INSON RESURSLARI KAR’ERASINI REJALASHTIRISH VA RIVOJLANTIRISH (Inson resurslarining hayot sifati kursatkichi, Inson salohiyati taraqqiyoti indeksi ko‘rsatkichlari, Inson kapitali va ISTIga ta’sir etuvchi omillar)

Yuklangan vaqt

2024-05-13

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

12

Faytl hajmi

89,5 KB


Ilmiybaza.uz INSON RESURSLARI KAR’ERASINI REJALASHTIRISH VA RIVOJLANTIRISH Reja: 1. Inson resurslarining hayot sifati kursatkichi 2. Inson taraqqiyoti ziddiyatlari 3. Inson salohiyati taraqqiyoti indeksi ko‘rsatkichlari 4. Inson kapitali va ISTIga ta’sir etuvchi omillar Ilmiybaza.uz INSON RESURSLARI KAR’ERASINI REJALASHTIRISH VA RIVOJLANTIRISH Reja: 1. Inson resurslarining hayot sifati kursatkichi 2. Inson taraqqiyoti ziddiyatlari 3. Inson salohiyati taraqqiyoti indeksi ko‘rsatkichlari 4. Inson kapitali va ISTIga ta’sir etuvchi omillar
Ilmiybaza.uz 1. Inson resurslarining hayot sifati kursatkichi Hayot sifati deganda biz insonlarning yashash sharoitlarini tushunamiz. Bunda ularning moddiy ne’matlar bilan (oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy) ta’minlanganligi, xavfsizligi, tibbiy xizmatlar ulushi, bilim olish imkoniyatidan foydalanishi, atrof-muhit holati, jamiyatda ijtimoiy munosabatlari darajasi, siyosiy maydonda erkin fikr yuritishi va so‘z erkinligi kabi ko‘rsatkichlar nazarda tutiladi. Hayot sifati insonlar hayot tarzining barcha jabha va sohalarini o‘z ichiga olib, tabiat, oila, ish faoliyati, ijtimoiy faoliyat, o‘qish, bo‘sh vaqtni sarflash bilan belgilanadi. Insonlarning mehnat faoliyatini amalga oshirish sharoitlarini, mehnat hayotining sifati, deb atash qabul qilingan. Keng ma’noda bu ko‘rsatkichga ish joylari, ishlab chiqarish holati (t0da, namlik, chang, shovqin, vengelesiya)ning ulushi va uni tashkil etish, korxona mehnat jamosidagi o‘zaro aloqalar va boshqalar kiradi. Hayot sifatining turli taraflari yuz yillar davomida dunyoviy bilimlar – falsafa, sotsiologiya, va iqtisodiy bilimlarda aks etib kelgan. O‘z davrida Aristotel «Davlatning maqsadi – bu, yuqori hayot sifatiga erishishda birgalikdagi harakatdir»1, degan edi. Hayot sifati nazariyasining rivojlanishiga E. Dyurkgeym, M. Veber, E. Meyo, A. Maslou kabi olimlar katta hissa qo‘shishgan. D. Gelbreyt ilmiy qarashlaridan so‘ng o‘tgan asrning 80-yillarida «hayot sifati» tushunchasi keng qo‘llanila boshlandi. Ilmiy tahlilda hayot sifati biror mezon bilan aniqlash yoki taqqoslashni talab qiladi. Ma’lumki, har qanday jarayonni yoki ob’ektni o‘rganish uchun uni baholashning ma’lum etalonini aniqlash lozim. Bunday etalon norma, standart, 1 Sen A. «Ob etike i ekonomike». M.: «Fenile», 1984. Ilmiybaza.uz 1. Inson resurslarining hayot sifati kursatkichi Hayot sifati deganda biz insonlarning yashash sharoitlarini tushunamiz. Bunda ularning moddiy ne’matlar bilan (oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy) ta’minlanganligi, xavfsizligi, tibbiy xizmatlar ulushi, bilim olish imkoniyatidan foydalanishi, atrof-muhit holati, jamiyatda ijtimoiy munosabatlari darajasi, siyosiy maydonda erkin fikr yuritishi va so‘z erkinligi kabi ko‘rsatkichlar nazarda tutiladi. Hayot sifati insonlar hayot tarzining barcha jabha va sohalarini o‘z ichiga olib, tabiat, oila, ish faoliyati, ijtimoiy faoliyat, o‘qish, bo‘sh vaqtni sarflash bilan belgilanadi. Insonlarning mehnat faoliyatini amalga oshirish sharoitlarini, mehnat hayotining sifati, deb atash qabul qilingan. Keng ma’noda bu ko‘rsatkichga ish joylari, ishlab chiqarish holati (t0da, namlik, chang, shovqin, vengelesiya)ning ulushi va uni tashkil etish, korxona mehnat jamosidagi o‘zaro aloqalar va boshqalar kiradi. Hayot sifatining turli taraflari yuz yillar davomida dunyoviy bilimlar – falsafa, sotsiologiya, va iqtisodiy bilimlarda aks etib kelgan. O‘z davrida Aristotel «Davlatning maqsadi – bu, yuqori hayot sifatiga erishishda birgalikdagi harakatdir»1, degan edi. Hayot sifati nazariyasining rivojlanishiga E. Dyurkgeym, M. Veber, E. Meyo, A. Maslou kabi olimlar katta hissa qo‘shishgan. D. Gelbreyt ilmiy qarashlaridan so‘ng o‘tgan asrning 80-yillarida «hayot sifati» tushunchasi keng qo‘llanila boshlandi. Ilmiy tahlilda hayot sifati biror mezon bilan aniqlash yoki taqqoslashni talab qiladi. Ma’lumki, har qanday jarayonni yoki ob’ektni o‘rganish uchun uni baholashning ma’lum etalonini aniqlash lozim. Bunday etalon norma, standart, 1 Sen A. «Ob etike i ekonomike». M.: «Fenile», 1984.
Ilmiybaza.uz qoida, urf-odat yoki me’yorlarga asosan o‘rnatiladi, mahsulot sifati esa tasdiqlangan standartlar, texnik sharoitlar, parametrlar darajasiga mosligiga ko‘ra aniqlanadi. Hayot sifati – inson ehtiyojlarini qondirish darajasini harakterlab, shaxsiy ehtiyojning urf-odat, qadriyatlar va normalarga mos kelishini belgilab beradi. Bu ko‘rsatkich turli halqlarda turlicha bo‘lishi mumkin. Insonlarning hayot sifati ko‘rsatkichlarini tahlil etish va rejalashtirishda turli ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi. Odatda, bu ko‘rsatkichlar ijtimoiy indikatorlar, ham deb ataladi. Ijtimoiy indikatorlar ob’ektiv tavsiflar berib, unda moddiy ne’matlar iste’moli darajasi, o‘rtacha hayot kechirish darajasi, ta’lim tizimi kabi ko‘rsatkichlar bilan birga sub’ektiv tavsiflar, ya’ni insonlarning turmush tarzi sharoitlarini qabul qilish darajasi bilan aniqlanadi. Jahon iqtisodiy adabiyotida «inson hayoti sifati» («Quality of life» QOL) tushunchasi bilan birgalikda «sub’ektiv to‘kin-sochinlik» (SWB subjection well- being) atamasi ham qo‘llaniladi. Insonning hayot sifati turli davrlarda turlicha talqin qilingan. Bu ko‘rsatkich millatlar o‘rtasida ham nisbiy harakterga ega. Masalan, amerikaliklarning hayot sifati bilan Afrika davlatlaridagi qabilalarda yashovchilarning turmush tarzi bir- biridan keskin farq qiladi. Fan-texnika taraqqiyoti ham hayot sifatiga keskin o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatadi. Yevropa, Amerika, Yaponiya aholisi hayotini “Internet”siz tasavvur qilaolmaydi, rivojlanayotgan davlatlar esa matbuot, radio yoki oddiy televideniya bilan cheklanadi. Har bir millat miqiyosida hayot sifati darajasi hayotda insonning maqsadidan kelib chiqadi. Inson o‘z faoliyati davrida quyidagi asosiy maqsadlarga erishishni oldiga qo‘yadi: 1) moddiy ne’matlar; Ilmiybaza.uz qoida, urf-odat yoki me’yorlarga asosan o‘rnatiladi, mahsulot sifati esa tasdiqlangan standartlar, texnik sharoitlar, parametrlar darajasiga mosligiga ko‘ra aniqlanadi. Hayot sifati – inson ehtiyojlarini qondirish darajasini harakterlab, shaxsiy ehtiyojning urf-odat, qadriyatlar va normalarga mos kelishini belgilab beradi. Bu ko‘rsatkich turli halqlarda turlicha bo‘lishi mumkin. Insonlarning hayot sifati ko‘rsatkichlarini tahlil etish va rejalashtirishda turli ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi. Odatda, bu ko‘rsatkichlar ijtimoiy indikatorlar, ham deb ataladi. Ijtimoiy indikatorlar ob’ektiv tavsiflar berib, unda moddiy ne’matlar iste’moli darajasi, o‘rtacha hayot kechirish darajasi, ta’lim tizimi kabi ko‘rsatkichlar bilan birga sub’ektiv tavsiflar, ya’ni insonlarning turmush tarzi sharoitlarini qabul qilish darajasi bilan aniqlanadi. Jahon iqtisodiy adabiyotida «inson hayoti sifati» («Quality of life» QOL) tushunchasi bilan birgalikda «sub’ektiv to‘kin-sochinlik» (SWB subjection well- being) atamasi ham qo‘llaniladi. Insonning hayot sifati turli davrlarda turlicha talqin qilingan. Bu ko‘rsatkich millatlar o‘rtasida ham nisbiy harakterga ega. Masalan, amerikaliklarning hayot sifati bilan Afrika davlatlaridagi qabilalarda yashovchilarning turmush tarzi bir- biridan keskin farq qiladi. Fan-texnika taraqqiyoti ham hayot sifatiga keskin o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatadi. Yevropa, Amerika, Yaponiya aholisi hayotini “Internet”siz tasavvur qilaolmaydi, rivojlanayotgan davlatlar esa matbuot, radio yoki oddiy televideniya bilan cheklanadi. Har bir millat miqiyosida hayot sifati darajasi hayotda insonning maqsadidan kelib chiqadi. Inson o‘z faoliyati davrida quyidagi asosiy maqsadlarga erishishni oldiga qo‘yadi: 1) moddiy ne’matlar;
Ilmiybaza.uz 2) hokimiyat va mashhurlik; 3) bilim va ijod; 4) moliyaviy takomillashuv. 11.2. Inson taraqqiyoti ziddiyatlari Dunyo taraqqiyoti insonlar moddiy farovonligining o‘sib borishi bilan harakterlanadi. Moddiy ne’matlarning ko‘payib borishi ishlab chiqarish, ijtimoiy, aqliy va ma’naviy sohalar va inson ta’siri ostida tabiiy resurslardan foydalanish rivojlanib borishi bilan belgilanadi. Insonlar hayot sifati ko‘rsatkichi dinamikasi, birinchi navbatda, moddiy ne’matlarni iste’mol qilishning miqdor va sifat jihatidan oshib, o‘rtacha umr ko‘rish davri ish vaqti qisqarishi bilan esa qisqarishi sodir bo‘ladi. Ushbu ko‘rsatkichlarining oshib borishi XVIII asr oxiriga kelib turli ixtiro va kashfiyotlarni(to‘quv mashinasi, bug‘ mashinasi) ishlab chiqarishda qo‘llash tufayli ro‘y bera boshladi. Natijada mehnat unumdorligi ko‘rsatkichining o‘sib borishi ro‘y berdi. Bu davrda /arbiy Yevropa va Shimoliy Amerika davlatlarida ish vaqtining qisqarishi, moddiy va aqliy ne’matlar iste’molining ko‘payib borishi kuzatildi. 1914 yili G. Ford zavodlarida 41 soatlik ish haftasi joriy etildi. Hozirgi davrga kelib rivojlangan davlatlarda haftalik ish vaqti 33-40 soatni, haq to‘lanadigan ta’til davri esa 4-6 haftani tashkil etadi. Mamlakat miqyosida aholi moddiy farovonligining o‘sib borishi, eng avvolo, shu davlat miqyosida YAMMning o‘sishi bilan belgilanadi. Bu esa, o‘z navbatida, tabiiy resurslardan ko‘proq foydalanishni talab etadi. Buning natijasida atrof-muhitni himoya qilish muammosi kelib chiqadi. Hozirgi davrga kelib, jahon ekotizimining 70%i izdan chiqqanligi ma’lum. Ekologik muammolar respublikamizni ham chetda qoldirmagan. Buni birgini Orol muammosi orqali ham bilamiz. Ilmiybaza.uz 2) hokimiyat va mashhurlik; 3) bilim va ijod; 4) moliyaviy takomillashuv. 11.2. Inson taraqqiyoti ziddiyatlari Dunyo taraqqiyoti insonlar moddiy farovonligining o‘sib borishi bilan harakterlanadi. Moddiy ne’matlarning ko‘payib borishi ishlab chiqarish, ijtimoiy, aqliy va ma’naviy sohalar va inson ta’siri ostida tabiiy resurslardan foydalanish rivojlanib borishi bilan belgilanadi. Insonlar hayot sifati ko‘rsatkichi dinamikasi, birinchi navbatda, moddiy ne’matlarni iste’mol qilishning miqdor va sifat jihatidan oshib, o‘rtacha umr ko‘rish davri ish vaqti qisqarishi bilan esa qisqarishi sodir bo‘ladi. Ushbu ko‘rsatkichlarining oshib borishi XVIII asr oxiriga kelib turli ixtiro va kashfiyotlarni(to‘quv mashinasi, bug‘ mashinasi) ishlab chiqarishda qo‘llash tufayli ro‘y bera boshladi. Natijada mehnat unumdorligi ko‘rsatkichining o‘sib borishi ro‘y berdi. Bu davrda /arbiy Yevropa va Shimoliy Amerika davlatlarida ish vaqtining qisqarishi, moddiy va aqliy ne’matlar iste’molining ko‘payib borishi kuzatildi. 1914 yili G. Ford zavodlarida 41 soatlik ish haftasi joriy etildi. Hozirgi davrga kelib rivojlangan davlatlarda haftalik ish vaqti 33-40 soatni, haq to‘lanadigan ta’til davri esa 4-6 haftani tashkil etadi. Mamlakat miqyosida aholi moddiy farovonligining o‘sib borishi, eng avvolo, shu davlat miqyosida YAMMning o‘sishi bilan belgilanadi. Bu esa, o‘z navbatida, tabiiy resurslardan ko‘proq foydalanishni talab etadi. Buning natijasida atrof-muhitni himoya qilish muammosi kelib chiqadi. Hozirgi davrga kelib, jahon ekotizimining 70%i izdan chiqqanligi ma’lum. Ekologik muammolar respublikamizni ham chetda qoldirmagan. Buni birgini Orol muammosi orqali ham bilamiz.
Ilmiybaza.uz Dunyo taraqqiyotidagi yana bir tendensiya – jinoyatchilikning o‘sib borishidir. BMTning to‘rtinchi ma’ruzasi Ma’lumotlarida qayd etilishicha, 1985- 1990 yilllarda dunyo miqyosida jinoyatchilik yiliga o‘rtacha 5% o‘sgan, bu ko‘rsatkich, ayniqsa, rivojlangan davlatlarda yuqoriligicha qolmoqda. Iqtisodiy jihatdan jinoyatchilikning yashirin iqtisodiyotdagi ulushi yildan-yil o‘sib bormoqda. Shu jihatlariga qarab, jahon sivilizatsiyasi rivojlanishining asosiy jarayonlari quyidagi jihatlari bilan harakterlanadi:  mehnat unumdorligining o‘sishi XVIII asr oxirlariga kelib sezilarli darajada ro‘y bera boshladi. Oxirgi o‘n yillikda rivojlangan davlatlarda bu ko‘rsatkich yiliga o‘rtacha 2-2, 5% ni tashkil etmoqda;  ish vaqtining o‘rtacha davomiyligi keyingi 200 yil mobaynida rivojlangan davlatlarda 2 barobar kamaydi, kelajakda yanada kamayishi kutilmoqda;  moddiy ne’matlar iste’moli miqdori ikkinchi jahon urushidan so‘ng 3-4 barobar o‘sdi. keyingi o‘n yil mobaynida bu jarayon ko‘rsatkich bir oz sekinlashib, o‘sish sur’ati yiliga 2%ni tashkil etmoqda;  aholining o‘rtacha tabiiy o‘sishi miqdor jihatdan bir oz pasaydi, keyingi yillarda esa bu boradagi ko‘rsatkich 1-1. 2 % ni tashkil etishi kuzatilmoqda;  o‘rtacha umr ko‘rish keyingi 200 yil mobaynida rivojlangan davlatlarda qariyb 2 marotabaga oshdi, biroq tabiiy ahvolning yomonlashuvi va insoniyatning turli kasalliklarga chalinishi (SPID) o‘rtacha umr ko‘rishning pasayish xavfini keltirib chiqarmoqda;  ishlab chiqarish faoliyati natijasida chiqindilar chiqarish darajasi o‘sib bormoqda. bu boradagi ko‘rsatkich yiliga 5%, o‘ta xavfli chiqindilar esa yiliga 7-8% miqdorida ko‘paymoqda. tabiatdagi ayrim resurslar yaqin o‘n yillarda tugab qolishi taxmin qilinmoqda. Ilmiybaza.uz Dunyo taraqqiyotidagi yana bir tendensiya – jinoyatchilikning o‘sib borishidir. BMTning to‘rtinchi ma’ruzasi Ma’lumotlarida qayd etilishicha, 1985- 1990 yilllarda dunyo miqyosida jinoyatchilik yiliga o‘rtacha 5% o‘sgan, bu ko‘rsatkich, ayniqsa, rivojlangan davlatlarda yuqoriligicha qolmoqda. Iqtisodiy jihatdan jinoyatchilikning yashirin iqtisodiyotdagi ulushi yildan-yil o‘sib bormoqda. Shu jihatlariga qarab, jahon sivilizatsiyasi rivojlanishining asosiy jarayonlari quyidagi jihatlari bilan harakterlanadi:  mehnat unumdorligining o‘sishi XVIII asr oxirlariga kelib sezilarli darajada ro‘y bera boshladi. Oxirgi o‘n yillikda rivojlangan davlatlarda bu ko‘rsatkich yiliga o‘rtacha 2-2, 5% ni tashkil etmoqda;  ish vaqtining o‘rtacha davomiyligi keyingi 200 yil mobaynida rivojlangan davlatlarda 2 barobar kamaydi, kelajakda yanada kamayishi kutilmoqda;  moddiy ne’matlar iste’moli miqdori ikkinchi jahon urushidan so‘ng 3-4 barobar o‘sdi. keyingi o‘n yil mobaynida bu jarayon ko‘rsatkich bir oz sekinlashib, o‘sish sur’ati yiliga 2%ni tashkil etmoqda;  aholining o‘rtacha tabiiy o‘sishi miqdor jihatdan bir oz pasaydi, keyingi yillarda esa bu boradagi ko‘rsatkich 1-1. 2 % ni tashkil etishi kuzatilmoqda;  o‘rtacha umr ko‘rish keyingi 200 yil mobaynida rivojlangan davlatlarda qariyb 2 marotabaga oshdi, biroq tabiiy ahvolning yomonlashuvi va insoniyatning turli kasalliklarga chalinishi (SPID) o‘rtacha umr ko‘rishning pasayish xavfini keltirib chiqarmoqda;  ishlab chiqarish faoliyati natijasida chiqindilar chiqarish darajasi o‘sib bormoqda. bu boradagi ko‘rsatkich yiliga 5%, o‘ta xavfli chiqindilar esa yiliga 7-8% miqdorida ko‘paymoqda. tabiatdagi ayrim resurslar yaqin o‘n yillarda tugab qolishi taxmin qilinmoqda.
Ilmiybaza.uz  jinoyatchilikning o‘sib borishi barcha davlatlarda kuzatilmoqda, BMT ma’lumotlariga ko‘ra, bu boradagi ko‘rsatkich yilliga o‘rtacha 5%ni tashkil etmoqda. Demak, jahon miqyosida inson taraqqiyotining ijobiy va salbiy jihatlari mavjud. Ilmiybaza.uz  jinoyatchilikning o‘sib borishi barcha davlatlarda kuzatilmoqda, BMT ma’lumotlariga ko‘ra, bu boradagi ko‘rsatkich yilliga o‘rtacha 5%ni tashkil etmoqda. Demak, jahon miqyosida inson taraqqiyotining ijobiy va salbiy jihatlari mavjud.
Ilmiybaza.uz 11.3. Inson salohiyati taraqqiyoti indeksi ko‘rsatkichlari Inson resurslari taraqqiyoti iqtisodiy jihatdan rivojlanib borishi uni aniqlash va o‘lchash uslubiyatining ham rivojlanib borishiga ta’sir ko‘rsatdi. BMTning 1912 yili Rio-de-Janeyrodagi konferensiyasi atrof-muhitni muhofaza qilishga bag‘ishlandi. Unda mo‘’tadil rivojlanish konsepsiyasi ishlab chiqildi. Ushbu konsepsiyada, hozirgi avlod vakillarining ehtiyoji kelgusi avlod ehtiyojlari hisobiga qondirilishiga yo‘l qo‘yilmasligi kerak, deb ta’kidlab o‘tildi. Mafkura tubdan o‘zgarishi natijasida inson resurslarining sifat ko‘rsatkichlari ham o‘zgarib bordi. O‘tgan asrning 50-60-yillariga kelib «hayot sifati» tushunchasi iqtisodiy atama sifatida yuzaga chiqdi. Dastlab bu ko‘rsatkich faqatgina YAMM miqdori, ya’ni YAMMning aholi jon boshiga qancha miqdorda tug‘ri kelishi bilan belgilana boshlandi. Keyinchalik esa bunda inson va uning rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan barcha ko‘rsatkichlar inobatga olinadigan bo‘ldi. 80-yillarning ikkinchi yarmiga kelib esa, «Inson salohiyati taraqqiyoti indeksi» (ISTI) tushunchasi shaklllandi, bu ko‘rsatkichni nafaqat moddiy ne’matlarning iste’moli, balki insonlar rivojlanishining barcha imkoniyatlari, ya’ni ta’lim tizimi va sog‘liqni saqlash ko‘rsatkichlari orqali hisob-kitob qilish yo‘lga qo‘yildi. 1990 yildan boshlab esa, ISTI BMT safidagi barcha davlatlar orasida nashr etila boshladi. O‘zbekistonda ilk bor 1999 yildan ISTI 3 tilda muntazam yillik hisobot shaklida nashr etilmoqda. Ushbu hisobatida ISTI 3 ta ko‘rsatkich asosida, o‘rtacha arifmetik ko‘rsatkichlarning yig‘indisi shaklida aniqlanadi. Umumiy xolda ushbu ko‘rsatkichlarning formula shakli qo‘yidagicha: Df - Dmin I q --------------------- (10.1) Dmax - Dmin Ilmiybaza.uz 11.3. Inson salohiyati taraqqiyoti indeksi ko‘rsatkichlari Inson resurslari taraqqiyoti iqtisodiy jihatdan rivojlanib borishi uni aniqlash va o‘lchash uslubiyatining ham rivojlanib borishiga ta’sir ko‘rsatdi. BMTning 1912 yili Rio-de-Janeyrodagi konferensiyasi atrof-muhitni muhofaza qilishga bag‘ishlandi. Unda mo‘’tadil rivojlanish konsepsiyasi ishlab chiqildi. Ushbu konsepsiyada, hozirgi avlod vakillarining ehtiyoji kelgusi avlod ehtiyojlari hisobiga qondirilishiga yo‘l qo‘yilmasligi kerak, deb ta’kidlab o‘tildi. Mafkura tubdan o‘zgarishi natijasida inson resurslarining sifat ko‘rsatkichlari ham o‘zgarib bordi. O‘tgan asrning 50-60-yillariga kelib «hayot sifati» tushunchasi iqtisodiy atama sifatida yuzaga chiqdi. Dastlab bu ko‘rsatkich faqatgina YAMM miqdori, ya’ni YAMMning aholi jon boshiga qancha miqdorda tug‘ri kelishi bilan belgilana boshlandi. Keyinchalik esa bunda inson va uning rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan barcha ko‘rsatkichlar inobatga olinadigan bo‘ldi. 80-yillarning ikkinchi yarmiga kelib esa, «Inson salohiyati taraqqiyoti indeksi» (ISTI) tushunchasi shaklllandi, bu ko‘rsatkichni nafaqat moddiy ne’matlarning iste’moli, balki insonlar rivojlanishining barcha imkoniyatlari, ya’ni ta’lim tizimi va sog‘liqni saqlash ko‘rsatkichlari orqali hisob-kitob qilish yo‘lga qo‘yildi. 1990 yildan boshlab esa, ISTI BMT safidagi barcha davlatlar orasida nashr etila boshladi. O‘zbekistonda ilk bor 1999 yildan ISTI 3 tilda muntazam yillik hisobot shaklida nashr etilmoqda. Ushbu hisobatida ISTI 3 ta ko‘rsatkich asosida, o‘rtacha arifmetik ko‘rsatkichlarning yig‘indisi shaklida aniqlanadi. Umumiy xolda ushbu ko‘rsatkichlarning formula shakli qo‘yidagicha: Df - Dmin I q --------------------- (10.1) Dmax - Dmin
Ilmiybaza.uz 1. O‘rtacha kutiladigan umr kechirish darajasi. O‘tgan asrning 90-yillari boshida o‘rtacha umr ko‘rish darajasi asosida (Yaponiyada – 79 yosh, Shvesiyada – 78 yosh, Kanada va Fransiyada – 77 yosh, AQSH va Kanadada – 76 yosh, Chilida – 72, Meksikada – 70 yosh) 1994 yildagi hisob bo‘yicha ushbu yosh maksimum darajada, ya’ni 85 yil, minimum darajada yosh esa 25 yil qilib olindi. O‘zbekistonda o‘rtacha umr kechirishni o‘sha yili 69 yil desak, unda bu ko‘rsatkich quyidagi ko‘rinishni oladi: 0,733 I   -25 85 -25 69 ы.у.к Ta’lim darajasi indeksi amal qilinadigan uslubga binoan, ikkita indeksning o‘rtacha tortilgan usuli bilan aniqlanadi. Shunga binoan ma’lumotlilik darajasi aniqlanadi. To‘la ma’lumotlilik 2/3 og‘irlikda va 24 yoshgacha bo‘lganlarning ma’lumotlilik darajasi 1/3 og‘irlikda. 1994 yilda O‘zbekistondagi yuqori yoshdagi aholining savodxonlik darajasi 98,4%, 24 yoshgacha bulgan aholining savodxonlik darajasi esa 49,1. Ushbu ko‘rsatkichlar asosida va normativ diapazon (100%-0%) da savodxonlik indeksi va o‘qiyotganlar darajasi indeksi qo‘yidagicha: 0,984 - 0) (100 (98,4- 0) Iсав.   0,491. 0) 100,0 ( 0) (491,     ыкиёт. Ushbu ikkita ko‘rsatkich asosida O‘zbekiston miqyosida ma’lumotlilik darajasini aniqlaymiz: Ilmiybaza.uz 1. O‘rtacha kutiladigan umr kechirish darajasi. O‘tgan asrning 90-yillari boshida o‘rtacha umr ko‘rish darajasi asosida (Yaponiyada – 79 yosh, Shvesiyada – 78 yosh, Kanada va Fransiyada – 77 yosh, AQSH va Kanadada – 76 yosh, Chilida – 72, Meksikada – 70 yosh) 1994 yildagi hisob bo‘yicha ushbu yosh maksimum darajada, ya’ni 85 yil, minimum darajada yosh esa 25 yil qilib olindi. O‘zbekistonda o‘rtacha umr kechirishni o‘sha yili 69 yil desak, unda bu ko‘rsatkich quyidagi ko‘rinishni oladi: 0,733 I   -25 85 -25 69 ы.у.к Ta’lim darajasi indeksi amal qilinadigan uslubga binoan, ikkita indeksning o‘rtacha tortilgan usuli bilan aniqlanadi. Shunga binoan ma’lumotlilik darajasi aniqlanadi. To‘la ma’lumotlilik 2/3 og‘irlikda va 24 yoshgacha bo‘lganlarning ma’lumotlilik darajasi 1/3 og‘irlikda. 1994 yilda O‘zbekistondagi yuqori yoshdagi aholining savodxonlik darajasi 98,4%, 24 yoshgacha bulgan aholining savodxonlik darajasi esa 49,1. Ushbu ko‘rsatkichlar asosida va normativ diapazon (100%-0%) da savodxonlik indeksi va o‘qiyotganlar darajasi indeksi qo‘yidagicha: 0,984 - 0) (100 (98,4- 0) Iсав.   0,491. 0) 100,0 ( 0) (491,     ыкиёт. Ushbu ikkita ko‘rsatkich asosida O‘zbekiston miqyosida ma’lumotlilik darajasini aniqlaymiz: