Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro mexanizmlar

Yuklangan vaqt

2025-03-18

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

22

Faytl hajmi

63,2 KB


1 Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro mexanizmlar 1. BMTning inson huquqlari bo‘yicha organlariga umumiy tavsif. 2. BMTning inson huquqlari bo‘yicha ustav organlari. 3. BMTning inson huquqlari bo‘yicha yordamchi organlari. 4. BMTning inson huquqlari bo‘yicha shartnomaviy organlari va ular faoliyatining samaradorligi masalasi. BMTning inson huquqlari bo‘yicha qo‘mitalari tomonidan kvazi sud organi sifatida ko‘rilgan ishlari tahlili. 5. BMTning maxsus ma’ruzachisi (tematik va mamlakat). 6. BMTning ixtisoslashgan muassasalari va ularning inson huquqlarini ta’minlashdagi o‘rni. 7. BMTning fond va dasturlari hamda ularning inson huquqlarini ta’minlashdagi o‘rni. 1. BMTning inson huquqlari bo‘yicha organlariga umumiy tavsif. Birlashgan Millatlar Tashkiloti, BMT – xalqaro tinchlik va xavfsizlikni qo‘llab-quvvatlash va mustahkamlash, davlatlararo hamkorlikni rivojlantirish va inson huqularini ximoya etish maqsadida tashkil etilgan xalqaro tashkilot. BMT tizimi juda ham murakkab bo‘lgan xalqaro tashkilotlar, jamg‘armalar, organlar, qo‘mitalar, komissiyalar va boshqa tuzilmalardan iboratdir. Ammo, ularning barchasi ham inson huquqlari va erkinliklari masalasi bilan bevosita shug‘ullanmaydi. Ammo mazkur tizim ichida inson huquqlari bilan shug‘ullanuvchi organlar tizimi shakllangan. 1 Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro mexanizmlar 1. BMTning inson huquqlari bo‘yicha organlariga umumiy tavsif. 2. BMTning inson huquqlari bo‘yicha ustav organlari. 3. BMTning inson huquqlari bo‘yicha yordamchi organlari. 4. BMTning inson huquqlari bo‘yicha shartnomaviy organlari va ular faoliyatining samaradorligi masalasi. BMTning inson huquqlari bo‘yicha qo‘mitalari tomonidan kvazi sud organi sifatida ko‘rilgan ishlari tahlili. 5. BMTning maxsus ma’ruzachisi (tematik va mamlakat). 6. BMTning ixtisoslashgan muassasalari va ularning inson huquqlarini ta’minlashdagi o‘rni. 7. BMTning fond va dasturlari hamda ularning inson huquqlarini ta’minlashdagi o‘rni. 1. BMTning inson huquqlari bo‘yicha organlariga umumiy tavsif. Birlashgan Millatlar Tashkiloti, BMT – xalqaro tinchlik va xavfsizlikni qo‘llab-quvvatlash va mustahkamlash, davlatlararo hamkorlikni rivojlantirish va inson huqularini ximoya etish maqsadida tashkil etilgan xalqaro tashkilot. BMT tizimi juda ham murakkab bo‘lgan xalqaro tashkilotlar, jamg‘armalar, organlar, qo‘mitalar, komissiyalar va boshqa tuzilmalardan iboratdir. Ammo, ularning barchasi ham inson huquqlari va erkinliklari masalasi bilan bevosita shug‘ullanmaydi. Ammo mazkur tizim ichida inson huquqlari bilan shug‘ullanuvchi organlar tizimi shakllangan.
2 BMT Nizomining 7-moddasiga ko‘ra BMTning organlari asosiy organlar va yordamchi organlarga bo‘linadi. Uning asosiy organlari va ularning vazifa va vakolatlari Nizomda ko‘rsatib o‘tilgan. Unga ko‘ra BMTning oltita asosiy organi mavjuddir: Bosh Assambleya, Xavfsizlik kengashi, Iqtisodiy va Ijtimoiy kengash, Vasiylik kengashi (hozirgi paytda faoliyatini to‘xtatgan), Xalqaro sud, Kotibiyat. BMT faoliyatini muvofiqlashtirishda bu organlarning roli va ahamiyati kattadir. BMT o‘zining butun faoliyatini ana shu idoralar yordamida amalga oshiradi. Ular bir-birlarining ishlarini aynan takrorlamagan holda ish yuritadilar. Mazkur organlar o‘z faoliyatlaridan kelib chiqqan holda, inson huquqlari va erkinliklariga rioya qilish hamda ularni himoya qilish masalalari bilan tegishlicha shug‘ullanadilar. BMTning yordamchi organlariga esa, uning asosiy organlari faoliyatiga ko‘maklashuvchi ko‘p sonli turli qo‘mitalar, komissiyalar va boshqa nomdagi turli organlarni kiritish mumkin. BMT tizimiga uning Nizomida ko‘rsatib o‘tilgan asosiy va yordamchi organlaridan tashqari, BMTdan mustaqil bo‘lgan, ammo Nizomning 57-moddasida ko‘rsatib o‘tilgan ixtisoslashtirilgan tashkilotlar1 ham kiradi2. Umuman olganda, BMT tizimi bu organlar, jamg‘armalar, ixtisoslashtirilgan tashkilotlar kabi turli nomlardagi 50ga yaqin murakkab tuzilmalardan iborat hisoblanadi. 2. BMTning inson huquqlari bo‘yicha ustav organlari. BMT asosiy (ustav) organlari bo‘lgan Bosh Assambleya, Xavfsizlik kengashi, Iqtisodiy va ijtimoiy kengash (EKOSOS), Xalqaro sud BMT Ustavi va Xalqaro sud statutiga muvofiq o‘z vakolatlari doirasida inson huquqlariga oid masalalarni ko‘rib chiqadi. Bosh Asssambleya. Bosh Assambleyaning vazifasi asosan o‘rganish va tadqiq etish ishlarini uyushtirish hamda tavsiyalar berishdan iborat. Insonning 1БМТнинг “ихтисослаштирилган ташкилотлари”, кўпинча адабиётлар ва халқаро ҳужжатларда “ихтисослаштирилган муассасалар” деб ҳам юритилади. Аммо, бундай икки хил номланиш, уларнинг мақоми, мазмуни ва моҳиятига таъсир кўрсатмайди. 2 Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Низоми ва Халқаро суд Статути. – Т.: БМТнинг Ўзбекистондаги ахборот маркази, 2002. -Б.31-32 2 BMT Nizomining 7-moddasiga ko‘ra BMTning organlari asosiy organlar va yordamchi organlarga bo‘linadi. Uning asosiy organlari va ularning vazifa va vakolatlari Nizomda ko‘rsatib o‘tilgan. Unga ko‘ra BMTning oltita asosiy organi mavjuddir: Bosh Assambleya, Xavfsizlik kengashi, Iqtisodiy va Ijtimoiy kengash, Vasiylik kengashi (hozirgi paytda faoliyatini to‘xtatgan), Xalqaro sud, Kotibiyat. BMT faoliyatini muvofiqlashtirishda bu organlarning roli va ahamiyati kattadir. BMT o‘zining butun faoliyatini ana shu idoralar yordamida amalga oshiradi. Ular bir-birlarining ishlarini aynan takrorlamagan holda ish yuritadilar. Mazkur organlar o‘z faoliyatlaridan kelib chiqqan holda, inson huquqlari va erkinliklariga rioya qilish hamda ularni himoya qilish masalalari bilan tegishlicha shug‘ullanadilar. BMTning yordamchi organlariga esa, uning asosiy organlari faoliyatiga ko‘maklashuvchi ko‘p sonli turli qo‘mitalar, komissiyalar va boshqa nomdagi turli organlarni kiritish mumkin. BMT tizimiga uning Nizomida ko‘rsatib o‘tilgan asosiy va yordamchi organlaridan tashqari, BMTdan mustaqil bo‘lgan, ammo Nizomning 57-moddasida ko‘rsatib o‘tilgan ixtisoslashtirilgan tashkilotlar1 ham kiradi2. Umuman olganda, BMT tizimi bu organlar, jamg‘armalar, ixtisoslashtirilgan tashkilotlar kabi turli nomlardagi 50ga yaqin murakkab tuzilmalardan iborat hisoblanadi. 2. BMTning inson huquqlari bo‘yicha ustav organlari. BMT asosiy (ustav) organlari bo‘lgan Bosh Assambleya, Xavfsizlik kengashi, Iqtisodiy va ijtimoiy kengash (EKOSOS), Xalqaro sud BMT Ustavi va Xalqaro sud statutiga muvofiq o‘z vakolatlari doirasida inson huquqlariga oid masalalarni ko‘rib chiqadi. Bosh Asssambleya. Bosh Assambleyaning vazifasi asosan o‘rganish va tadqiq etish ishlarini uyushtirish hamda tavsiyalar berishdan iborat. Insonning 1БМТнинг “ихтисослаштирилган ташкилотлари”, кўпинча адабиётлар ва халқаро ҳужжатларда “ихтисослаштирилган муассасалар” деб ҳам юритилади. Аммо, бундай икки хил номланиш, уларнинг мақоми, мазмуни ва моҳиятига таъсир кўрсатмайди. 2 Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Низоми ва Халқаро суд Статути. – Т.: БМТнинг Ўзбекистондаги ахборот маркази, 2002. -Б.31-32
3 huquqlari va erkinliklari muammolarini o‘rganish hamda tadqiq etish ishlarini, odatda, Bosh Assambleyaning topshirig‘iga binoan Iqtisodiy va ijtimoiy kengash hamda uning yordamchi organlari, ixtisoslashtirilgan muassasalar va BMT Bosh kotibi bajaradi. Bosh Assambleya inson huquqlari sohasidagi o‘z vazifalarini bajarish uchun, BMT Nizomining 22-moddasiga binoan, zaruratga qarab turli yordamchi organlarni ta’sis etish vakolatiga ega. EKOSOS. Iqtisodiy va ijtimoiy kengash o‘z faoliyatini sessiyalar davrida ishlaydigan qo‘mitalar - Iqtisodiy, Ijtimoiy va Muvofiqlashtiruvchi qo‘mitalar yordamida olib boradi. Inson huquqlari masalalari bo‘yicha hujjatlarni Ijtimoiy qo‘mita tayyorlaydi. Ijtimoiy qo‘mitaning ma’ruzalari Iqtisodiy va ijtimoiy kengashning yalpi majlislarida tasdiqlanadi. Iqtisodiy va ijtimoiy kengash, bundan tashqari, o‘z faoliyatining talaygina qismini inson huquqlari bilan bog‘liq masalalarga bag‘ishlaydigan ixtisoslashtirilgan tashkilotlar bilan, xususan, Xalqaro mehnat tashkiloti, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ta’lim, fan va madaniyat masalalari bo‘yicha tashkiloti (YuNESKO) va boshqalar bilan BMT nomidan bitimlar tuzadi. Iqtisodiy va Ijtimoiy kengash maslahatlashuvlar o‘tkazish va tavsiyanomalar ishlab chiqish yo‘li bilan bu boradagi ishlarni umumiy tarzda muvofiqlashtirib boradi. Xavfsizlik Kengashi. Xavfsizlik Kengashi xalqaro tinchlik va xavfsizlik uchun asosiy javobgarlikni o‘z bo‘yniga oladi uning qarorlariga BMTning barcha a’zolari bo‘ysunishi majburiy. Kengash tomonidan BMT ustavi prinsip va maqsadalariga zid bo‘lgan huquqqa xilof xarakatlarni sodir etgan davlatlarga nisbatan qaror qabul qilish hisoblanadi. Xavfsizlik kengashi ko‘p xollarda tomonlarni nizolar va konfliktlar vaqtida murosaga keltirish vazifasini bajaradi. Xavfsizlik kengashi yuzaga kelayotgan muammolarni oldindan aniqlashda va qiska vaqtda xal etishda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, inson huquqlari ommaviy tarzda buzilishi xalqaro nizolarga olib kelishi mumkin. Shu borada, inson huquqlari ximoyasi bilan aynan Kengash shug‘ullanadi. Eng og‘ir holatlarda esa, masalan, inson huquqlari jiddiy poymol bo‘lish xolat yuzaga kelsa Xavsizlik Kengashi ushbu 3 huquqlari va erkinliklari muammolarini o‘rganish hamda tadqiq etish ishlarini, odatda, Bosh Assambleyaning topshirig‘iga binoan Iqtisodiy va ijtimoiy kengash hamda uning yordamchi organlari, ixtisoslashtirilgan muassasalar va BMT Bosh kotibi bajaradi. Bosh Assambleya inson huquqlari sohasidagi o‘z vazifalarini bajarish uchun, BMT Nizomining 22-moddasiga binoan, zaruratga qarab turli yordamchi organlarni ta’sis etish vakolatiga ega. EKOSOS. Iqtisodiy va ijtimoiy kengash o‘z faoliyatini sessiyalar davrida ishlaydigan qo‘mitalar - Iqtisodiy, Ijtimoiy va Muvofiqlashtiruvchi qo‘mitalar yordamida olib boradi. Inson huquqlari masalalari bo‘yicha hujjatlarni Ijtimoiy qo‘mita tayyorlaydi. Ijtimoiy qo‘mitaning ma’ruzalari Iqtisodiy va ijtimoiy kengashning yalpi majlislarida tasdiqlanadi. Iqtisodiy va ijtimoiy kengash, bundan tashqari, o‘z faoliyatining talaygina qismini inson huquqlari bilan bog‘liq masalalarga bag‘ishlaydigan ixtisoslashtirilgan tashkilotlar bilan, xususan, Xalqaro mehnat tashkiloti, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ta’lim, fan va madaniyat masalalari bo‘yicha tashkiloti (YuNESKO) va boshqalar bilan BMT nomidan bitimlar tuzadi. Iqtisodiy va Ijtimoiy kengash maslahatlashuvlar o‘tkazish va tavsiyanomalar ishlab chiqish yo‘li bilan bu boradagi ishlarni umumiy tarzda muvofiqlashtirib boradi. Xavfsizlik Kengashi. Xavfsizlik Kengashi xalqaro tinchlik va xavfsizlik uchun asosiy javobgarlikni o‘z bo‘yniga oladi uning qarorlariga BMTning barcha a’zolari bo‘ysunishi majburiy. Kengash tomonidan BMT ustavi prinsip va maqsadalariga zid bo‘lgan huquqqa xilof xarakatlarni sodir etgan davlatlarga nisbatan qaror qabul qilish hisoblanadi. Xavfsizlik kengashi ko‘p xollarda tomonlarni nizolar va konfliktlar vaqtida murosaga keltirish vazifasini bajaradi. Xavfsizlik kengashi yuzaga kelayotgan muammolarni oldindan aniqlashda va qiska vaqtda xal etishda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, inson huquqlari ommaviy tarzda buzilishi xalqaro nizolarga olib kelishi mumkin. Shu borada, inson huquqlari ximoyasi bilan aynan Kengash shug‘ullanadi. Eng og‘ir holatlarda esa, masalan, inson huquqlari jiddiy poymol bo‘lish xolat yuzaga kelsa Xavsizlik Kengashi ushbu
4 xolat “tinchlikka taxdid”deb karor chiqaradi, va shunda ushbu masala bilan BMT shug‘ullanadi. Inson huquqlarini ximoya etishda va tinchlikni saqlab qolish maqsadida Kengash bir qator rezolyusiyalarni qabul qilgan. Xalqaro sud. Butunjahon sudi nomi bilan mashhur bo‘lgan Xalqaro sud Birlashgan Millartlar Tashkilotining asosiy sud organi bo‘lib hisoblanadi. Xalqaro sud manfaatdor davlatlarning ixtiyoriy ravishda ishtirok etishiga asoslangan davlatlar o‘rtasidagi nizolarni tartibga solish bilan shug‘ullanadi. Agar davlat sud muhokamasida ishtirok etishga rozi bo‘lsa, u Sudning qaroriga buysunishga majburdir. Shuningdek, Sud Birlashgan Millatlar Tashkiloti va uning ixtisoslashtirilgan muassasalari uchun tavsiyaviy xulosalarni tayyorlash bilan ham shug‘ullanadi. 3. BMTning inson huquqlari bo‘yicha yordamchi organlari. Inson huquqlari bo‘yicha kengash (2006 yilgacha - Inson huquqlari bo‘yicha komissiya3). Mazkur organ Inson huuquqlari bo‘yicha komissiya shaklida Iqtisodiy va ijtimoiy kengash tomonidan 1946 yilda ta’sis etilgan bo‘lib, 53ta a’zo-davlat vakillaridan tashkil topgan. Komissiya o‘z sessiyasini har yili olti hafta mobaynida o‘tkazgan. Komissiya o‘rganish va tadqiq etish ishlarini olib borgan, inson huquqlari bo‘yicha tavsiyalarni hamda xalqaro hujjatlarning loyihalarini tayyorlagan, shuningdek, BMT Bosh Assambleyasi hamda Iqtisodiy va ijtimoiy kengashning maxsus topshiriqlarini bajargan. Inson huquqlari bo‘yicha Kengash, Iqtisodiy va ijtimoiy kengash hamda BMT Bosh Assambleyasi o‘zlarining har yilgi sessiyalarida inson huquqlarini qo‘pol tarzda va muntazam ravishda buzish hollari bilan bog‘liq voqealar va amaliyotni muhokama etib boradilar. Agar muayyan bir mamlakatdagi yoki 3 БМТнинг Инсон ҳуқуқлари бўйича комиссияси ислоҳ қилиниб, 2006 йилдан бошлаб, БМТнинг Инсон ҳуқуқлари бўйича кенгашига айлантирилган. Мазкур Кенгаш тўғрисида қуйида батафсилроқ тўхталиб ўтамиз ва Кенгаш фаолиятини тўлароқ тушуниш учун Комиссия олиб борган фаолиятни ҳам таҳлил қилиб ўтиш керак бўлади. 4 xolat “tinchlikka taxdid”deb karor chiqaradi, va shunda ushbu masala bilan BMT shug‘ullanadi. Inson huquqlarini ximoya etishda va tinchlikni saqlab qolish maqsadida Kengash bir qator rezolyusiyalarni qabul qilgan. Xalqaro sud. Butunjahon sudi nomi bilan mashhur bo‘lgan Xalqaro sud Birlashgan Millartlar Tashkilotining asosiy sud organi bo‘lib hisoblanadi. Xalqaro sud manfaatdor davlatlarning ixtiyoriy ravishda ishtirok etishiga asoslangan davlatlar o‘rtasidagi nizolarni tartibga solish bilan shug‘ullanadi. Agar davlat sud muhokamasida ishtirok etishga rozi bo‘lsa, u Sudning qaroriga buysunishga majburdir. Shuningdek, Sud Birlashgan Millatlar Tashkiloti va uning ixtisoslashtirilgan muassasalari uchun tavsiyaviy xulosalarni tayyorlash bilan ham shug‘ullanadi. 3. BMTning inson huquqlari bo‘yicha yordamchi organlari. Inson huquqlari bo‘yicha kengash (2006 yilgacha - Inson huquqlari bo‘yicha komissiya3). Mazkur organ Inson huuquqlari bo‘yicha komissiya shaklida Iqtisodiy va ijtimoiy kengash tomonidan 1946 yilda ta’sis etilgan bo‘lib, 53ta a’zo-davlat vakillaridan tashkil topgan. Komissiya o‘z sessiyasini har yili olti hafta mobaynida o‘tkazgan. Komissiya o‘rganish va tadqiq etish ishlarini olib borgan, inson huquqlari bo‘yicha tavsiyalarni hamda xalqaro hujjatlarning loyihalarini tayyorlagan, shuningdek, BMT Bosh Assambleyasi hamda Iqtisodiy va ijtimoiy kengashning maxsus topshiriqlarini bajargan. Inson huquqlari bo‘yicha Kengash, Iqtisodiy va ijtimoiy kengash hamda BMT Bosh Assambleyasi o‘zlarining har yilgi sessiyalarida inson huquqlarini qo‘pol tarzda va muntazam ravishda buzish hollari bilan bog‘liq voqealar va amaliyotni muhokama etib boradilar. Agar muayyan bir mamlakatdagi yoki 3 БМТнинг Инсон ҳуқуқлари бўйича комиссияси ислоҳ қилиниб, 2006 йилдан бошлаб, БМТнинг Инсон ҳуқуқлари бўйича кенгашига айлантирилган. Мазкур Кенгаш тўғрисида қуйида батафсилроқ тўхталиб ўтамиз ва Кенгаш фаолиятини тўлароқ тушуниш учун Комиссия олиб борган фаолиятни ҳам таҳлил қилиб ўтиш керак бўлади.
5 muayyan bir amaliyotdagi ahvol tashvish uyg‘otayotgan bo‘lsa, bu organlar mustaqil va xolis ekspertlar guruhi (ishchi guruhi) yoki alohida shaxs (maxsus ma’ruzachi) tomonidan bu borada tekshiruv o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qilishi mumkin. Ana shu maxsus organlarga Inson huquqlari bo‘yicha kengash va BMT Bosh Assambleyasiga ma’ruzalar taqdim etish va tavsiyalar ishlab chiqishdan tashqari, alohida shaxslar, guruhlar yoki jamoalarning huquqlari buzilgan taqdirda choralar ko‘rish vakolati ham berilgan. Masalani darhol, sira kechiktirmay o‘rganib chiqish va tekshirish talab etiladigan alohida hollarda maxsus ma’ruzachi yoki ishchi guruhi xavf tahdid solayotgan ayrim shaxs, guruh yoki jamoani muhofaza etish maqsadida tegishli hukumatlar bilan hatto bevosita uchrashishi va muloqotga kirishishi mumkin. Janubiy Afrikada inson huquqlari bo‘yicha maxsus ishchi guruh (1967 yilda tuzilgan) ana shunday dastlabki organ bo‘ldi. Mazkur guruh, shuningdek, bosib olingan hududlarning aholisiga nisbatan Isroil harakatlarining inson huquqlariga taalluqli jihatini tekshirish bo‘yicha maxsus qo‘mita (1968 yilda tashkil etilgan) hozirga qadar faoliyat ko‘rsatib turibdi. Inson huquqlari bo‘yicha komissiya ayrim mamlakatlarda ta’sis etgan inson huquqlari bo‘yicha maxsus organlar faoliyatini, o‘sha mamlakatlarda inson huquqlari sohasida ahvol yaxshilangach, tugatgan. 1980 yildan keyin Inson huquqlari bo‘yicha komissiya inson huquqlarini qo‘pol tarzda buzish bilan bog‘liq amaliyotni butun jahon miqyosida o‘rganish hamda shu munosabat bilan tegishli choralar ko‘rish maqsadida bir nechta maxsus organlar ta’sis etgan. Bu organlarga, ta’bir joiz bo‘lsa, yo‘nalish mavzuiga qarab vakolat berilgan edi. Hozirgi vaqtda shunday guruhlardan ikkitasi ishlab turibdi. Bularning birinchisi - g‘ayriixtiyoriy ravishda yoki zo‘rlik ishlatish natijasida shaxslarning g‘oyib bo‘lib qolishi to‘g‘risidagi masala bilan va ikkinchisi esa – shaxslarni o‘zboshimchalik bilan ushlab turish to‘g‘risidagi masala bilan shug‘ullanuvchi ishchi guruh. Yo‘nalish mavzuiga qarab ko‘plab maxsus ma’ruzachilar tayinlangan bo‘lib, quyidagi masalalar doirasi ularning o‘rganish sohasi deb belgilangan edi: 5 muayyan bir amaliyotdagi ahvol tashvish uyg‘otayotgan bo‘lsa, bu organlar mustaqil va xolis ekspertlar guruhi (ishchi guruhi) yoki alohida shaxs (maxsus ma’ruzachi) tomonidan bu borada tekshiruv o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qilishi mumkin. Ana shu maxsus organlarga Inson huquqlari bo‘yicha kengash va BMT Bosh Assambleyasiga ma’ruzalar taqdim etish va tavsiyalar ishlab chiqishdan tashqari, alohida shaxslar, guruhlar yoki jamoalarning huquqlari buzilgan taqdirda choralar ko‘rish vakolati ham berilgan. Masalani darhol, sira kechiktirmay o‘rganib chiqish va tekshirish talab etiladigan alohida hollarda maxsus ma’ruzachi yoki ishchi guruhi xavf tahdid solayotgan ayrim shaxs, guruh yoki jamoani muhofaza etish maqsadida tegishli hukumatlar bilan hatto bevosita uchrashishi va muloqotga kirishishi mumkin. Janubiy Afrikada inson huquqlari bo‘yicha maxsus ishchi guruh (1967 yilda tuzilgan) ana shunday dastlabki organ bo‘ldi. Mazkur guruh, shuningdek, bosib olingan hududlarning aholisiga nisbatan Isroil harakatlarining inson huquqlariga taalluqli jihatini tekshirish bo‘yicha maxsus qo‘mita (1968 yilda tashkil etilgan) hozirga qadar faoliyat ko‘rsatib turibdi. Inson huquqlari bo‘yicha komissiya ayrim mamlakatlarda ta’sis etgan inson huquqlari bo‘yicha maxsus organlar faoliyatini, o‘sha mamlakatlarda inson huquqlari sohasida ahvol yaxshilangach, tugatgan. 1980 yildan keyin Inson huquqlari bo‘yicha komissiya inson huquqlarini qo‘pol tarzda buzish bilan bog‘liq amaliyotni butun jahon miqyosida o‘rganish hamda shu munosabat bilan tegishli choralar ko‘rish maqsadida bir nechta maxsus organlar ta’sis etgan. Bu organlarga, ta’bir joiz bo‘lsa, yo‘nalish mavzuiga qarab vakolat berilgan edi. Hozirgi vaqtda shunday guruhlardan ikkitasi ishlab turibdi. Bularning birinchisi - g‘ayriixtiyoriy ravishda yoki zo‘rlik ishlatish natijasida shaxslarning g‘oyib bo‘lib qolishi to‘g‘risidagi masala bilan va ikkinchisi esa – shaxslarni o‘zboshimchalik bilan ushlab turish to‘g‘risidagi masala bilan shug‘ullanuvchi ishchi guruh. Yo‘nalish mavzuiga qarab ko‘plab maxsus ma’ruzachilar tayinlangan bo‘lib, quyidagi masalalar doirasi ularning o‘rganish sohasi deb belgilangan edi:
6 1) suddan tashqari va o‘zboshimchalik bilan hamda lozim darajada sud muhokamasi o‘tkazmay turib qatl etishlar to‘g‘risidagi masalalar bo‘yicha; 2) qiynoqlarga solish hamda muomalada bo‘lish va jazolashning boshqa shafqatsiz, g‘ayriinsoniy yoki qadr-qimmatni tahqirlovchi turlari bo‘yicha; 3) bolalarni sotish, bolalar bilan bog‘liq fohishabozlik va bolalar pornografiyasi bo‘yicha; 4) mamlakat ichkarisida ko‘chib yurgan shaxslar to‘g‘risidagi masala bo‘yicha; 5) diniy murosasizlik bo‘yicha; 6) irqchilik, irqiy kamsitish va ksenofobiya bo‘yicha; 7) fikrlash va so‘z erkinligi bo‘yicha; 8) xalqlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqini amalga oshirishga qarshilik ko‘rsatish vositasi sifatida yollangan kishilardan foydalanish bo‘yicha. Inson huquqlari bo‘yicha kengash va BMT Bosh Assambleyasiga yuqorida zikr etib o‘tilgan maxsus organlar tomonidan taqdim etiladigan ma’ruzalar ochiq sessiyalarda muhokama qilinadi hamda bu ma’ruzalar shu masalalar yuzasidan Inson huquqlari komissiyasi qaror qabul qilishida asosiy omil bo‘ladi. Inson huquqlari bo‘yicha komissiya o‘z ishini yanada samaraliroq amalga oshirish uchun 1947 yilda Kamsitishlarning oldini olish va kam sonli millatlarni himoya etish bo‘yicha kichik komissiya ta’sis etgan. Bundan ko‘zlangan maqsad o‘rganish va tadqiq etish ishlarini Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasini inobatga olgan holda olib borish hamda Inson huquqlari bo‘yicha komissiya uchun inson huquqlari va asosiy erkinliklariga nisbatan har qanday shakldagi kamsitishlarning oldini olish, shuningdek, kam sonli millatlarni irqiy, milliy, diniy va til jihatidan himoya etishga oid tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat bo‘lgan4. Inson huquqlari bo‘yicha komissiya BMT tizimida inson huquqlari bilan shug‘ullanuvchi bosh siyosiy organ hisoblanar edi. Uning vakolatiga inson huquqlariga kiruvchi barcha masalalarni ko‘rib chiqish kirgan. Komissiya tadqiqotlar o‘tkazish yo‘li bilan standartlarni ishlab chiqish, turli masalalar 4 Саидов А. Инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро ҳуқуқ. Дарслик. -Т.: Konsauditinform-Nashr, 2006. –б. 152-154 6 1) suddan tashqari va o‘zboshimchalik bilan hamda lozim darajada sud muhokamasi o‘tkazmay turib qatl etishlar to‘g‘risidagi masalalar bo‘yicha; 2) qiynoqlarga solish hamda muomalada bo‘lish va jazolashning boshqa shafqatsiz, g‘ayriinsoniy yoki qadr-qimmatni tahqirlovchi turlari bo‘yicha; 3) bolalarni sotish, bolalar bilan bog‘liq fohishabozlik va bolalar pornografiyasi bo‘yicha; 4) mamlakat ichkarisida ko‘chib yurgan shaxslar to‘g‘risidagi masala bo‘yicha; 5) diniy murosasizlik bo‘yicha; 6) irqchilik, irqiy kamsitish va ksenofobiya bo‘yicha; 7) fikrlash va so‘z erkinligi bo‘yicha; 8) xalqlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqini amalga oshirishga qarshilik ko‘rsatish vositasi sifatida yollangan kishilardan foydalanish bo‘yicha. Inson huquqlari bo‘yicha kengash va BMT Bosh Assambleyasiga yuqorida zikr etib o‘tilgan maxsus organlar tomonidan taqdim etiladigan ma’ruzalar ochiq sessiyalarda muhokama qilinadi hamda bu ma’ruzalar shu masalalar yuzasidan Inson huquqlari komissiyasi qaror qabul qilishida asosiy omil bo‘ladi. Inson huquqlari bo‘yicha komissiya o‘z ishini yanada samaraliroq amalga oshirish uchun 1947 yilda Kamsitishlarning oldini olish va kam sonli millatlarni himoya etish bo‘yicha kichik komissiya ta’sis etgan. Bundan ko‘zlangan maqsad o‘rganish va tadqiq etish ishlarini Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasini inobatga olgan holda olib borish hamda Inson huquqlari bo‘yicha komissiya uchun inson huquqlari va asosiy erkinliklariga nisbatan har qanday shakldagi kamsitishlarning oldini olish, shuningdek, kam sonli millatlarni irqiy, milliy, diniy va til jihatidan himoya etishga oid tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat bo‘lgan4. Inson huquqlari bo‘yicha komissiya BMT tizimida inson huquqlari bilan shug‘ullanuvchi bosh siyosiy organ hisoblanar edi. Uning vakolatiga inson huquqlariga kiruvchi barcha masalalarni ko‘rib chiqish kirgan. Komissiya tadqiqotlar o‘tkazish yo‘li bilan standartlarni ishlab chiqish, turli masalalar 4 Саидов А. Инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро ҳуқуқ. Дарслик. -Т.: Konsauditinform-Nashr, 2006. –б. 152-154
7 bo‘yicha rezolyusiyalar qabul qilish va xalqaro shartnomalarni ishlab chiqish va kodifikatsiya qilish bilan shug‘ullangan. Komissiya har yili Jeneva shahrida mart-aprel oylarida bir marta olti haftalik sessiyaga yig‘ilib turgan. Komissiyaning har bir sessiyasida turli rezolyusiyalar muhokama qilingan. Ushbu rezolyusiyalar keyinchalik Bosh Assambleyaga berilishi mumkin bo‘lgan. Assambleyada qabul qilinadigan rezolyusiyalarga solishtirganda, Komissiyaning rezolyusiyalari ko‘proq va chuqurroq ta’sir ko‘rsatgan. Biroq Bosh Assambleya rezolyusiyalari nisbatan yuridik kuchli hisoblanadi, chunki ularni ko‘p sonli a’zo-davlatlar qabul qiladi va u BMTning bosh vakolatli organi hisoblangan. Inson huquqlari bo‘yicha komissiyaning vakili hisoblanmagan davlatlar uning sessiyalarida kuzatuvchilar sifatida ishtirok etishi mumkin bo‘lgan. Sessiyalarga, shuningdek, BMTning ixtisoslashgan muassasalari, hukumatlararo organlar vakillari, maslahatchi maqomiga ega bo‘lgan xalqaro nodavlat tashkilotlarining vakillari, EKOSOS vakillari va jurnalistlar ishtirok etishi mumkin bo‘lgan. Misol uchun, 1997 yildagi sessiyada 53ta a’zo-davlat, 95ta kuzatuvchi-hukumatlar, 37ta taklif etilgan ma’ruzachilar va taxminan 200ta nodavlat tashkilotlaridan 2.200nafar ishtirokchilar qatnashdi. Hisoblarga qaraganda, 70ta plenar sessiyalarda 1100 marta so‘zga chiqildi. 78 ta rezolyusiya va 26 ta qaror qabul qilinishi Komissiyaning 1997 yildagi ishlarining natijasi bo‘ldi. EKOSOS maslahatchilari maqomiga ega bo‘lgan nodavlat notijorat tashkilot(bundan buyon NNT)lari yozma yoki og‘zaki murojaat qilish bilan Kengash ishiga bevosita ishtirok etishi mumkin bo‘lgan. NNT vakillariga besh minut davomida nutq so‘zlashiga ruxsat beriladi. Ko‘plab NNTlar Kengashga ta’sir qilishning o‘ziga xos yondashuviga egadirlar. Ular yozma va og‘zaki murojaat qilish bilan birga, sessiya davomida ular «koridorda ta’sir ko‘rsatishlar»ni amalga oshirish imkoniyatiga ham ega, Kengashsessiyalari bilan parallel ravishda turli hukumatlar delegatsiyalari va boshqa NNTlar vakillari 7 bo‘yicha rezolyusiyalar qabul qilish va xalqaro shartnomalarni ishlab chiqish va kodifikatsiya qilish bilan shug‘ullangan. Komissiya har yili Jeneva shahrida mart-aprel oylarida bir marta olti haftalik sessiyaga yig‘ilib turgan. Komissiyaning har bir sessiyasida turli rezolyusiyalar muhokama qilingan. Ushbu rezolyusiyalar keyinchalik Bosh Assambleyaga berilishi mumkin bo‘lgan. Assambleyada qabul qilinadigan rezolyusiyalarga solishtirganda, Komissiyaning rezolyusiyalari ko‘proq va chuqurroq ta’sir ko‘rsatgan. Biroq Bosh Assambleya rezolyusiyalari nisbatan yuridik kuchli hisoblanadi, chunki ularni ko‘p sonli a’zo-davlatlar qabul qiladi va u BMTning bosh vakolatli organi hisoblangan. Inson huquqlari bo‘yicha komissiyaning vakili hisoblanmagan davlatlar uning sessiyalarida kuzatuvchilar sifatida ishtirok etishi mumkin bo‘lgan. Sessiyalarga, shuningdek, BMTning ixtisoslashgan muassasalari, hukumatlararo organlar vakillari, maslahatchi maqomiga ega bo‘lgan xalqaro nodavlat tashkilotlarining vakillari, EKOSOS vakillari va jurnalistlar ishtirok etishi mumkin bo‘lgan. Misol uchun, 1997 yildagi sessiyada 53ta a’zo-davlat, 95ta kuzatuvchi-hukumatlar, 37ta taklif etilgan ma’ruzachilar va taxminan 200ta nodavlat tashkilotlaridan 2.200nafar ishtirokchilar qatnashdi. Hisoblarga qaraganda, 70ta plenar sessiyalarda 1100 marta so‘zga chiqildi. 78 ta rezolyusiya va 26 ta qaror qabul qilinishi Komissiyaning 1997 yildagi ishlarining natijasi bo‘ldi. EKOSOS maslahatchilari maqomiga ega bo‘lgan nodavlat notijorat tashkilot(bundan buyon NNT)lari yozma yoki og‘zaki murojaat qilish bilan Kengash ishiga bevosita ishtirok etishi mumkin bo‘lgan. NNT vakillariga besh minut davomida nutq so‘zlashiga ruxsat beriladi. Ko‘plab NNTlar Kengashga ta’sir qilishning o‘ziga xos yondashuviga egadirlar. Ular yozma va og‘zaki murojaat qilish bilan birga, sessiya davomida ular «koridorda ta’sir ko‘rsatishlar»ni amalga oshirish imkoniyatiga ham ega, Kengashsessiyalari bilan parallel ravishda turli hukumatlar delegatsiyalari va boshqa NNTlar vakillari
8 bilan uchrashuvlar tashkil etadi, nashr materiallarini tarqatadilar va OAVlariga intervyular beradi. BMTning Inson huquqlari bo‘yicha komissiyasi yuqorida qayd etilganidek, siyosiy organ hisoblangan, ya’ni unda qarorlar qabul qilinishida siyosiy iroda odatda hal qiluvchi rol o‘ynagan. Ko‘rilayotgan masalalar bo‘yicha muayyan qarorlar qabul qilishga ko‘pincha davlatlarning birgalikda (ayniqsa, siyosiy manfaatlar asosida) harakat qiluvchi bloklari to‘sqinlik qilishi mumkin bo‘lgan. Shuning uchun ham, muayyan rezolyusiyani Komissiyadan o‘tkazish uchun ko‘p vaqt talab qilingan. Kun tartibidagi muhokamalar ko‘pincha ancha vaqtgacha cho‘zilishi hamda rejadagi harakatlar keyinga qolishi mumkin bo‘lgan. Bu holatlar Komissiyani yanada siyosiylashtirib, uning obro‘sini tushirib yuborgan. Shuning uchun ham, 2005 yilning martida BMTning sobiq Bosh kotibi Kofi Annan o‘zining “Katta erkinlik oldida” mavzuidagi ma’ruzasida Inson huquqlari bo‘yicha komissiya o‘rniga a’zolarining soni jihatidan kichikroq, ammo doimiy ishlovchi Inson huquqlari bo‘yicha kengashni tashkil etishni taklif etdi5. BMT Bosh Assambleyasining 2006 yil 15 martdagi №60/251 rezolyusiyasi6 bilan Komissiyaning o‘rniga Inson huquqlari bo‘yicha kengash Bosh Assambleyaning yordamchi organi sifatida ta’sis etildi. Kengash tarkibiga, Bosh Assambleya tomonidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri yopiq ovoz berish yo‘li bilan saylanadigan 47ta a’zodan iborat bo‘lib, ular 3 yilga BMT a’zo-davlatlaridan saylanadi. Kengashga a’zolik BMTning barcha a’zo-davlatlari uchun ochiqdir va Kengash a’zolari adolatli geografik taqsimot tamoyili asosida saylanadi. Kengash biror-bir farqlarsiz va adolatli hamda tenglik asosida barcha uchun barcha inson huquqlari va asosiy erkinliklarini umumhurmat qilish va himoya qilishga ko‘maklashish masalalariga javob berishga yo‘naltirilgan va inson 5 Доклад Генерального секретаря «При большой свободе: к развитию, безопасности и правам человека» // Док. ООН. А/59/2005 от 21 марта 2005 года. 6 Резолюция Генеральной Ассамблеи «Совет по правам человека» № 60/251 от 15 марта 2006 г. // Док. ООН. А/60/251. 8 bilan uchrashuvlar tashkil etadi, nashr materiallarini tarqatadilar va OAVlariga intervyular beradi. BMTning Inson huquqlari bo‘yicha komissiyasi yuqorida qayd etilganidek, siyosiy organ hisoblangan, ya’ni unda qarorlar qabul qilinishida siyosiy iroda odatda hal qiluvchi rol o‘ynagan. Ko‘rilayotgan masalalar bo‘yicha muayyan qarorlar qabul qilishga ko‘pincha davlatlarning birgalikda (ayniqsa, siyosiy manfaatlar asosida) harakat qiluvchi bloklari to‘sqinlik qilishi mumkin bo‘lgan. Shuning uchun ham, muayyan rezolyusiyani Komissiyadan o‘tkazish uchun ko‘p vaqt talab qilingan. Kun tartibidagi muhokamalar ko‘pincha ancha vaqtgacha cho‘zilishi hamda rejadagi harakatlar keyinga qolishi mumkin bo‘lgan. Bu holatlar Komissiyani yanada siyosiylashtirib, uning obro‘sini tushirib yuborgan. Shuning uchun ham, 2005 yilning martida BMTning sobiq Bosh kotibi Kofi Annan o‘zining “Katta erkinlik oldida” mavzuidagi ma’ruzasida Inson huquqlari bo‘yicha komissiya o‘rniga a’zolarining soni jihatidan kichikroq, ammo doimiy ishlovchi Inson huquqlari bo‘yicha kengashni tashkil etishni taklif etdi5. BMT Bosh Assambleyasining 2006 yil 15 martdagi №60/251 rezolyusiyasi6 bilan Komissiyaning o‘rniga Inson huquqlari bo‘yicha kengash Bosh Assambleyaning yordamchi organi sifatida ta’sis etildi. Kengash tarkibiga, Bosh Assambleya tomonidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri yopiq ovoz berish yo‘li bilan saylanadigan 47ta a’zodan iborat bo‘lib, ular 3 yilga BMT a’zo-davlatlaridan saylanadi. Kengashga a’zolik BMTning barcha a’zo-davlatlari uchun ochiqdir va Kengash a’zolari adolatli geografik taqsimot tamoyili asosida saylanadi. Kengash biror-bir farqlarsiz va adolatli hamda tenglik asosida barcha uchun barcha inson huquqlari va asosiy erkinliklarini umumhurmat qilish va himoya qilishga ko‘maklashish masalalariga javob berishga yo‘naltirilgan va inson 5 Доклад Генерального секретаря «При большой свободе: к развитию, безопасности и правам человека» // Док. ООН. А/59/2005 от 21 марта 2005 года. 6 Резолюция Генеральной Ассамблеи «Совет по правам человека» № 60/251 от 15 марта 2006 г. // Док. ООН. А/60/251.
9 huquqlarining buzilishi bilan bog‘liq holatlarni ko‘rib chiqishi va ular bo‘yicha o‘zining tavsiyalarini ishlab chiqishi kerak. Kengash Jeneva shahrida joylashgan bo‘lib, yil davomida doimiy ravishda majlislarga yig‘iladi hamda asosiy sessiyani qo‘shgan holda bir yilda 3 marotaba sessiya o‘tkazadi. Ushbu sessiyalarning umumiy davomiyligi kamida to‘qqiz haftani tashkil etadi, Komissiya esa bir yilda olti hafta majlis o‘tkazgan edi, xolos. Kengash, shuningdek, Kengash a’zolarining uchdan bir qismining qo‘llab-quvvatlashi asosida Kengash a’zolaridan birining talabi bo‘yicha maxsus sessiyalar o‘tkazishga ham haqlidir. Kengash o‘z faoliyatini bir necha yo‘nalishda amalga oshiradi: - universal davriy ko‘rib chiqish protsedurasi; - maxsus protseduralar; - shikoyatlar bo‘yicha protseduralar. Maxsus protseduralar, ekspert maslahatlari va shikoyatlarni berish tartib- qoidalari bilan bog‘liq ishlarni takomillashtirish maqsadlarida 2007 yil 18 iyunda Kengashning “Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson huquqlari bo‘yicha kengashining institutsional qurilishi” nomli 5/1 sonli rezolyusiyasi qabul qilindi7. Unda, jumladan, Universal davriy tahlil protsedurasini o‘tkazishning asoslari, tamoyillari va maqsadlari, jarayoni va tartiblari tasdiqlangan. Ko‘rib chiqishning maqsadlari quyidagilar hisoblanadi: joylarda inson huquqlari sohasidagi ahvolni yaxshilash; inson huquqlari sohasida davlatlarning o‘z vazifalari va majburiyatlarini bajarishlari hamda ijobiy o‘zgarishlar va davlat oldida turgan muammolarni baholash; tegishli davlat bilan, uning roziligi asosida, davlat imkoniyatlarini mustahkamlash va maslahatlashuv uchun texnikaviy ko‘makni amalga oshirish; davlatlar va boshqa manfaatdor tomonlar o‘rtasida yaxshiroq bo‘lgan tajribalarni almashish; inson huquqlarini rag‘batlantirish va himoya qilish sohasida hamkorlikni qo‘llab-quvvatlash; Kengashning inson huquqlari bilan shug‘ullanuvchi boshqa 7 Резолюция Совета по правам человека 5/1 от 18 июня 2007 года. // Док. ООН. A/HRC/5/21, глава III пункты 60-62 9 huquqlarining buzilishi bilan bog‘liq holatlarni ko‘rib chiqishi va ular bo‘yicha o‘zining tavsiyalarini ishlab chiqishi kerak. Kengash Jeneva shahrida joylashgan bo‘lib, yil davomida doimiy ravishda majlislarga yig‘iladi hamda asosiy sessiyani qo‘shgan holda bir yilda 3 marotaba sessiya o‘tkazadi. Ushbu sessiyalarning umumiy davomiyligi kamida to‘qqiz haftani tashkil etadi, Komissiya esa bir yilda olti hafta majlis o‘tkazgan edi, xolos. Kengash, shuningdek, Kengash a’zolarining uchdan bir qismining qo‘llab-quvvatlashi asosida Kengash a’zolaridan birining talabi bo‘yicha maxsus sessiyalar o‘tkazishga ham haqlidir. Kengash o‘z faoliyatini bir necha yo‘nalishda amalga oshiradi: - universal davriy ko‘rib chiqish protsedurasi; - maxsus protseduralar; - shikoyatlar bo‘yicha protseduralar. Maxsus protseduralar, ekspert maslahatlari va shikoyatlarni berish tartib- qoidalari bilan bog‘liq ishlarni takomillashtirish maqsadlarida 2007 yil 18 iyunda Kengashning “Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson huquqlari bo‘yicha kengashining institutsional qurilishi” nomli 5/1 sonli rezolyusiyasi qabul qilindi7. Unda, jumladan, Universal davriy tahlil protsedurasini o‘tkazishning asoslari, tamoyillari va maqsadlari, jarayoni va tartiblari tasdiqlangan. Ko‘rib chiqishning maqsadlari quyidagilar hisoblanadi: joylarda inson huquqlari sohasidagi ahvolni yaxshilash; inson huquqlari sohasida davlatlarning o‘z vazifalari va majburiyatlarini bajarishlari hamda ijobiy o‘zgarishlar va davlat oldida turgan muammolarni baholash; tegishli davlat bilan, uning roziligi asosida, davlat imkoniyatlarini mustahkamlash va maslahatlashuv uchun texnikaviy ko‘makni amalga oshirish; davlatlar va boshqa manfaatdor tomonlar o‘rtasida yaxshiroq bo‘lgan tajribalarni almashish; inson huquqlarini rag‘batlantirish va himoya qilish sohasida hamkorlikni qo‘llab-quvvatlash; Kengashning inson huquqlari bilan shug‘ullanuvchi boshqa 7 Резолюция Совета по правам человека 5/1 от 18 июня 2007 года. // Док. ООН. A/HRC/5/21, глава III пункты 60-62
10 organlar va Inson huquqlari bo‘yicha Oliy komissar boshqarmasi bilan har tomonlama o‘zaro hamkorligini rag‘batlantirish. Universal davriy ko‘rib chiqish protsedurasi – bu yangi protsedura va tasdiqlangan jadvalga muvofiq, BMTning barcha 193 a’zo-davlatlari 2008 yildan boshlab har 4-5 yil ichida undan o‘tishi mo‘ljallangan. O‘zbekiston Respublikasi o‘z ma’ruzasini taqdim etgan va u 2008 yil dekabr oyida Inson huquqlari kengashining III sessiyasida Universal davriy tahlil protsedurasi asosida ko‘rib chiqildi.8 Maxsus protseduralar, alohida shaxslarning shikoyatlariga javoblar berish, tadqiqotlar olib borish, milliy darajada texnik hamkorlik masalalari bo‘yicha maslahatlar berish, shuningdek umumiy rag‘batlantiruvchi faoliyatda ishtirok etish kabi turli harakatlarni amalga oshirishi mumkin. Maxsus protseduralar ikki turda bo‘lishi mumkin – individual (“Maxsus ma’ruzachi”, “Bosh kotib huzuridagi maxsus vakil”, “Bosh kotib huzuridagi vakil”, “Mustaqil ekspert”) yoki, odatda, 5 nafar kishidan iborat ishchi guruh (har bir mintaqadan 1 nafardan vakil). Maxsus protseduralar mandatlari o‘zi tuziladigan va belgilanadigan maxsus rezolyusiya bilan ta’sis etiladi. Mandat egalari shaxsiy sifatda faoliyat olib boradi. Maxsus protseduralarning aksariyati o‘z faoliyati davomida inson huquqlarining ayrim buzilishlariga oid ma’lumot oladi va hukumatlarning murojaatlari bo‘yicha tezkor so‘rovnomalar hamda xatlar yuborib, davlatlardan izoh talab qiladi. Mandat egalari inson huquqlari sohasida milliy darajadagi vaziyatni tekshirish uchun mamlakatga tashrif buyurishi mumkin. Odatda, mandatariylar mamlakatga tashrif buyurishga ruxsat so‘rab hukumatga xat yuborishadi. Misol uchun, O‘zbekiston hukumati Inson huquqlari bo‘yicha komissiyaning maxsus protseduralari bilan, xususan, muayyan mavzu bo‘yicha ma’ruzasi bilan hamkorligini 2002 yilda boshladi. O‘zbekiston Respublikasi hukumatining taklifiga 8 Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси ва Ўзбекистонда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш миллий тизими. /Муаллифлар жамоаси: А.Саидов, Ф.Бакаева, К.Арсланова ва бошқ. Масъул муҳаррир А.Х.Саидов. – Т.: “O’zbekistоn”, 2010. -Б.253 10 organlar va Inson huquqlari bo‘yicha Oliy komissar boshqarmasi bilan har tomonlama o‘zaro hamkorligini rag‘batlantirish. Universal davriy ko‘rib chiqish protsedurasi – bu yangi protsedura va tasdiqlangan jadvalga muvofiq, BMTning barcha 193 a’zo-davlatlari 2008 yildan boshlab har 4-5 yil ichida undan o‘tishi mo‘ljallangan. O‘zbekiston Respublikasi o‘z ma’ruzasini taqdim etgan va u 2008 yil dekabr oyida Inson huquqlari kengashining III sessiyasida Universal davriy tahlil protsedurasi asosida ko‘rib chiqildi.8 Maxsus protseduralar, alohida shaxslarning shikoyatlariga javoblar berish, tadqiqotlar olib borish, milliy darajada texnik hamkorlik masalalari bo‘yicha maslahatlar berish, shuningdek umumiy rag‘batlantiruvchi faoliyatda ishtirok etish kabi turli harakatlarni amalga oshirishi mumkin. Maxsus protseduralar ikki turda bo‘lishi mumkin – individual (“Maxsus ma’ruzachi”, “Bosh kotib huzuridagi maxsus vakil”, “Bosh kotib huzuridagi vakil”, “Mustaqil ekspert”) yoki, odatda, 5 nafar kishidan iborat ishchi guruh (har bir mintaqadan 1 nafardan vakil). Maxsus protseduralar mandatlari o‘zi tuziladigan va belgilanadigan maxsus rezolyusiya bilan ta’sis etiladi. Mandat egalari shaxsiy sifatda faoliyat olib boradi. Maxsus protseduralarning aksariyati o‘z faoliyati davomida inson huquqlarining ayrim buzilishlariga oid ma’lumot oladi va hukumatlarning murojaatlari bo‘yicha tezkor so‘rovnomalar hamda xatlar yuborib, davlatlardan izoh talab qiladi. Mandat egalari inson huquqlari sohasida milliy darajadagi vaziyatni tekshirish uchun mamlakatga tashrif buyurishi mumkin. Odatda, mandatariylar mamlakatga tashrif buyurishga ruxsat so‘rab hukumatga xat yuborishadi. Misol uchun, O‘zbekiston hukumati Inson huquqlari bo‘yicha komissiyaning maxsus protseduralari bilan, xususan, muayyan mavzu bo‘yicha ma’ruzasi bilan hamkorligini 2002 yilda boshladi. O‘zbekiston Respublikasi hukumatining taklifiga 8 Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси ва Ўзбекистонда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш миллий тизими. /Муаллифлар жамоаси: А.Саидов, Ф.Бакаева, К.Арсланова ва бошқ. Масъул муҳаррир А.Х.Саидов. – Т.: “O’zbekistоn”, 2010. -Б.253
11 binoan ilk bor 2002 yil noyabr oyida Inson huquqlari bo‘yicha komissiyaning maxsus ma’ruzachisi Teo Van Boven mamlakatimizgaa tashrif buyurdi. Uning tashrifi davomida davlat organlarining yuqori martabali xodimlari, fuqarolik jamiyati institutlarining vakillari, xalqaro tashkilotlar va chet el elchixonalarining vakillari bilan uchrashuvlar tashkil etildi. Shuningdek, Teo Van Boven ozodlikdan mahrum etilganlar saqlanadigan muassasalarni borib ko‘rdi. Kengash o‘zining 5/-sonli rezolyusiyasi bilan, shaxsiy sifatda (ya’ni, davlat vakili sifatida emas) faoliyat ko‘rsatuvchi va Kengashning tahlil markazi sifatida ishlaydigan 18 ekspertdan iborat tarkibda Inson huquqlari bo‘yicha kengashning Maslahat qo‘mitasi (Inson huquqlarini rag‘batlantirish va himoya qilish bo‘yicha kichik komissiya o‘rniga)ni ta’sis etdi. Maslahat qo‘mitasi a’zolari o‘z vazifalarini uch yil davomida bajaradilar. Ular bir marta qayta saylanishi mumkin. Maslahat qo‘mitasining vazifasi, tadqiqotlarga hamda tadqiqotlarga asoslangan maslahatlarga asosiy e’tiborni qaratgan holda, Kengash talab qilgan mazmunda va shaklda Kengashga ekspert bilimlarini taqdim etishdan iborat hisoblanadi. Maslahat kengashi rezolyusiyalar yoki qarorlar qabul qilmaydi. Maslahat kengashi yilda ko‘pi bilan 10 ishchi kunidan iborat ikkita sessiyasini o‘tkazadi. Kengash doirasida, dunyoning har qanday hududida va har qanday holatda bo‘lishidan qat’i nazar, sodir etilgan va tizimli hamda ishonchli ravishda tasdiqlangan inson huquqlari va asosiy erkinliklarining barcha qo‘pol buzilishi holatlarini ko‘rib chiqish maqsadida shikoyatlarni ko‘rib chiqish tartiboti o‘rnatildi. Xotin-qizlarning ahvoli bo‘yicha komissiya Iqtisodiy va ijtimoiy kengash tomonidan 1946 yilda ta’sis etilgan. Komissiyaning vazifalari doirasiga xotin- qizlarning siyosiy, iqtisodiy, fuqaroviy, ijtimoiy sohalar va ta’lim sohasidagi huquqlarini rag‘batlantirish to‘g‘risida Iqtisodiy va ijtimoiy kengashga tavsiyalar va ma’ruzalar tayyorlash, shuningdek, erkaklar bilan xotin-qizlarning teng huquqliligi tamoyilini amalga oshirish maqsadida xotin-qizlar huquqlari sohasidagi eng muhim muammolar bo‘yicha chora-tadbirlar qabul qilish to‘g‘risida tavsiyalar va takliflar tayyorlash vazifalari kiradi. Xotin-qizlarning ahvoli bo‘yicha komissiyaga, 1985 yil 11 binoan ilk bor 2002 yil noyabr oyida Inson huquqlari bo‘yicha komissiyaning maxsus ma’ruzachisi Teo Van Boven mamlakatimizgaa tashrif buyurdi. Uning tashrifi davomida davlat organlarining yuqori martabali xodimlari, fuqarolik jamiyati institutlarining vakillari, xalqaro tashkilotlar va chet el elchixonalarining vakillari bilan uchrashuvlar tashkil etildi. Shuningdek, Teo Van Boven ozodlikdan mahrum etilganlar saqlanadigan muassasalarni borib ko‘rdi. Kengash o‘zining 5/-sonli rezolyusiyasi bilan, shaxsiy sifatda (ya’ni, davlat vakili sifatida emas) faoliyat ko‘rsatuvchi va Kengashning tahlil markazi sifatida ishlaydigan 18 ekspertdan iborat tarkibda Inson huquqlari bo‘yicha kengashning Maslahat qo‘mitasi (Inson huquqlarini rag‘batlantirish va himoya qilish bo‘yicha kichik komissiya o‘rniga)ni ta’sis etdi. Maslahat qo‘mitasi a’zolari o‘z vazifalarini uch yil davomida bajaradilar. Ular bir marta qayta saylanishi mumkin. Maslahat qo‘mitasining vazifasi, tadqiqotlarga hamda tadqiqotlarga asoslangan maslahatlarga asosiy e’tiborni qaratgan holda, Kengash talab qilgan mazmunda va shaklda Kengashga ekspert bilimlarini taqdim etishdan iborat hisoblanadi. Maslahat kengashi rezolyusiyalar yoki qarorlar qabul qilmaydi. Maslahat kengashi yilda ko‘pi bilan 10 ishchi kunidan iborat ikkita sessiyasini o‘tkazadi. Kengash doirasida, dunyoning har qanday hududida va har qanday holatda bo‘lishidan qat’i nazar, sodir etilgan va tizimli hamda ishonchli ravishda tasdiqlangan inson huquqlari va asosiy erkinliklarining barcha qo‘pol buzilishi holatlarini ko‘rib chiqish maqsadida shikoyatlarni ko‘rib chiqish tartiboti o‘rnatildi. Xotin-qizlarning ahvoli bo‘yicha komissiya Iqtisodiy va ijtimoiy kengash tomonidan 1946 yilda ta’sis etilgan. Komissiyaning vazifalari doirasiga xotin- qizlarning siyosiy, iqtisodiy, fuqaroviy, ijtimoiy sohalar va ta’lim sohasidagi huquqlarini rag‘batlantirish to‘g‘risida Iqtisodiy va ijtimoiy kengashga tavsiyalar va ma’ruzalar tayyorlash, shuningdek, erkaklar bilan xotin-qizlarning teng huquqliligi tamoyilini amalga oshirish maqsadida xotin-qizlar huquqlari sohasidagi eng muhim muammolar bo‘yicha chora-tadbirlar qabul qilish to‘g‘risida tavsiyalar va takliflar tayyorlash vazifalari kiradi. Xotin-qizlarning ahvoli bo‘yicha komissiyaga, 1985 yil
12 Xotin-qizlarning ahvoli bo‘yicha umumjahon konferensiyasida qabul qilingan xotin-qizlarning ahvolini yaxshilash sohasidagi istiqbolga mo‘ljallangan Nayrobi strategiyasining amalga oshirilishini nazorat qilish va shu yo‘nalishdagi ishlarning ahvoliga baho berib, tahlil qilib borish vazifasi topshirildi. Xotin-qizlarning ahvoli bo‘yicha komissiya xotin-qizlarga nisbatan kamsitishlar to‘g‘risida alohida shaxslardan ham, bir guruh shaxslardan ham olingan xabarlarni ko‘rib chiqishi mumkin. Yakka tartibdagi shikoyatlar bo‘yicha choralar ko‘rilmaydi. Buning o‘rniga mavjud muammolarni hal etish uchun siyosiy tavsiyalar ishlab chiqish maqsadida xotin-qizlarni kamsitish sohasidagi tamoyillarni aniqlashga qaratilgan taomildan foydalanish bilan cheklanadilar9. 2010 yil 2 iyulda BMT Bosh Assambleyasi gender tengligi va ayollar imkoniyatlarini kengaytirish masalalari bo‘yicha BMTning yangi tuzilmasini tashkil etdi va u “BMT-ayollar” deb nomlandi. Uning vakolatiga gender masalalari va ayollar ahvolini yangilash bo‘yicha Maxsus maslahatchi devonxonasi, Kotibiyat, ayollar ahvolini yaxshilash bo‘yicha bo‘lim, shuningdek, Ayollar manfaatlarini rivojlantirish uchun BMT Jamg‘armasi va ayollar ahvolini yaxshilash bo‘yicha xalqaro o‘quv va ilmiy-tadqiqot instituti mandatlari va vazifalari kiritildi. Mishel Bachelet - Chilining birinchi ayol Prezidenti BMT Bosh kotibi o‘rinbosari va yangi “BMT-ayollar” tuzilmasining rahbari etib tayinlandi va u 2011 yil 1 yanvardan boshlab o‘z faoliyatini boshladi. Inson huquqlari bo‘yicha Oliy komissar boshqarmasi. Turli organlar va muassasalarga xizmatlar ko‘rsatish hamda har xil taomillar bilan bog‘liq xizmatni keng yo‘lga qo‘yish vazifalari BMT Kotibiyati xodimlari zimmasida bo‘ladi. Inson huquqlari bo‘yicha kotibiyat BMTning Inson huquqlari bo‘yicha Oliy komissari boshqarmasida, ya’ni sobiq Inson huquqlari bo‘yicha markazda ish olib boradi. Bu boshqarma Jenevada joylashgan bo‘lib, aloqa uchun Nyu-Yorkda kichikroq byurosi, jahonning turli joylarida esa bir nechta muvaqqat vakolatxonalari bor. Hozirgi vaqtda mazkur boshqarmaning qarorgohida yuzdan ortiq mutaxassis, 9 Саидов А. Инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро ҳуқуқ. Дарслик. -Т.: Konsauditinform-Nashr, 2006. -Б.155 12 Xotin-qizlarning ahvoli bo‘yicha umumjahon konferensiyasida qabul qilingan xotin-qizlarning ahvolini yaxshilash sohasidagi istiqbolga mo‘ljallangan Nayrobi strategiyasining amalga oshirilishini nazorat qilish va shu yo‘nalishdagi ishlarning ahvoliga baho berib, tahlil qilib borish vazifasi topshirildi. Xotin-qizlarning ahvoli bo‘yicha komissiya xotin-qizlarga nisbatan kamsitishlar to‘g‘risida alohida shaxslardan ham, bir guruh shaxslardan ham olingan xabarlarni ko‘rib chiqishi mumkin. Yakka tartibdagi shikoyatlar bo‘yicha choralar ko‘rilmaydi. Buning o‘rniga mavjud muammolarni hal etish uchun siyosiy tavsiyalar ishlab chiqish maqsadida xotin-qizlarni kamsitish sohasidagi tamoyillarni aniqlashga qaratilgan taomildan foydalanish bilan cheklanadilar9. 2010 yil 2 iyulda BMT Bosh Assambleyasi gender tengligi va ayollar imkoniyatlarini kengaytirish masalalari bo‘yicha BMTning yangi tuzilmasini tashkil etdi va u “BMT-ayollar” deb nomlandi. Uning vakolatiga gender masalalari va ayollar ahvolini yangilash bo‘yicha Maxsus maslahatchi devonxonasi, Kotibiyat, ayollar ahvolini yaxshilash bo‘yicha bo‘lim, shuningdek, Ayollar manfaatlarini rivojlantirish uchun BMT Jamg‘armasi va ayollar ahvolini yaxshilash bo‘yicha xalqaro o‘quv va ilmiy-tadqiqot instituti mandatlari va vazifalari kiritildi. Mishel Bachelet - Chilining birinchi ayol Prezidenti BMT Bosh kotibi o‘rinbosari va yangi “BMT-ayollar” tuzilmasining rahbari etib tayinlandi va u 2011 yil 1 yanvardan boshlab o‘z faoliyatini boshladi. Inson huquqlari bo‘yicha Oliy komissar boshqarmasi. Turli organlar va muassasalarga xizmatlar ko‘rsatish hamda har xil taomillar bilan bog‘liq xizmatni keng yo‘lga qo‘yish vazifalari BMT Kotibiyati xodimlari zimmasida bo‘ladi. Inson huquqlari bo‘yicha kotibiyat BMTning Inson huquqlari bo‘yicha Oliy komissari boshqarmasida, ya’ni sobiq Inson huquqlari bo‘yicha markazda ish olib boradi. Bu boshqarma Jenevada joylashgan bo‘lib, aloqa uchun Nyu-Yorkda kichikroq byurosi, jahonning turli joylarida esa bir nechta muvaqqat vakolatxonalari bor. Hozirgi vaqtda mazkur boshqarmaning qarorgohida yuzdan ortiq mutaxassis, 9 Саидов А. Инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро ҳуқуқ. Дарслик. -Т.: Konsauditinform-Nashr, 2006. -Б.155
13 asosan, xalqaro masalalar bo‘yicha ixtisoslashgan yuristlar va siyosatshunoslar ishlamoqda. BMTning Qochoqlar ishlari bo‘yicha Oliy komissari boshqarmasi. BMT tashkil topgan davridan boshlaboq qochoqlarning, qadrdon go‘shasidan ko‘chishga majbur bo‘lgan shaxslarning, apatrid va repatriantlarning ahvoli bilan bog‘liq masalalarga katta e’tibor berib keladi. Ularning huquqlarini himoya qilish hamda ular bilan bog‘liq muammolarni lozim darajada va uzil-kesil hal etish yo‘llarini izlash maqsadida bir qancha amaliy choralar ko‘rildi. Bosh Assambleya o‘zining 1949 yilda o‘tkazilgan to‘rtinchi sessiyasida BMTning Qochoqlar ishlari bo‘yicha Oliy komissari boshqarmasini ta’sis etgan. Mazkur boshqarma Ikkinchi jahon urushidan keyin tuzilgan Qochoqlar ishlari bo‘yicha xalqaro tashkilot o‘rnini egallagan. BMTning Qochoqlar ishlari bo‘yicha Oliy komissari Nizomining 1- bandiga muvofiq, Oliy komissar Bosh Assambleya rahbarligi ostida faoliyat ko‘rsatar ekan, mazkur Nizomning ta’sir doirasidagi qochoqlarga BMT rahnamoligi ostida xalqaro himoyani ta’minlash majburiyatini o‘z zimmasiga oladi. Bunday himoya qochoqlar maqomi to‘g‘risidagi 1951 yilgi Konvensiyaga10 hamda shu Konvensiyaga oid 1967 yilgi Protokolga11 muvofiq ta’min etiladi. 4. BMTning inson huquqlari bo‘yicha shartnomaviy organlari va ular faoliyatining samaradorligi masalasi. BMTning inson huquqlari sohasida bir qator universal xalqaro kelishuvlar asosida tashkil etilgan shartnomaviy organlari: 1. Inson huquqlari bo‘yicha Qo‘mita (1976); 2. Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlari bo‘yicha Qo‘mita (1976); 3. Irqiy kamsitishlarni barcha turlariga barxam berish bo‘yicha Qo‘mita (1970); 4. Ayollarni kamsitishlarini barcha turlariga barxam berish bo‘yicha Qo‘mita (1982); 10 Международные акты о правах человека: Сб. документов. -М., 1998. -С.432-444 11 Ўша жойда . -С.445-447. 13 asosan, xalqaro masalalar bo‘yicha ixtisoslashgan yuristlar va siyosatshunoslar ishlamoqda. BMTning Qochoqlar ishlari bo‘yicha Oliy komissari boshqarmasi. BMT tashkil topgan davridan boshlaboq qochoqlarning, qadrdon go‘shasidan ko‘chishga majbur bo‘lgan shaxslarning, apatrid va repatriantlarning ahvoli bilan bog‘liq masalalarga katta e’tibor berib keladi. Ularning huquqlarini himoya qilish hamda ular bilan bog‘liq muammolarni lozim darajada va uzil-kesil hal etish yo‘llarini izlash maqsadida bir qancha amaliy choralar ko‘rildi. Bosh Assambleya o‘zining 1949 yilda o‘tkazilgan to‘rtinchi sessiyasida BMTning Qochoqlar ishlari bo‘yicha Oliy komissari boshqarmasini ta’sis etgan. Mazkur boshqarma Ikkinchi jahon urushidan keyin tuzilgan Qochoqlar ishlari bo‘yicha xalqaro tashkilot o‘rnini egallagan. BMTning Qochoqlar ishlari bo‘yicha Oliy komissari Nizomining 1- bandiga muvofiq, Oliy komissar Bosh Assambleya rahbarligi ostida faoliyat ko‘rsatar ekan, mazkur Nizomning ta’sir doirasidagi qochoqlarga BMT rahnamoligi ostida xalqaro himoyani ta’minlash majburiyatini o‘z zimmasiga oladi. Bunday himoya qochoqlar maqomi to‘g‘risidagi 1951 yilgi Konvensiyaga10 hamda shu Konvensiyaga oid 1967 yilgi Protokolga11 muvofiq ta’min etiladi. 4. BMTning inson huquqlari bo‘yicha shartnomaviy organlari va ular faoliyatining samaradorligi masalasi. BMTning inson huquqlari sohasida bir qator universal xalqaro kelishuvlar asosida tashkil etilgan shartnomaviy organlari: 1. Inson huquqlari bo‘yicha Qo‘mita (1976); 2. Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlari bo‘yicha Qo‘mita (1976); 3. Irqiy kamsitishlarni barcha turlariga barxam berish bo‘yicha Qo‘mita (1970); 4. Ayollarni kamsitishlarini barcha turlariga barxam berish bo‘yicha Qo‘mita (1982); 10 Международные акты о правах человека: Сб. документов. -М., 1998. -С.432-444 11 Ўша жойда . -С.445-447.
14 5. Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlari bo‘yicha Qo‘mita (1985); 6. Qiynoqlarga qarshi Qo‘mita (1988); 7. Bola huquqlari bo‘yicha Qo‘mita (1990); 8. Nogironlar huquqlari bo‘yicha Qo‘mita (2008). 9. Majburiy yo‘qolishga qarshi qo‘mita BMT doirasida inson huquqlari bo‘yicha shartnomaviy organlari – BMTning inson huquqlarini muhofaza qilish bo‘yicha asosiy xalqaro shartnomalari asosida tashkil etilgan to‘qqizta qo‘mita ham ushbu shartnomalar bo‘yicha davlatlar o‘z zimmalariga olgan majburiyatlariga rioya etishlari ustidan nazoratni ta’minlash maqsadida faoliyat yuritadi. Shartnomaviy organlar ishining yetarli darajada samarali ishlamayotganligining sabablaridan biri shundaki, inson huquqlari bo‘yicha xalqaro shartnomalar ularga davlatlarga nisbatan faqat “umumiy mulohaza” yoki “umumiy tavsiya” berish huquqini berdi, xolos. Masalan, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro paktda “Inson huquqlari bo‘yicha qo‘mita ushbu Paktda ishtirok etuvchi davlatlar taqdim etadigan ma’ruzalarini o‘rganadi. U ishtirokchi- davlatlarga o‘z ma’ruzalarni va maqsadga muvofiq deb hisoblaydigan fikr va mulohazalarini yuborib turadi”, deyilgan. Qo‘mitaning bunday formulada bildiradigan fikri Qo‘mita a’zolari ichida ham, shuningdek, xalqaro huquqshunoslar ichida ham turli talqin qilinishiga olib kelmoqda.12 Qo‘mitalarning vakolati BMT Nizomi asosida faoliyat yurituvchi organlarga qaraganda tor doirada olib boriladi. Chunki ular konvensiyalarga a’zo-davlatlar monitoringi bilan shug‘ullanadilar va inson huquqlariga oid konvensiyalarning moddalariga aloqador masalalarni ko‘rib chiqadilar, xolos. Umuman, ular siyosiy organlar emas, vaholanki, qo‘mita ekspertlari davlat vakillaridan emas, balki alohida shaxslardan saylanadi. Konvensiyalarga a’zo-mamlakatlardan ular a’zo bo‘lgan muayyan konvensiyadan kelib chiqadigan majburiyatlarini bajarishi yuzasidan qo‘mitalarga Milliy hisobotlarni taqdim etish talab qilinadi. A’zo-davlatlar ma’ruzalarini boshida 12 Права человека. /Учебник. Отв. ред. Е.А.Лукашева. - М.: Норма-Инфра, 1999. -С. 506. 14 5. Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlari bo‘yicha Qo‘mita (1985); 6. Qiynoqlarga qarshi Qo‘mita (1988); 7. Bola huquqlari bo‘yicha Qo‘mita (1990); 8. Nogironlar huquqlari bo‘yicha Qo‘mita (2008). 9. Majburiy yo‘qolishga qarshi qo‘mita BMT doirasida inson huquqlari bo‘yicha shartnomaviy organlari – BMTning inson huquqlarini muhofaza qilish bo‘yicha asosiy xalqaro shartnomalari asosida tashkil etilgan to‘qqizta qo‘mita ham ushbu shartnomalar bo‘yicha davlatlar o‘z zimmalariga olgan majburiyatlariga rioya etishlari ustidan nazoratni ta’minlash maqsadida faoliyat yuritadi. Shartnomaviy organlar ishining yetarli darajada samarali ishlamayotganligining sabablaridan biri shundaki, inson huquqlari bo‘yicha xalqaro shartnomalar ularga davlatlarga nisbatan faqat “umumiy mulohaza” yoki “umumiy tavsiya” berish huquqini berdi, xolos. Masalan, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro paktda “Inson huquqlari bo‘yicha qo‘mita ushbu Paktda ishtirok etuvchi davlatlar taqdim etadigan ma’ruzalarini o‘rganadi. U ishtirokchi- davlatlarga o‘z ma’ruzalarni va maqsadga muvofiq deb hisoblaydigan fikr va mulohazalarini yuborib turadi”, deyilgan. Qo‘mitaning bunday formulada bildiradigan fikri Qo‘mita a’zolari ichida ham, shuningdek, xalqaro huquqshunoslar ichida ham turli talqin qilinishiga olib kelmoqda.12 Qo‘mitalarning vakolati BMT Nizomi asosida faoliyat yurituvchi organlarga qaraganda tor doirada olib boriladi. Chunki ular konvensiyalarga a’zo-davlatlar monitoringi bilan shug‘ullanadilar va inson huquqlariga oid konvensiyalarning moddalariga aloqador masalalarni ko‘rib chiqadilar, xolos. Umuman, ular siyosiy organlar emas, vaholanki, qo‘mita ekspertlari davlat vakillaridan emas, balki alohida shaxslardan saylanadi. Konvensiyalarga a’zo-mamlakatlardan ular a’zo bo‘lgan muayyan konvensiyadan kelib chiqadigan majburiyatlarini bajarishi yuzasidan qo‘mitalarga Milliy hisobotlarni taqdim etish talab qilinadi. A’zo-davlatlar ma’ruzalarini boshida 12 Права человека. /Учебник. Отв. ред. Е.А.Лукашева. - М.: Норма-Инфра, 1999. -С. 506.
15 birinchi hisobot, keyinchalik esa - davriy hisobotlari sifatida topshirib boradi. Bu hisobotlar konvensiyalardagi huquqlarning bajarilishini amalga oshirish bo‘yicha ko‘rilgan qonunchilik, sudlov, ma’muriy va boshqa chora-tadbirlarni qamrab oladi. Hisobotlar davriy majlislarda ko‘rib chiqiladi va u ochiq bo‘ladi. Qoidaga binoan, bunday majlislarda, hisobdor bo‘lgan hukumatning vakili ishtirok etadi va hisobot bo‘yicha savollarga javob beradi. Qo‘mitalar siyosiy organ emasdir, chunki qo‘mitalarga ekspert sifatida hukumatlarning vakillari emas, balki alohida shaxslar saylanadi va ular o‘zlarining shaxsiy sifatlari bo‘yicha ish olib boradilar hamda o‘z davlatlari oldida hisobdor emaslar. Ular inson huquqlari sohasida tan olingan obro‘-e’tiborga ega bo‘lgan mustaqil ekspertlar hisoblanadi. 5. BMTning maxsus ma’ruzachisi (tematik va mamlakat). Inson huquqlari bo‘yicha Kengashning rezolyusiyasiga muvofiq, uning maxsus protseduralari (tartibotlari) isloh qilindi, xususan, tematik bo‘ladimi yoki mamlakatlar bo‘yicha bo‘ladimi, muayyan mansabga bo‘lgan mandat vakolati olti yildan oshib ketmaydigan (ikki marotaba uch yillik muddat tematik mandatga ega bo‘lganlar uchun) qilib belgilab qo‘yildi. Tematik mandatga ega bo‘lgan (mandatariy)lar muddati – uch yil, mamlakatlar bo‘yicha mandatga ega bo‘lganlar uchun esa – bir yil. Kengash o‘zining 5/2-sonli rezolyusiyasi bilan, axloqiy va malakaviy yurish-turish standartlarini belgilab olish yo‘li bilan maxsus protseduralar tizimining samaradorligini oshirish maqsadida, Inson huquqlari bo‘yicha kengashning maxsus protseduralari mandatiga ega bo‘lganlarning Xulq-atvor kodeksini qabul qildi. Hozirgi paytda 44 mavzuga oid va 12 ta mamlakat bo‘yicha mandatlar mavjud. Mamlakatlar bo‘yicha mandatlar hisoblanuvchi maxsus protseduralarning mandatlari mandat egalaridan muayyan mamlakatda yoki muayyan hududlarda inson huquqlarini buzilishi bo‘yicha, tematik mandatlar bo‘yicha holatlarda esa butun dunyoda muayyan asosiy huquqlar buzilishi holatlari bo‘yicha omma uchun 15 birinchi hisobot, keyinchalik esa - davriy hisobotlari sifatida topshirib boradi. Bu hisobotlar konvensiyalardagi huquqlarning bajarilishini amalga oshirish bo‘yicha ko‘rilgan qonunchilik, sudlov, ma’muriy va boshqa chora-tadbirlarni qamrab oladi. Hisobotlar davriy majlislarda ko‘rib chiqiladi va u ochiq bo‘ladi. Qoidaga binoan, bunday majlislarda, hisobdor bo‘lgan hukumatning vakili ishtirok etadi va hisobot bo‘yicha savollarga javob beradi. Qo‘mitalar siyosiy organ emasdir, chunki qo‘mitalarga ekspert sifatida hukumatlarning vakillari emas, balki alohida shaxslar saylanadi va ular o‘zlarining shaxsiy sifatlari bo‘yicha ish olib boradilar hamda o‘z davlatlari oldida hisobdor emaslar. Ular inson huquqlari sohasida tan olingan obro‘-e’tiborga ega bo‘lgan mustaqil ekspertlar hisoblanadi. 5. BMTning maxsus ma’ruzachisi (tematik va mamlakat). Inson huquqlari bo‘yicha Kengashning rezolyusiyasiga muvofiq, uning maxsus protseduralari (tartibotlari) isloh qilindi, xususan, tematik bo‘ladimi yoki mamlakatlar bo‘yicha bo‘ladimi, muayyan mansabga bo‘lgan mandat vakolati olti yildan oshib ketmaydigan (ikki marotaba uch yillik muddat tematik mandatga ega bo‘lganlar uchun) qilib belgilab qo‘yildi. Tematik mandatga ega bo‘lgan (mandatariy)lar muddati – uch yil, mamlakatlar bo‘yicha mandatga ega bo‘lganlar uchun esa – bir yil. Kengash o‘zining 5/2-sonli rezolyusiyasi bilan, axloqiy va malakaviy yurish-turish standartlarini belgilab olish yo‘li bilan maxsus protseduralar tizimining samaradorligini oshirish maqsadida, Inson huquqlari bo‘yicha kengashning maxsus protseduralari mandatiga ega bo‘lganlarning Xulq-atvor kodeksini qabul qildi. Hozirgi paytda 44 mavzuga oid va 12 ta mamlakat bo‘yicha mandatlar mavjud. Mamlakatlar bo‘yicha mandatlar hisoblanuvchi maxsus protseduralarning mandatlari mandat egalaridan muayyan mamlakatda yoki muayyan hududlarda inson huquqlarini buzilishi bo‘yicha, tematik mandatlar bo‘yicha holatlarda esa butun dunyoda muayyan asosiy huquqlar buzilishi holatlari bo‘yicha omma uchun