruzani O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Fuqarolik jamiyatini rivojlantirish bo‘yicha maslahat kengashiga ko‘rib chiqish uchun kiritishi, o‘z navbatida, Maslahat kengashi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga axborot berishi belgilandi. Asosiy adabiyotlar: 1. Yuldasheva G., Borsieva Z., Gafurova N. Inson huquqlari. Darslik. – T.: TDYuU, 2014. – B. 102-121. 2. Mo‘minov A.R., Tillaboev M.A. Inson huquqlari: darslik. – T.: Adolat, 2013. – B. 257-279. 3. Inson huquqlari umumiy nazariyasi: darslik. – T., 2012. – B. 127-144. 4. Obщaya teoriya prav cheloveka. – T., 2012. – S. 125-141. 5. International Human Rights Institutions, Tribunals, and Courts. Editor Gerd Oberleitner. Springer, 2018. – P. 317-421. 6. Postanovlenie Prezidenta Respubliki Uzbekistan ot 10 dekabrya 2018 goda № PP-4056 “O sovershenstvovanii deyatelnosti natsionalnogo sentra Respubliki Uzbekistan po pravam cheloveka”// Natsionalnaya baza dannыx zakonodatelstva, 11.12.2018 g., № 07/18/4056/2294 7. Natsionalnaya strategiya Respubliki Uzbekistan po pravam cheloveka, 2020. [El. resurs]: https://lex.uz/docs/4872357 8. Natsionalnыe dokladы Uzbekistana po pravam cheloveka dostupnы na sayte UVKPCh OON, [El. resurs]: www.ohchr.org. 9. http://ombudsman.uz/ru/ - ofitsialnыy sayt Ombudsmana Uzbekistana