Inson huquqlari tushunchasi va turlari Ma’ruza rejasi: 1. Inson huquqlari tushunchasi. 2. Inson huquqlari tasniflanishi. 3. Inson huquqlari davlat siyosati yo‘nalishi sifatida. 4. Inson huquqlari xalqaro hamkorlik yo‘nalishi sifatida. 5. Inson huquqlari davlat siyosatini baholash mezoni sifatida. 6. Inson huquqlarsi sohasidagi ta’limning muhimligi 1. Inson huquqlari tushunchasi. Inson huquqlarining u yoki bu jihati(lari)ni ajratib turuvchi ko‘plab ta’riflari mavjud. Ta’riflarning bunday ko‘pligi mazkur noyob voqelikning murakkabligini yaqqol namoyon qiladi. Ob’ektiv nuqtai-nazardan inson huquqlari va erkinliklari – bu milliy huquqiy me’yorlar va inson huquqlari bo‘yicha xalqaro huquqning umumtan olingan odat normalari, prinsiplari va me’yorlarining tizimi bo‘lib, ijtimoiy munosabatlarning barcha sohalarida individlar va ijtimoiy uyushmalarning qonuniy huquqqa egaligini tan oladi, kafolatlaydi, ta’minlaydi va himoya qiladi. Sub’ektiv nuqtai-nazardan inson huquqlari va erkinliklari – bu milliy va xalqaro huquq me’yorlarida ko‘zda tutilgan (ruxsat berilgan), aniq bir shaxsga (ijtimoiy uyushmaga) tegishli bo‘lgan qonuniy harakatlar, muomalalar, xulq-atvor imkoniyatidir. Ushbu imkoniyatdan foydalanadimi, o‘zining huquqini amalga oshiradimi – bu har bir shaxsning xohishiga bog‘liq. Inson huquqlari – barcha insonlarning millati, irqi, tili, dini, jinsi va ijtimoiy kelib chiqishidan qat’i nazar tenligiga asoslangan huquq va erkinliklar majmui. Inson huquqlari yashash, erkinlik va shahsiy dahslsizliq fikrlash, so‘z va e’tiqod erkinligi kabi huquqlarini o‘z ichiga qamrab oladi. Barcha odamlar har qanday turdagi kamsitishlarni istisno qilgan holda, inson huquqlaridan bir xilda foydalanish huquqiga egadirlar. Ushbu huquqlar o‘zaro bog‘liq va ajralmasdir. Insonning umumbashariy huquqlari ko‘pincha shartnomalar, xalqaro odat huquqi, huquqning umumiy prinsiplari va xalqaro huquqning boshqa manbalarida norma ko‘rinishida mustahkamlangan va kafolatlangan. Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro huquq davlatlarga inson huquqlari va asosiy erkinliklarini rivojlantirish hamda himoya qilish bo‘yicha majburiyatlarni yuklaydi. 2. Inson huquqlari tasniflanishi Shaxs hamda fuqaroning huquq va erkinliklarini turlicha tasniflash qabul qilingan (ba’zi huquqlar butunlay shaxsga, boshqalari faqat fuqarolarga, uchinchilari – fuqarolarning ma’lum guruhlariga, masalan, siyosiy huquqlarga ega bo‘lish uchun ma’lum bir yoshga to‘lish, taalluqlidir). Konstitutsiyaviy huquq va erkinliklar ko‘pgina hollarda to‘rt guruhga bo‘linadi: - fuqarolarning teng huquqliligini ifodalovchi huquq va erkinliklar (masalan, fuqarolarning qonun oldida tengligi); - jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida shaxsning faol ishtirok etishi uchun yuridik sharoitlar yaratuvchi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy huquqlar (masalan, mehnat qilish huquqi va mehnatning erkinligi, madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqi); - jamiyat va davlatni boshqarishda ishtirok etish imkoniyatini beruvchi fuqarolarning jamiyat siyosiy hayotidagi ishtiroki bilan bog‘liq siyosiy huquq va erkinliklar (masalan, davlat hokimiyatiga bosim o‘tkazish uchun foydalaniladigan birlashish erkinligi); - erkinliq daxlsizliq shaxsiy qadr-qimmatni kafolatlovchi shaxsiy huquq va erkinliklar. Ijtimoiy-iqtisodiy huquqlar. Turli mamlakatlarda ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarga nisbatan munosabat turlichadir. Totalitar sotsializm mamlakatlarida ularga alohida ahamiyat berishadi, va ular konstitutsiyalarning fuqarolarning huquq va majburiyatlari bo‘limida birinchi o‘rinda turishadi. Postsotsialistik davlatlarda ular tabiiy huquqlardan keyinga o‘tkazilgan. Kapitalistik davlatlar, shuningdeq ko‘pgina rivojlanayotgan mamlakatlarning konstitutsiyalarida mazkur huquqlar boshqa huquqlar bilan birgalikda sanab o‘tiladi. Qonun bilan taqiqlanmagan har qanday mulkka egalik qilish mumkin. Biroq, ko‘pgina davlatlarda xorijliklar yerga, tabiiy yer osti boyliklariga nisbatan mulk huquqiga ega emas. Bundan tashqari, ba’zi ob’ektlar muomaladan chiqarilgan va alohida shaxslarning egaligida saqlanishi mumkin emas (zaharlar, qurollarning ma’lum turlari va hokazo). An’anaviy musulmon huquqida to‘rtta “tabiiy hodisa” – tuproq, suv, havo, olov – umumiy foydalanishdagi predmetlar hisoblanadi va xususiy shaxslarning egaligida bo‘lishi mumkin emas. Aslida esa ko‘pgina musulmon mamlakatlarida yer va suvga nisbatan xususiy mulk allaqachon belgilangan. Siyosiy huquqlar. Siyosiy huquqlar ijtimoiy-siyosiy hayotda ishtirok etish, davlat organlarini shakllantirish, davlat hokimiyatiga uyushgan holda tazyiq o‘tkazish (masalan, siyosiy namoyishlar yo‘li bilan) bilan bog‘liqdir. Ushbu huquqlar, qoida tariqasida, mazkur davlatning fuqarolariga tegishli bo‘ladi. Faqat ba’zi davlatlarda va faqat ayrim siyosiy huquqlardan (masalan, saylov) fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar va chet elliklar (chet elliklar odatda faqat o‘zarolik asosida, davlatlar kelishuvi bo‘yicha) foydalanishlari mumkin. Shaxsiy huquq va erkinliklar. Birinchi navbatda fuqarolarga taalluqli bo‘lgan siyosiy huquqlardan farqli ravishda shaxsiy huquq va erkinliklar shaxsning maqomini asli holicha belgilaydi. Ular ko‘p jihatdan insonning tabiiy huquqlari konsepsiyasi bilan bog‘liqdir. Ular sirasiga, avvalambor, yashash huquqi kiradi. Yuridik nuqtai-nazardan bu shuni anglatadiki, insonni hayotidan faqat xolislarning majburiy ishtiroki asosida chiqarilgan sudning hukmi bilan mahrum qilinishi mumkin. Ammo ko‘pgina (shu jumladan, Yevropa kengashiga kiruvchi deyarli barcha) davlatlarda o‘lim jazosi taqiqlangan. Shaxsning muhim huquqlari – erkinlik va shaxsiy daxlsizliq jismoniy va ruhiy erkinlik. Ozodlikdan mahrum qilish (qamoq jazosi va boshqalar) faqatgina sudning hukmi bilan mumkin. Shaxsni qullikda saqlosh, qul savdosi allaqachon xalqaro huquq tomonidan inson tabiatiga zid bo‘lgan harakat va og‘ir xalqaro jinoyat deb tan olingan. Shaxsning ko‘pgina konstitutsiyaviy huquqlari sud sohasi bilan bog‘liq. Bular sudga erkin murojaat qilish huquqi, malakali huquqi yyordam olish huquqi, aybsizlik prezumpsiyasi, ayblanuvchining himoyaga bo‘lgan huquqi va boshqalardir. Shaxsning konstitutsiyaviy majburiyatlari. Konstitutsiyalarda belgilangan asosiy majburiyatlar bir paytning o‘zida ham insonga, ham fuqaroga taalluqli bo‘lishi mumkin, ba’zida faqat fuqarolarga majburiyat yuklashi mumkin. Birinchi guruh majburiyatlariga quyidagilar kiradi: konstitutsiya va qonunlarga rioya qilish (chet elliq fuqarolar kabi qonunni bilmaslikka havola qilisholmaydi); soliqlarni to‘lash (ko‘pgina davlatlar o‘rtasida ikki tomonlama soliqqa tortmaslik to‘g‘risida bitimlar imzolangan bo‘lib, ularga asosan fuqaro o‘zarolik prinsipi asosida o‘zining mamlakatida soliq to‘laydi). Mamlakatda yashovchi barcha shaxslar tabiatni va atrof-muhitni asrashga, tabiiy boyliklarga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishga majbur. 3. Inson huquqlari davlat siyosati yo‘nalishi sifatida. O‘zbekistonda inson huquqlarini rag‘batlantirish, himoya qilish va ularga rioya qilish masalalari davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. 2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi doirasida shaxsiy, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlarni ta’minlash sohasida aniq maqsadga yo‘naltirilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Mamlakatimizda inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash masalasi xalqimiz uchun farovon va munosib turmush sharoitini yaratib berishga qaratilgan demokratik islohotlarning bosh mezoniga aylanib bormoqda. Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro standartlar milliy qonunchilikka va huquqni qo‘llash amaliyotiga tizimli hamda bosqichma-bosqich implementatsiya qilinmoqda. Bugungi kunda O‘zbekiston tomonidan ratifikatsiya qilingan 80 dan ortiq inson huquqlari va erkinliklari sohasidagi xalqaro hujjatlar normalari milliy qonunchilikda o‘z aksini topmoqda. Amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar insonlar hayotini, dunyoqarashini hamda turmush tarzini o‘zgartirmoqda. Jamiyatda «Yangi O‘zbekistonni birgalikda barpo etamiz» degan ulug‘vor maqsad shakllandi va «Jamiyat — islohotlar tashabbuskori» degan yangi g‘oya kundalik faoliyatimizga faol kirib bormoqda. Inson huquqlarini himoya qilishda sud va huquqni muhofaza qillish organlari faoliyatini yanada takomillashtirish bilan bir qatorda, mamlakatda inson huquqlarini himoya qilishning suddan tashqari tizimi shakllantirildi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo‘yicha vakili (Ombudsman), O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Amaldagi qonun hujjatlari monitoringi instituti, Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi kabi, demokratik davlatlar uchun xos bo‘lgan inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlar tizimi shakllantirildi. O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi, Adliya vazirligi, Bosh prokuratura tizimlarida inson huquqlari bilan shug‘ullanuvchi maxsus tuzilmalar shakllantirildi. Mamlakatda fuqarolik jamiyati institutlari rivojlanib bormoqda. Bugungi kunda mamlakatda 6 mingdan ortiq nodavlat-notijorat tashkilotlari faoliyat ko‘rsatmoqda. O‘zbek jamiyati uchun xos bo‘lgan mahalla instituti o‘zining huquqiy maqomini topdi. To‘rtinchi hokimiyat hisoblangan ommaviy axborot vositalari ham inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash va himoya qilish sohasida o‘zining mustaqil o‘rnini topa boshladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 22 iyundagi PF-6012 Farmoni bilan “Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasining Milliy strategiyasi” qabul qilindi. Milliy strategiyaning maqsadi — O‘zbekistonda inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash bo‘yicha izchil olib borilayotgan davlat siyosatini amalga oshirishning asosiy vazifalari va yo‘nalishlarini belgilab olish hisoblanadi. 1. Shaxsiy va siyosiy huquqlarni himoya qilish sohasidagi ustuvor yo‘nalishlar: 2. Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlarni himoya qilish hamda barqaror rivojlanish sohasidagi ustuvor yo‘nalishlar; 3. Inson huquqlari sohasidagi xalqaro standartlarni qonunchilikka va huquqni qo‘llash amaliyotiga implementatsiya qilish hamda monitoring qilish mexanizmlarini takomillashtirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlar; 4. Inson huquqlari sohasida huquqiy savodxonlikni oshirish, jumladan bu borada axborot tarqatish, ta’lim berish faoliyatini samarali tashkil etish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlar; 5. Inson huquqlarini himoya qilish sohasidagi xalqaro va mintaqaviy tuzilmalar, xorijiy mamlakatlarning inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlari bilan hamkorlikni rivojlantirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlar belgilab olingan. O‘zbekistondagi inson huquqlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni sarhisob qilib, quyidagicha xulosa qilishimiz mumkin: Inson huquqlari bo‘yicha qonunchilik shakllantirildi; Mamlakatda inson huquqlarini ta’minlashning institutsional mexanizmlari yaratildi; Davlat inson huquqlari sohasida xalqaro hamkorlikni amalga oshirmoqda; Inson huquqlari bo‘yicha ta’lim va ma’rifat amalga oshirilmoqda. 4. Inson huquqlari xalqaro hamkorlik yo‘nalishi sifatida. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 17-moddasida “O‘zbekiston Respublikasi xalqaro munosabatlarning to‘la huquqli sub’ektidir”, deb ko‘rsatib qo‘yilishi, shuningdeq ushbu moddaning ikkinchi qismida “Respublika davlatning, xalqning oliy manfaatlari, farovonligi va xavfsizligini ta’minlash maqsadida ittifoqlar tuzishi, hamdo‘stliklarga va boshqa davlatlararo tuzilmalarga kirishi va ulardan ajralib chiqishi mumkin”, degan qoida mustahkamlab qo‘yilgan. Bu O‘zbekistonning dunyodagi eng nufuzli xalqaro tashkilotlarga to‘la huquqli a’zo bo‘lib kirishi hamda uning xalqaro xamjamiyat tomonidan har tomonlama tan olinishi va xalqaro siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalarga jadal kirib borishi uchun huquqiy zamin yaratdi. O‘zbekiston Respublikasi tashqi siyosati va xalqaro faoliyati O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining normalari va tamoyillariga, respublikaning tashqi siyosatni tartibga soluvchi qonunchiligiga, harbiy sohadagi qonunchilikka, BMT hamda YeXHTning tamoyillari va maqsadlariga, shuningdeq O‘zbekistonning xalqaro shartnomalaridan kelib chiqadigan majburiyatlariga asoslanadi. O‘zbekiston o‘zining tashqi siyosatini amalga oshirishda quyidagi ustuvorliklardan kelib chiqadi: Birinchidan, o‘zining milliy-davlat manfaatlari ustun bo‘lgani holda o‘zaro manfaatlarni to‘liq hisobga olish; Ikkinchidan, O‘zbekiston insonlar va davlatlar orasidagi o‘zaro munosabatlarda umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligini tan olgan holda xalqaro aloqalarda tinchlik va xavfsizlikni mustahkamlash, nizolarni tinch yo‘l bilan bartaraf etishni yoqlab chiqmoqda; Uchinchidan, O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosati o‘zaro tinchliq o‘zaro foyda, ichki ishlarga aralashmaslik tamoyillariga, mustaqillikni va suverenitetni chegaralovchi hamda davlatlararo munosabatlarni mafkuralashtirishga qaratilgan harakatlarga yo‘l qo‘yilmaydigan tamoyillarga asosan quriladi («O‘zbekiston Respublikasi tashqi siyosiy faoliyatining asosiy tamoyillari to‘g‘risida»gi qonunning 3-moddasi); To‘rtinchidan, O‘zbekiston tashqi siyosatda ochiqlik tamoyilini turli xil mafkuraviy qarashlardan xoli ravishda amalga oshirib, barcha tinchliksevar davlatlar bilan keng tashqi aloqalarni o‘rnatmoqda; Beshinchidan, O‘zbekiston xalqaro normalarning milliy qonunchilikdan ustunligini tan oladi, xalqaro-huquqiy standartlarni hurmat qiladi. O‘zbekiston Respublikasi BMT tomonidan qabul qilingan bir qator inson huquqlariga oid xalqaro hujjatlarga qo‘shilgan bo‘lib, ularning orasida Inson huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro billni tashkil etuvchi hujjatlar muhim o‘rin tutadi. BMT Nizomidan keyin turadigan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasiga O‘zbekiston 1991 yil 30 sentyabrda qo‘shildi. Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt va Paktning Fakultativ protokolini 1995 yil 31 avgustda ratifikatsiya qildi. Ushbu Paktning o‘lim jazosini bekor qilishga qaratilgan Ikkinchi fakultativ protokolini 2008 yil 10 dekabrda ratifikatsiya qildi. O‘zbekiston BMTning ustav va shartnomaviy organlari, shuningdeq BMTning Inson huquqlari buyicha Oliy komissari bilan yaqindan hamkorlikni amalga oshirib bormoqda. 2018-2019 yillar davomida O‘zbekiston tomonidan inson huquqlari va erkinliklari masalalari bo‘yicha beshta milliy ma’ruza tayyorlandi va taqdim etildi: • Universal davriy tahlil doirasida O‘zbekistonning Uchinchi milliy ma’ruzasi; • Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyaning bajarilishi bo‘yicha O‘zbekistonning Beshinchi milliy ma’ruzasi; • Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi paktning bajarilishi bo‘yicha O‘zbekistonning Beshinchi milliy ma’ruzasi; • Irqiy kamsitishlarning barcha shakllarini bartaraf etish to‘g‘risidagi konvensiyaning bajarilishi buyicha O‘zbekistonning O‘ninchi-O‘n ikkinchi milliy ma’ruzalari; • Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi paktning bajarilishi buyicha Uchinchi milliy ma’ruza. 5. Inson huquqlarsi sohasidagi ta’limning muhimligi. Keng qamrovli inson huquqlari madaniyatini shakllantirish – barqaror rivojlanish xalqaro strategiyasining birinchi navbatdagi vazifalaridan biridir. “Inson huquqlari madaniyati” atamasi dastlab 1989 yilda BMT axborot materiallarining sahifalarida paydo bo‘lgan. Inson huquqlari sohasidagi ta’lim inson huquqlarini to‘liq va samarali amalga oshirish kafolatlari, keng qamrovli inson huquqlari madaniyatini rivojlantirish tizimidagi eng muhim bo‘g‘inlardan biri ekanligi inson huquqlari sohasidagi hozirgi zamon konsepsiyasi uchun xos tushunchadir. Inson huquqlari va erkinliklari sohasidagi ta’limning pirovard maqsadi hozirgi zamon jamiyatida inson huquqlarini ta’minlash darajasini oshirishdan, o‘zining va boshqa odamlarning qadr-qimmatini anglab yetadigan erkin shaxsni shakllantirishdan iboratdir. Bunday shaxs globallashuv sharoitlarida, madaniy serqirralik sharoitlarida yashash imkonini beradigan ko‘nikmalar va odatlarga ega bo‘lishi lozim. Boz ustiga, bunday ta’lim bag‘rikenglik, insonparvarlik prinsiplariga qat’iy sodiqlik, ksenofobiya va ekstremizmga nisbatan murosasizlik asosida shaxs va jamiyatda g‘oyaviy qat’iyatni shakllantirish maqsadini ko‘zlaydi. Umuman olganda, ta’lim tizimi odamlarni inson huquqlari fundamental prinsipga aylanadigan fuqarolik jamiyati va huquqiy davlatda yashashga tayyorlashi lozim. Inson huquqlariga doir ta’limning maqsadi odamlarga ular o‘z rivojlanishida inson huquqlari nima ekanligini tushuna boshlashi, mazkur huquqlarning muhimligini va ularni hurmat qilish zarurligini his qila boshlashi darajasiga erishishlari uchun yordam berishdir. Inson huquqlari sohasidagi ta’limning maqsadi, vazifalari va bu boradagi siyosat bir qator xalqaro va mintaqaviy darajadagi hujjatlarda aniq bayon etilgan. 1983 yilda Vena shahrida bo‘lib o‘tgan “Inson huquqlari ruhida tarbiyalash” mavzuidagi anjumanda inson huquqlari va asosiy erkinliklari ruhida ta’lim berish siyosatini belgilab beruvchi rasmiy hujjatlarga baho berildi va ular sanab o‘tildi. Inson huquqlari borasidagi ta’limni qo‘llab-quvvatlash bayon etilgan hujjatlar jumlasiga, eng avvalo, 1948 yilda qabul qilingan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi, Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt (13-modda), Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiya (29-modda), Ayollarga nisbatan kamsitishlarning barcha shakllariga barham berish to‘g‘risidagi konvensiya (10-modda), Irqiy kamsitishning barcha shakllarini tugatish to‘g‘risidagi konvensiya (7-modda) kiradi. Adabiyotlar: 1. Mo‘minov A.R., Tillaboev M.A. Inson huquqlari: darslik. – T.: Adolat, 2013. 2. Yuldasheva G., Borsieva Z., Gafurova N. Prava cheloveka. Uchebnik. TGYuU. 2014. 3. Prava cheloveka: uchebnoe posobie. Pod red. d.yu.n., prof. I.V.Goncharova. – M.: Prospekt, 2020. – S. 17-18. 4. Daniel Moeckli et al., International human rights law (Oxford Univ. Press 2018)