INSON RESURSLARI KAR’ERASINI REJALASHTIRISH VA RIVOJLANTIRISH (Inson resurslarining hayot sifati kursatkichi, Inson salohiyati taraqqiyoti indeksi ko‘rsatkichlari, Inson kapitali va ISTIga ta’sir etuvchi omillar)

Yuklangan vaqt

2024-05-13

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

12

Faytl hajmi

89,5 KB


Ilmiybaza.uz INSON RESURSLARI KAR’ERASINI REJALASHTIRISH VA RIVOJLANTIRISH Reja: 1. Inson resurslarining hayot sifati kursatkichi 2. Inson taraqqiyoti ziddiyatlari 3. Inson salohiyati taraqqiyoti indeksi ko‘rsatkichlari 4. Inson kapitali va ISTIga ta’sir etuvchi omillar Ilmiybaza.uz INSON RESURSLARI KAR’ERASINI REJALASHTIRISH VA RIVOJLANTIRISH Reja: 1. Inson resurslarining hayot sifati kursatkichi 2. Inson taraqqiyoti ziddiyatlari 3. Inson salohiyati taraqqiyoti indeksi ko‘rsatkichlari 4. Inson kapitali va ISTIga ta’sir etuvchi omillar Ilmiybaza.uz 1. Inson resurslarining hayot sifati kursatkichi Hayot sifati deganda biz insonlarning yashash sharoitlarini tushunamiz. Bunda ularning moddiy ne’matlar bilan (oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy) ta’minlanganligi, xavfsizligi, tibbiy xizmatlar ulushi, bilim olish imkoniyatidan foydalanishi, atrof-muhit holati, jamiyatda ijtimoiy munosabatlari darajasi, siyosiy maydonda erkin fikr yuritishi va so‘z erkinligi kabi ko‘rsatkichlar nazarda tutiladi. Hayot sifati insonlar hayot tarzining barcha jabha va sohalarini o‘z ichiga olib, tabiat, oila, ish faoliyati, ijtimoiy faoliyat, o‘qish, bo‘sh vaqtni sarflash bilan belgilanadi. Insonlarning mehnat faoliyatini amalga oshirish sharoitlarini, mehnat hayotining sifati, deb atash qabul qilingan. Keng ma’noda bu ko‘rsatkichga ish joylari, ishlab chiqarish holati (t0da, namlik, chang, shovqin, vengelesiya)ning ulushi va uni tashkil etish, korxona mehnat jamosidagi o‘zaro aloqalar va boshqalar kiradi. Hayot sifatining turli taraflari yuz yillar davomida dunyoviy bilimlar – falsafa, sotsiologiya, va iqtisodiy bilimlarda aks etib kelgan. O‘z davrida Aristotel «Davlatning maqsadi – bu, yuqori hayot sifatiga erishishda birgalikdagi harakatdir»1, degan edi. Hayot sifati nazariyasining rivojlanishiga E. Dyurkgeym, M. Veber, E. Meyo, A. Maslou kabi olimlar katta hissa qo‘shishgan. D. Gelbreyt ilmiy qarashlaridan so‘ng o‘tgan asrning 80-yillarida «hayot sifati» tushunchasi keng qo‘llanila boshlandi. Ilmiy tahlilda hayot sifati biror mezon bilan aniqlash yoki taqqoslashni talab qiladi. Ma’lumki, har qanday jarayonni yoki ob’ektni o‘rganish uchun uni baholashning ma’lum etalonini aniqlash lozim. Bunday etalon norma, standart, 1 Sen A. «Ob etike i ekonomike». M.: «Fenile», 1984. Ilmiybaza.uz 1. Inson resurslarining hayot sifati kursatkichi Hayot sifati deganda biz insonlarning yashash sharoitlarini tushunamiz. Bunda ularning moddiy ne’matlar bilan (oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy) ta’minlanganligi, xavfsizligi, tibbiy xizmatlar ulushi, bilim olish imkoniyatidan foydalanishi, atrof-muhit holati, jamiyatda ijtimoiy munosabatlari darajasi, siyosiy maydonda erkin fikr yuritishi va so‘z erkinligi kabi ko‘rsatkichlar nazarda tutiladi. Hayot sifati insonlar hayot tarzining barcha jabha va sohalarini o‘z ichiga olib, tabiat, oila, ish faoliyati, ijtimoiy faoliyat, o‘qish, bo‘sh vaqtni sarflash bilan belgilanadi. Insonlarning mehnat faoliyatini amalga oshirish sharoitlarini, mehnat hayotining sifati, deb atash qabul qilingan. Keng ma’noda bu ko‘rsatkichga ish joylari, ishlab chiqarish holati (t0da, namlik, chang, shovqin, vengelesiya)ning ulushi va uni tashkil etish, korxona mehnat jamosidagi o‘zaro aloqalar va boshqalar kiradi. Hayot sifatining turli taraflari yuz yillar davomida dunyoviy bilimlar – falsafa, sotsiologiya, va iqtisodiy bilimlarda aks etib kelgan. O‘z davrida Aristotel «Davlatning maqsadi – bu, yuqori hayot sifatiga erishishda birgalikdagi harakatdir»1, degan edi. Hayot sifati nazariyasining rivojlanishiga E. Dyurkgeym, M. Veber, E. Meyo, A. Maslou kabi olimlar katta hissa qo‘shishgan. D. Gelbreyt ilmiy qarashlaridan so‘ng o‘tgan asrning 80-yillarida «hayot sifati» tushunchasi keng qo‘llanila boshlandi. Ilmiy tahlilda hayot sifati biror mezon bilan aniqlash yoki taqqoslashni talab qiladi. Ma’lumki, har qanday jarayonni yoki ob’ektni o‘rganish uchun uni baholashning ma’lum etalonini aniqlash lozim. Bunday etalon norma, standart, 1 Sen A. «Ob etike i ekonomike». M.: «Fenile», 1984. Ilmiybaza.uz qoida, urf-odat yoki me’yorlarga asosan o‘rnatiladi, mahsulot sifati esa tasdiqlangan standartlar, texnik sharoitlar, parametrlar darajasiga mosligiga ko‘ra aniqlanadi. Hayot sifati – inson ehtiyojlarini qondirish darajasini harakterlab, shaxsiy ehtiyojning urf-odat, qadriyatlar va normalarga mos kelishini belgilab beradi. Bu ko‘rsatkich turli halqlarda turlicha bo‘lishi mumkin. Insonlarning hayot sifati ko‘rsatkichlarini tahlil etish va rejalashtirishda turli ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi. Odatda, bu ko‘rsatkichlar ijtimoiy indikatorlar, ham deb ataladi. Ijtimoiy indikatorlar ob’ektiv tavsiflar berib, unda moddiy ne’matlar iste’moli darajasi, o‘rtacha hayot kechirish darajasi, ta’lim tizimi kabi ko‘rsatkichlar bilan birga sub’ektiv tavsiflar, ya’ni insonlarning turmush tarzi sharoitlarini qabul qilish darajasi bilan aniqlanadi. Jahon iqtisodiy adabiyotida «inson hayoti sifati» («Quality of life» QOL) tushunchasi bilan birgalikda «sub’ektiv to‘kin-sochinlik» (SWB subjection well- being) atamasi ham qo‘llaniladi. Insonning hayot sifati turli davrlarda turlicha talqin qilingan. Bu ko‘rsatkich millatlar o‘rtasida ham nisbiy harakterga ega. Masalan, amerikaliklarning hayot sifati bilan Afrika davlatlaridagi qabilalarda yashovchilarning turmush tarzi bir- biridan keskin farq qiladi. Fan-texnika taraqqiyoti ham hayot sifatiga keskin o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatadi. Yevropa, Amerika, Yaponiya aholisi hayotini “Internet”siz tasavvur qilaolmaydi, rivojlanayotgan davlatlar esa matbuot, radio yoki oddiy televideniya bilan cheklanadi. Har bir millat miqiyosida hayot sifati darajasi hayotda insonning maqsadidan kelib chiqadi. Inson o‘z faoliyati davrida quyidagi asosiy maqsadlarga erishishni oldiga qo‘yadi: 1) moddiy ne’matlar; Ilmiybaza.uz qoida, urf-odat yoki me’yorlarga asosan o‘rnatiladi, mahsulot sifati esa tasdiqlangan standartlar, texnik sharoitlar, parametrlar darajasiga mosligiga ko‘ra aniqlanadi. Hayot sifati – inson ehtiyojlarini qondirish darajasini harakterlab, shaxsiy ehtiyojning urf-odat, qadriyatlar va normalarga mos kelishini belgilab beradi. Bu ko‘rsatkich turli halqlarda turlicha bo‘lishi mumkin. Insonlarning hayot sifati ko‘rsatkichlarini tahlil etish va rejalashtirishda turli ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi. Odatda, bu ko‘rsatkichlar ijtimoiy indikatorlar, ham deb ataladi. Ijtimoiy indikatorlar ob’ektiv tavsiflar berib, unda moddiy ne’matlar iste’moli darajasi, o‘rtacha hayot kechirish darajasi, ta’lim tizimi kabi ko‘rsatkichlar bilan birga sub’ektiv tavsiflar, ya’ni insonlarning turmush tarzi sharoitlarini qabul qilish darajasi bilan aniqlanadi. Jahon iqtisodiy adabiyotida «inson hayoti sifati» («Quality of life» QOL) tushunchasi bilan birgalikda «sub’ektiv to‘kin-sochinlik» (SWB subjection well- being) atamasi ham qo‘llaniladi. Insonning hayot sifati turli davrlarda turlicha talqin qilingan. Bu ko‘rsatkich millatlar o‘rtasida ham nisbiy harakterga ega. Masalan, amerikaliklarning hayot sifati bilan Afrika davlatlaridagi qabilalarda yashovchilarning turmush tarzi bir- biridan keskin farq qiladi. Fan-texnika taraqqiyoti ham hayot sifatiga keskin o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatadi. Yevropa, Amerika, Yaponiya aholisi hayotini “Internet”siz tasavvur qilaolmaydi, rivojlanayotgan davlatlar esa matbuot, radio yoki oddiy televideniya bilan cheklanadi. Har bir millat miqiyosida hayot sifati darajasi hayotda insonning maqsadidan kelib chiqadi. Inson o‘z faoliyati davrida quyidagi asosiy maqsadlarga erishishni oldiga qo‘yadi: 1) moddiy ne’matlar; Ilmiybaza.uz 2) hokimiyat va mashhurlik; 3) bilim va ijod; 4) moliyaviy takomillashuv. 11.2. Inson taraqqiyoti ziddiyatlari Dunyo taraqqiyoti insonlar moddiy farovonligining o‘sib borishi bilan harakterlanadi. Moddiy ne’matlarning ko‘payib borishi ishlab chiqarish, ijtimoiy, aqliy va ma’naviy sohalar va inson ta’siri ostida tabiiy resurslardan foydalanish rivojlanib borishi bilan belgilanadi. Insonlar hayot sifati ko‘rsatkichi dinamikasi, birinchi navbatda, moddiy ne’matlarni iste’mol qilishning miqdor va sifat jihatidan oshib, o‘rtacha umr ko‘rish davri ish vaqti qisqarishi bilan esa qisqarishi sodir bo‘ladi. Ushbu ko‘rsatkichlarining oshib borishi XVIII asr oxiriga kelib turli ixtiro va kashfiyotlarni(to‘quv mashinasi, bug‘ mashinasi) ishlab chiqarishda qo‘llash tufayli ro‘y bera boshladi. Natijada mehnat unumdorligi ko‘rsatkichining o‘sib borishi ro‘y berdi. Bu davrda /arbiy Yevropa va Shimoliy Amerika davlatlarida ish vaqtining qisqarishi, moddiy va aqliy ne’matlar iste’molining ko‘payib borishi kuzatildi. 1914 yili G. Ford zavodlarida 41 soatlik ish haftasi joriy etildi. Hozirgi davrga kelib rivojlangan davlatlarda haftalik ish vaqti 33-40 soatni, haq to‘lanadigan ta’til davri esa 4-6 haftani tashkil etadi. Mamlakat miqyosida aholi moddiy farovonligining o‘sib borishi, eng avvolo, shu davlat miqyosida YAMMning o‘sishi bilan belgilanadi. Bu esa, o‘z navbatida, tabiiy resurslardan ko‘proq foydalanishni talab etadi. Buning natijasida atrof-muhitni himoya qilish muammosi kelib chiqadi. Hozirgi davrga kelib, jahon ekotizimining 70%i izdan chiqqanligi ma’lum. Ekologik muammolar respublikamizni ham chetda qoldirmagan. Buni birgini Orol muammosi orqali ham bilamiz. Ilmiybaza.uz 2) hokimiyat va mashhurlik; 3) bilim va ijod; 4) moliyaviy takomillashuv. 11.2. Inson taraqqiyoti ziddiyatlari Dunyo taraqqiyoti insonlar moddiy farovonligining o‘sib borishi bilan harakterlanadi. Moddiy ne’matlarning ko‘payib borishi ishlab chiqarish, ijtimoiy, aqliy va ma’naviy sohalar va inson ta’siri ostida tabiiy resurslardan foydalanish rivojlanib borishi bilan belgilanadi. Insonlar hayot sifati ko‘rsatkichi dinamikasi, birinchi navbatda, moddiy ne’matlarni iste’mol qilishning miqdor va sifat jihatidan oshib, o‘rtacha umr ko‘rish davri ish vaqti qisqarishi bilan esa qisqarishi sodir bo‘ladi. Ushbu ko‘rsatkichlarining oshib borishi XVIII asr oxiriga kelib turli ixtiro va kashfiyotlarni(to‘quv mashinasi, bug‘ mashinasi) ishlab chiqarishda qo‘llash tufayli ro‘y bera boshladi. Natijada mehnat unumdorligi ko‘rsatkichining o‘sib borishi ro‘y berdi. Bu davrda /arbiy Yevropa va Shimoliy Amerika davlatlarida ish vaqtining qisqarishi, moddiy va aqliy ne’matlar iste’molining ko‘payib borishi kuzatildi. 1914 yili G. Ford zavodlarida 41 soatlik ish haftasi joriy etildi. Hozirgi davrga kelib rivojlangan davlatlarda haftalik ish vaqti 33-40 soatni, haq to‘lanadigan ta’til davri esa 4-6 haftani tashkil etadi. Mamlakat miqyosida aholi moddiy farovonligining o‘sib borishi, eng avvolo, shu davlat miqyosida YAMMning o‘sishi bilan belgilanadi. Bu esa, o‘z navbatida, tabiiy resurslardan ko‘proq foydalanishni talab etadi. Buning natijasida atrof-muhitni himoya qilish muammosi kelib chiqadi. Hozirgi davrga kelib, jahon ekotizimining 70%i izdan chiqqanligi ma’lum. Ekologik muammolar respublikamizni ham chetda qoldirmagan. Buni birgini Orol muammosi orqali ham bilamiz. Ilmiybaza.uz Dunyo taraqqiyotidagi yana bir tendensiya – jinoyatchilikning o‘sib borishidir. BMTning to‘rtinchi ma’ruzasi Ma’lumotlarida qayd etilishicha, 1985- 1990 yilllarda dunyo miqyosida jinoyatchilik yiliga o‘rtacha 5% o‘sgan, bu ko‘rsatkich, ayniqsa, rivojlangan davlatlarda yuqoriligicha qolmoqda. Iqtisodiy jihatdan jinoyatchilikning yashirin iqtisodiyotdagi ulushi yildan-yil o‘sib bormoqda. Shu jihatlariga qarab, jahon sivilizatsiyasi rivojlanishining asosiy jarayonlari quyidagi jihatlari bilan harakterlanadi:  mehnat unumdorligining o‘sishi XVIII asr oxirlariga kelib sezilarli darajada ro‘y bera boshladi. Oxirgi o‘n yillikda rivojlangan davlatlarda bu ko‘rsatkich yiliga o‘rtacha 2-2, 5% ni tashkil etmoqda;  ish vaqtining o‘rtacha davomiyligi keyingi 200 yil mobaynida rivojlangan davlatlarda 2 barobar kamaydi, kelajakda yanada kamayishi kutilmoqda;  moddiy ne’matlar iste’moli miqdori ikkinchi jahon urushidan so‘ng 3-4 barobar o‘sdi. keyingi o‘n yil mobaynida bu jarayon ko‘rsatkich bir oz sekinlashib, o‘sish sur’ati yiliga 2%ni tashkil etmoqda;  aholining o‘rtacha tabiiy o‘sishi miqdor jihatdan bir oz pasaydi, keyingi yillarda esa bu boradagi ko‘rsatkich 1-1. 2 % ni tashkil etishi kuzatilmoqda;  o‘rtacha umr ko‘rish keyingi 200 yil mobaynida rivojlangan davlatlarda qariyb 2 marotabaga oshdi, biroq tabiiy ahvolning yomonlashuvi va insoniyatning turli kasalliklarga chalinishi (SPID) o‘rtacha umr ko‘rishning pasayish xavfini keltirib chiqarmoqda;  ishlab chiqarish faoliyati natijasida chiqindilar chiqarish darajasi o‘sib bormoqda. bu boradagi ko‘rsatkich yiliga 5%, o‘ta xavfli chiqindilar esa yiliga 7-8% miqdorida ko‘paymoqda. tabiatdagi ayrim resurslar yaqin o‘n yillarda tugab qolishi taxmin qilinmoqda. Ilmiybaza.uz Dunyo taraqqiyotidagi yana bir tendensiya – jinoyatchilikning o‘sib borishidir. BMTning to‘rtinchi ma’ruzasi Ma’lumotlarida qayd etilishicha, 1985- 1990 yilllarda dunyo miqyosida jinoyatchilik yiliga o‘rtacha 5% o‘sgan, bu ko‘rsatkich, ayniqsa, rivojlangan davlatlarda yuqoriligicha qolmoqda. Iqtisodiy jihatdan jinoyatchilikning yashirin iqtisodiyotdagi ulushi yildan-yil o‘sib bormoqda. Shu jihatlariga qarab, jahon sivilizatsiyasi rivojlanishining asosiy jarayonlari quyidagi jihatlari bilan harakterlanadi:  mehnat unumdorligining o‘sishi XVIII asr oxirlariga kelib sezilarli darajada ro‘y bera boshladi. Oxirgi o‘n yillikda rivojlangan davlatlarda bu ko‘rsatkich yiliga o‘rtacha 2-2, 5% ni tashkil etmoqda;  ish vaqtining o‘rtacha davomiyligi keyingi 200 yil mobaynida rivojlangan davlatlarda 2 barobar kamaydi, kelajakda yanada kamayishi kutilmoqda;  moddiy ne’matlar iste’moli miqdori ikkinchi jahon urushidan so‘ng 3-4 barobar o‘sdi. keyingi o‘n yil mobaynida bu jarayon ko‘rsatkich bir oz sekinlashib, o‘sish sur’ati yiliga 2%ni tashkil etmoqda;  aholining o‘rtacha tabiiy o‘sishi miqdor jihatdan bir oz pasaydi, keyingi yillarda esa bu boradagi ko‘rsatkich 1-1. 2 % ni tashkil etishi kuzatilmoqda;  o‘rtacha umr ko‘rish keyingi 200 yil mobaynida rivojlangan davlatlarda qariyb 2 marotabaga oshdi, biroq tabiiy ahvolning yomonlashuvi va insoniyatning turli kasalliklarga chalinishi (SPID) o‘rtacha umr ko‘rishning pasayish xavfini keltirib chiqarmoqda;  ishlab chiqarish faoliyati natijasida chiqindilar chiqarish darajasi o‘sib bormoqda. bu boradagi ko‘rsatkich yiliga 5%, o‘ta xavfli chiqindilar esa yiliga 7-8% miqdorida ko‘paymoqda. tabiatdagi ayrim resurslar yaqin o‘n yillarda tugab qolishi taxmin qilinmoqda. Ilmiybaza.uz  jinoyatchilikning o‘sib borishi barcha davlatlarda kuzatilmoqda, BMT ma’lumotlariga ko‘ra, bu boradagi ko‘rsatkich yilliga o‘rtacha 5%ni tashkil etmoqda. Demak, jahon miqyosida inson taraqqiyotining ijobiy va salbiy jihatlari mavjud. Ilmiybaza.uz  jinoyatchilikning o‘sib borishi barcha davlatlarda kuzatilmoqda, BMT ma’lumotlariga ko‘ra, bu boradagi ko‘rsatkich yilliga o‘rtacha 5%ni tashkil etmoqda. Demak, jahon miqyosida inson taraqqiyotining ijobiy va salbiy jihatlari mavjud. Ilmiybaza.uz 11.3. Inson salohiyati taraqqiyoti indeksi ko‘rsatkichlari Inson resurslari taraqqiyoti iqtisodiy jihatdan rivojlanib borishi uni aniqlash va o‘lchash uslubiyatining ham rivojlanib borishiga ta’sir ko‘rsatdi. BMTning 1912 yili Rio-de-Janeyrodagi konferensiyasi atrof-muhitni muhofaza qilishga bag‘ishlandi. Unda mo‘’tadil rivojlanish konsepsiyasi ishlab chiqildi. Ushbu konsepsiyada, hozirgi avlod vakillarining ehtiyoji kelgusi avlod ehtiyojlari hisobiga qondirilishiga yo‘l qo‘yilmasligi kerak, deb ta’kidlab o‘tildi. Mafkura tubdan o‘zgarishi natijasida inson resurslarining sifat ko‘rsatkichlari ham o‘zgarib bordi. O‘tgan asrning 50-60-yillariga kelib «hayot sifati» tushunchasi iqtisodiy atama sifatida yuzaga chiqdi. Dastlab bu ko‘rsatkich faqatgina YAMM miqdori, ya’ni YAMMning aholi jon boshiga qancha miqdorda tug‘ri kelishi bilan belgilana boshlandi. Keyinchalik esa bunda inson va uning rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan barcha ko‘rsatkichlar inobatga olinadigan bo‘ldi. 80-yillarning ikkinchi yarmiga kelib esa, «Inson salohiyati taraqqiyoti indeksi» (ISTI) tushunchasi shaklllandi, bu ko‘rsatkichni nafaqat moddiy ne’matlarning iste’moli, balki insonlar rivojlanishining barcha imkoniyatlari, ya’ni ta’lim tizimi va sog‘liqni saqlash ko‘rsatkichlari orqali hisob-kitob qilish yo‘lga qo‘yildi. 1990 yildan boshlab esa, ISTI BMT safidagi barcha davlatlar orasida nashr etila boshladi. O‘zbekistonda ilk bor 1999 yildan ISTI 3 tilda muntazam yillik hisobot shaklida nashr etilmoqda. Ushbu hisobatida ISTI 3 ta ko‘rsatkich asosida, o‘rtacha arifmetik ko‘rsatkichlarning yig‘indisi shaklida aniqlanadi. Umumiy xolda ushbu ko‘rsatkichlarning formula shakli qo‘yidagicha: Df - Dmin I q --------------------- (10.1) Dmax - Dmin Ilmiybaza.uz 11.3. Inson salohiyati taraqqiyoti indeksi ko‘rsatkichlari Inson resurslari taraqqiyoti iqtisodiy jihatdan rivojlanib borishi uni aniqlash va o‘lchash uslubiyatining ham rivojlanib borishiga ta’sir ko‘rsatdi. BMTning 1912 yili Rio-de-Janeyrodagi konferensiyasi atrof-muhitni muhofaza qilishga bag‘ishlandi. Unda mo‘’tadil rivojlanish konsepsiyasi ishlab chiqildi. Ushbu konsepsiyada, hozirgi avlod vakillarining ehtiyoji kelgusi avlod ehtiyojlari hisobiga qondirilishiga yo‘l qo‘yilmasligi kerak, deb ta’kidlab o‘tildi. Mafkura tubdan o‘zgarishi natijasida inson resurslarining sifat ko‘rsatkichlari ham o‘zgarib bordi. O‘tgan asrning 50-60-yillariga kelib «hayot sifati» tushunchasi iqtisodiy atama sifatida yuzaga chiqdi. Dastlab bu ko‘rsatkich faqatgina YAMM miqdori, ya’ni YAMMning aholi jon boshiga qancha miqdorda tug‘ri kelishi bilan belgilana boshlandi. Keyinchalik esa bunda inson va uning rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan barcha ko‘rsatkichlar inobatga olinadigan bo‘ldi. 80-yillarning ikkinchi yarmiga kelib esa, «Inson salohiyati taraqqiyoti indeksi» (ISTI) tushunchasi shaklllandi, bu ko‘rsatkichni nafaqat moddiy ne’matlarning iste’moli, balki insonlar rivojlanishining barcha imkoniyatlari, ya’ni ta’lim tizimi va sog‘liqni saqlash ko‘rsatkichlari orqali hisob-kitob qilish yo‘lga qo‘yildi. 1990 yildan boshlab esa, ISTI BMT safidagi barcha davlatlar orasida nashr etila boshladi. O‘zbekistonda ilk bor 1999 yildan ISTI 3 tilda muntazam yillik hisobot shaklida nashr etilmoqda. Ushbu hisobatida ISTI 3 ta ko‘rsatkich asosida, o‘rtacha arifmetik ko‘rsatkichlarning yig‘indisi shaklida aniqlanadi. Umumiy xolda ushbu ko‘rsatkichlarning formula shakli qo‘yidagicha: Df - Dmin I q --------------------- (10.1) Dmax - Dmin Ilmiybaza.uz 1. O‘rtacha kutiladigan umr kechirish darajasi. O‘tgan asrning 90-yillari boshida o‘rtacha umr ko‘rish darajasi asosida (Yaponiyada – 79 yosh, Shvesiyada – 78 yosh, Kanada va Fransiyada – 77 yosh, AQSH va Kanadada – 76 yosh, Chilida – 72, Meksikada – 70 yosh) 1994 yildagi hisob bo‘yicha ushbu yosh maksimum darajada, ya’ni 85 yil, minimum darajada yosh esa 25 yil qilib olindi. O‘zbekistonda o‘rtacha umr kechirishni o‘sha yili 69 yil desak, unda bu ko‘rsatkich quyidagi ko‘rinishni oladi: 0,733 I   -25 85 -25 69 ы.у.к Ta’lim darajasi indeksi amal qilinadigan uslubga binoan, ikkita indeksning o‘rtacha tortilgan usuli bilan aniqlanadi. Shunga binoan ma’lumotlilik darajasi aniqlanadi. To‘la ma’lumotlilik 2/3 og‘irlikda va 24 yoshgacha bo‘lganlarning ma’lumotlilik darajasi 1/3 og‘irlikda. 1994 yilda O‘zbekistondagi yuqori yoshdagi aholining savodxonlik darajasi 98,4%, 24 yoshgacha bulgan aholining savodxonlik darajasi esa 49,1. Ushbu ko‘rsatkichlar asosida va normativ diapazon (100%-0%) da savodxonlik indeksi va o‘qiyotganlar darajasi indeksi qo‘yidagicha: 0,984 - 0) (100 (98,4- 0) Iсав.   0,491. 0) 100,0 ( 0) (491,     ыкиёт. Ushbu ikkita ko‘rsatkich asosida O‘zbekiston miqyosida ma’lumotlilik darajasini aniqlaymiz: Ilmiybaza.uz 1. O‘rtacha kutiladigan umr kechirish darajasi. O‘tgan asrning 90-yillari boshida o‘rtacha umr ko‘rish darajasi asosida (Yaponiyada – 79 yosh, Shvesiyada – 78 yosh, Kanada va Fransiyada – 77 yosh, AQSH va Kanadada – 76 yosh, Chilida – 72, Meksikada – 70 yosh) 1994 yildagi hisob bo‘yicha ushbu yosh maksimum darajada, ya’ni 85 yil, minimum darajada yosh esa 25 yil qilib olindi. O‘zbekistonda o‘rtacha umr kechirishni o‘sha yili 69 yil desak, unda bu ko‘rsatkich quyidagi ko‘rinishni oladi: 0,733 I   -25 85 -25 69 ы.у.к Ta’lim darajasi indeksi amal qilinadigan uslubga binoan, ikkita indeksning o‘rtacha tortilgan usuli bilan aniqlanadi. Shunga binoan ma’lumotlilik darajasi aniqlanadi. To‘la ma’lumotlilik 2/3 og‘irlikda va 24 yoshgacha bo‘lganlarning ma’lumotlilik darajasi 1/3 og‘irlikda. 1994 yilda O‘zbekistondagi yuqori yoshdagi aholining savodxonlik darajasi 98,4%, 24 yoshgacha bulgan aholining savodxonlik darajasi esa 49,1. Ushbu ko‘rsatkichlar asosida va normativ diapazon (100%-0%) da savodxonlik indeksi va o‘qiyotganlar darajasi indeksi qo‘yidagicha: 0,984 - 0) (100 (98,4- 0) Iсав.   0,491. 0) 100,0 ( 0) (491,     ыкиёт. Ushbu ikkita ko‘rsatkich asosida O‘zbekiston miqyosida ma’lumotlilik darajasini aniqlaymiz: Ilmiybaza.uz ,0 819 3 ,0 491 1 3 ,0 984 2 Iмаъл.      2. Eng murakkab va munozarali IRSI ko‘rsatkichlaridan biri – bu, YAMM miqdorini jon boshiga aniqlashdir. Ushbu ko‘rsatkichni BMT ekspertlari usuliga asosan YAMM diapazoni maksimum 40 000, minimum esa 100 AQSH dollar o‘rtasida, deb hisoblashadi. Ularning uslubi bo‘yicha 1 AQSH dollarining ayrim davlatlarda «foydalilik» darajasi ham aniqlanadi. IRSI hisob-kitobida jon boshiga to‘g‘ri keladigan YAMMning maksimum miqdori 5448 dollar, minimum miqdori esa 100 dollar, deb qabul qilindi. O‘zbekistonda YAMMning jon boshiga ulushi 1994 yilda 1044, 5 dollar desak, uning miqdori qo‘yidagicha bo‘ladi: 0,177 -100 5448 -100 1044,5 ямм ж.б.    Ushbu 3 ta ko‘rsatkich asosida Inson saloxiyati taraqqiyoti indeksini aniqlab olamiz: 3 I I I I ж.б. ямм исти    сав. ы.уюк O‘zbekiston miqyosida bu ko‘rsatkich quyidagi ko‘rininshni oladi: ,0 5447 3 ,0177 ,0 819 ,0 646 Iисти     Ushbu ko‘rsatkichga asosan jahon miqyosida inson salohiyati indeksi orqali mamlakatlar reytingi aniqlanadi. ISTI buyicha biz davlatlarni 3 guruhga ajratamiz. 1-guruh: 0,907 atrofida. Bu guruhga kiruvchi Kanada 0,960, AQSH 0,942 ko‘rsatkichiga ega. 2-guruh: 0,667 atrofida bo‘lib, unga rivojlanayotgan davlatlar kiradi. Masalan, Xitoy 0, 626, Rossiya 0,792. Ilmiybaza.uz ,0 819 3 ,0 491 1 3 ,0 984 2 Iмаъл.      2. Eng murakkab va munozarali IRSI ko‘rsatkichlaridan biri – bu, YAMM miqdorini jon boshiga aniqlashdir. Ushbu ko‘rsatkichni BMT ekspertlari usuliga asosan YAMM diapazoni maksimum 40 000, minimum esa 100 AQSH dollar o‘rtasida, deb hisoblashadi. Ularning uslubi bo‘yicha 1 AQSH dollarining ayrim davlatlarda «foydalilik» darajasi ham aniqlanadi. IRSI hisob-kitobida jon boshiga to‘g‘ri keladigan YAMMning maksimum miqdori 5448 dollar, minimum miqdori esa 100 dollar, deb qabul qilindi. O‘zbekistonda YAMMning jon boshiga ulushi 1994 yilda 1044, 5 dollar desak, uning miqdori qo‘yidagicha bo‘ladi: 0,177 -100 5448 -100 1044,5 ямм ж.б.    Ushbu 3 ta ko‘rsatkich asosida Inson saloxiyati taraqqiyoti indeksini aniqlab olamiz: 3 I I I I ж.б. ямм исти    сав. ы.уюк O‘zbekiston miqyosida bu ko‘rsatkich quyidagi ko‘rininshni oladi: ,0 5447 3 ,0177 ,0 819 ,0 646 Iисти     Ushbu ko‘rsatkichga asosan jahon miqyosida inson salohiyati indeksi orqali mamlakatlar reytingi aniqlanadi. ISTI buyicha biz davlatlarni 3 guruhga ajratamiz. 1-guruh: 0,907 atrofida. Bu guruhga kiruvchi Kanada 0,960, AQSH 0,942 ko‘rsatkichiga ega. 2-guruh: 0,667 atrofida bo‘lib, unga rivojlanayotgan davlatlar kiradi. Masalan, Xitoy 0, 626, Rossiya 0,792. Ilmiybaza.uz 3-guruh: yoki quyi guruh 0,403 atrofida bo‘lib (rivojlanayotgan davlatlar ), unga Indoneziya (0,446), Keniya (0,463) kiradi. IRSIni hisoblash uslubini kelgusida yanada takomillashtirish borasida ishlar olib borilmoqda. Bu ko‘rsatkichda YAMMning jon boshidagi ulushi o‘rniga sog‘liqni saqlash, ta’lim, xavfsizlik, ijtimioy munosobatlar, ekologik muhit kabi ko‘rsatkichlarni inobatga olish ustuvor yo‘nalish, deb qaralishi kutilmoqda. Oxir- oqibatda hayot sifati ko‘rsatkichini ne’matlar iste’moli miqdori bilan o‘lchash noto‘g‘riligini hayotning o‘zi isbotlamoqda. 11.4. Inson kapitali va ISTIga ta’sir etuvchi omillar «Inson resurslari iqtisodiyoti» fanida «inson kapitali» tushunchasi yanada ko‘proq qo‘llanib kelinmoqda. Ma’lumki, KAPITAL o‘z-o‘zidan ko‘payib boruvchi qiymat hisoblanib, uning miqdori ishchi kuchining sifat darajasi o‘sishi bilan oshib boradi. Inson kapitali faqatgina insonga xos bo‘lib, uni 2 guruhga ajratishimiz mumkin:  jismoniy kapital, ya’ni insonlarning moddiy va moliyaviy aktivlari;  intellektual kapital, ya’ni bu insonlardagi aqliy aktiv yig‘indisi. «Inson kapitali» tushunchasini birinchilardan bo‘lib G. Beker tadqiq etgan. Uning 1964 yilda e’lon qilingan «Inson kapitali: nazariy va emperik tahlili» nomli asarida insonga investitsiya sarflash iqtisodiy rivojlanish asosi deb ta’kidlagan. Muayyan davlatda kambag‘allik darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, inson kapitali shuncha past darajada ekanligini anglaymiz yoki uning defitsitligiga ishonch hosil qilamiz. Inson kapitali – kapital qo‘yilmaning o‘ziga xos shakli, bu kapitalni takror ishlab chiqarish va uning rivojlanishini ta’minlovchi jami sarf-harajatlar yig‘indisi. U ishchi kuchining faoliyatini yaxshilash va sifatini oshirishni anglatadi. Inson kapitali tarkibining ob’ektiga o‘rta umumiy ta’lim, maxsus ta’lim, o‘quv va yig‘ilgan tajriba kiradi. Ilmiybaza.uz 3-guruh: yoki quyi guruh 0,403 atrofida bo‘lib (rivojlanayotgan davlatlar ), unga Indoneziya (0,446), Keniya (0,463) kiradi. IRSIni hisoblash uslubini kelgusida yanada takomillashtirish borasida ishlar olib borilmoqda. Bu ko‘rsatkichda YAMMning jon boshidagi ulushi o‘rniga sog‘liqni saqlash, ta’lim, xavfsizlik, ijtimioy munosobatlar, ekologik muhit kabi ko‘rsatkichlarni inobatga olish ustuvor yo‘nalish, deb qaralishi kutilmoqda. Oxir- oqibatda hayot sifati ko‘rsatkichini ne’matlar iste’moli miqdori bilan o‘lchash noto‘g‘riligini hayotning o‘zi isbotlamoqda. 11.4. Inson kapitali va ISTIga ta’sir etuvchi omillar «Inson resurslari iqtisodiyoti» fanida «inson kapitali» tushunchasi yanada ko‘proq qo‘llanib kelinmoqda. Ma’lumki, KAPITAL o‘z-o‘zidan ko‘payib boruvchi qiymat hisoblanib, uning miqdori ishchi kuchining sifat darajasi o‘sishi bilan oshib boradi. Inson kapitali faqatgina insonga xos bo‘lib, uni 2 guruhga ajratishimiz mumkin:  jismoniy kapital, ya’ni insonlarning moddiy va moliyaviy aktivlari;  intellektual kapital, ya’ni bu insonlardagi aqliy aktiv yig‘indisi. «Inson kapitali» tushunchasini birinchilardan bo‘lib G. Beker tadqiq etgan. Uning 1964 yilda e’lon qilingan «Inson kapitali: nazariy va emperik tahlili» nomli asarida insonga investitsiya sarflash iqtisodiy rivojlanish asosi deb ta’kidlagan. Muayyan davlatda kambag‘allik darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, inson kapitali shuncha past darajada ekanligini anglaymiz yoki uning defitsitligiga ishonch hosil qilamiz. Inson kapitali – kapital qo‘yilmaning o‘ziga xos shakli, bu kapitalni takror ishlab chiqarish va uning rivojlanishini ta’minlovchi jami sarf-harajatlar yig‘indisi. U ishchi kuchining faoliyatini yaxshilash va sifatini oshirishni anglatadi. Inson kapitali tarkibining ob’ektiga o‘rta umumiy ta’lim, maxsus ta’lim, o‘quv va yig‘ilgan tajriba kiradi. Ilmiybaza.uz Ma’lumki, hayoti, mehnat faoliyati davomida inson ijtimoiy ishlab chiqarishda asosiy rolni bajaradi. Unga investitsiya sarflash natijasida milliy boylik, iste’mol ne’matlari, moddiy va ma’naviy boylik yaratiladi. Inson kapitali esa, ishchi va xizmatchilarning sog‘lik darajasi, bilimi, mehnat unumdorligi, ishlab chiqarish hajmi, daromad miqdori, bilim va malakasining o‘sishiga ta’sir o‘tkazadi. Hozirgi davrda insonlarga sarflangan mablag‘ eng samarali va o‘zini tez oqlovchi kapitaldir. Bu tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan axborot texnologiya sohasida ham yaqqol seziladi. Inson salohiyati taraqqiyotiga bir qancha omillar o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Ularni ob’ektiv va sub’ektiv ko‘rsatkichlarga ajratamiz. I. Inson hayoti sifatining ob’ektiv ko‘rsatkichlari: 1. Nooziq-ovqat tovarlar iste’moli darajasi. 2. Xizmatlar iste’moli sifati va darajasi. 3. O‘y-joy bilan ta’minlanish darajasi va sifati. 4. Yashash darajasining ob’ektiv ko‘rsatkichlari. 5. Inson resurslarining daromadlari miqdori. 6. Oziq-ovqatlar iste’moli darajasi. 7. Ijtimoiy infratuzilma ob’ektlari bilan ta’minlanganlik darajasi va sifati. 8. Tug‘ilish darajasi va sifati. 9. Ijtimoiy ta’minot darajasi va sifati. 10. Sog‘lomlik darajasi va sifati (o‘rtacha umr ko‘rish). 11. Ta’lim sifati va darajasi. 12. Ilmiy va innovatsion faoliyat darajasi va sifati. 13. Shaxsiy xavfsizlik darajasi va sifati (jinoyatchilikning teskari ko‘rsatkichi). 14. Aholining ish bilan ta’minlanish darajasi va sifati. 15. Atrof-muhitning darajasi va sifati, uning inson hayotiga ta’sir darajasi. 16. Fuqorolar huquqini ta’minlash darajasi va sifati. Ilmiybaza.uz Ma’lumki, hayoti, mehnat faoliyati davomida inson ijtimoiy ishlab chiqarishda asosiy rolni bajaradi. Unga investitsiya sarflash natijasida milliy boylik, iste’mol ne’matlari, moddiy va ma’naviy boylik yaratiladi. Inson kapitali esa, ishchi va xizmatchilarning sog‘lik darajasi, bilimi, mehnat unumdorligi, ishlab chiqarish hajmi, daromad miqdori, bilim va malakasining o‘sishiga ta’sir o‘tkazadi. Hozirgi davrda insonlarga sarflangan mablag‘ eng samarali va o‘zini tez oqlovchi kapitaldir. Bu tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan axborot texnologiya sohasida ham yaqqol seziladi. Inson salohiyati taraqqiyotiga bir qancha omillar o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Ularni ob’ektiv va sub’ektiv ko‘rsatkichlarga ajratamiz. I. Inson hayoti sifatining ob’ektiv ko‘rsatkichlari: 1. Nooziq-ovqat tovarlar iste’moli darajasi. 2. Xizmatlar iste’moli sifati va darajasi. 3. O‘y-joy bilan ta’minlanish darajasi va sifati. 4. Yashash darajasining ob’ektiv ko‘rsatkichlari. 5. Inson resurslarining daromadlari miqdori. 6. Oziq-ovqatlar iste’moli darajasi. 7. Ijtimoiy infratuzilma ob’ektlari bilan ta’minlanganlik darajasi va sifati. 8. Tug‘ilish darajasi va sifati. 9. Ijtimoiy ta’minot darajasi va sifati. 10. Sog‘lomlik darajasi va sifati (o‘rtacha umr ko‘rish). 11. Ta’lim sifati va darajasi. 12. Ilmiy va innovatsion faoliyat darajasi va sifati. 13. Shaxsiy xavfsizlik darajasi va sifati (jinoyatchilikning teskari ko‘rsatkichi). 14. Aholining ish bilan ta’minlanish darajasi va sifati. 15. Atrof-muhitning darajasi va sifati, uning inson hayotiga ta’sir darajasi. 16. Fuqorolar huquqini ta’minlash darajasi va sifati. Ilmiybaza.uz II. Inson hayoti sifatining sub’ektiv ko‘rsatkichlari: 1. Fuqorolar madaniyati va axloq darajasi. 2. Mamlakat miqyosida fuqorolarning hayot faoliyati sharoitlari bilan ta’minlanishi. 3. Hudud miqyosida fuqorolarning hayot faoliyati sharoitlari bilan ta’minlanishi. 4. Hududdiy miqyosda ta’lim ko‘rsatkichlarining qoniqish darajasi. 5. Fuqorolarning ijtimoiy-ruhiy va iqtisodiy munosobatlardan qoniqishi darajasi. 6. Fuqorolarning kelajakka ishonchi darajasi. Ilmiybaza.uz II. Inson hayoti sifatining sub’ektiv ko‘rsatkichlari: 1. Fuqorolar madaniyati va axloq darajasi. 2. Mamlakat miqyosida fuqorolarning hayot faoliyati sharoitlari bilan ta’minlanishi. 3. Hudud miqyosida fuqorolarning hayot faoliyati sharoitlari bilan ta’minlanishi. 4. Hududdiy miqyosda ta’lim ko‘rsatkichlarining qoniqish darajasi. 5. Fuqorolarning ijtimoiy-ruhiy va iqtisodiy munosobatlardan qoniqishi darajasi. 6. Fuqorolarning kelajakka ishonchi darajasi.