INSON RESURSLARINI BOSHQARISH JARAYONIDA ISH FAOLIYATINING SIFATI VA MIQDORINI BAHOLASH MUAMMOLARI Reja: 1. Sifatni nazorat qilish tizimi 2. Sifatni nazorat qilishga personalni jalb qilish. Sifatni har tomonlama boshqarish (TQM) kontseptsiyasi 3. Yakka tartibdagi faoliyatga haq to‘lash va mukofatlash o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanish Sifatni boshqarish. Sifatni boshqarish juda jiddiy va murakkab muammo hisoblanadi. Shuning uchun eng yaxshi sifatni kafolatlash uchun ishlatiladigan usullarni keng o‘rganish zarur. Avvalo, sifatni aniq ifodalab berish zarur. Texnik shartlar tomonidan qo‘yilgan talablarga javob berganda mahsulot sifatli hisoblanadi. Biroq haqiqiy sifat faqat texnik shartlarga mos mahsulot ishlab chiqarishni emas, balki bu texnik shartlar bozor talabiga javob berishini ham taqozo etadi. Shuning uchun sifat mahsulotni ishlab chiqargandan so‘ng uni taqsimlash va xaridorga xizmat ko‘rsatishni ham o‘z ichiga oladi. Ishlab chiqarish maqsadi xaridorga zarur bo‘lgan va uning tannarxi, hamda ishlab chiqaruvchining foydasiga haq to‘lashga tayyor bo‘lgan mahsulotni ishlab chiqarishdir. Buning uchun har bir ishlab chiqarish va sotish bosqichi mahsulot sifatini ta’minlash uchun xizmat qilishi kerak. Boshqaruv amaliyotida zaruriy sifatni ta’minlash muammosi menejer uchun eng murakkab muammolardan biridir. U barcha ishlab chiqarish jarayonlarining sifatni kafolatlash mezonlari bo‘yicha nazorat qilishi kerak. Mahsulot sifati zamonaviy bozor uchun muhimdir. Kishilar bozorda kam sifatli tovarga kam haq to‘lashdan ko‘ra, yuqori sifatli tovar uchun ko‘p haq to‘lashga tayyor. Yomon sifatli tovar ishlab chiqarishdan ko‘ra uni umuman ishlab chiqa- rmagan afzal. Buning sabablari: 1. Har bir tovarning tannarxi bor. Agar Sizda sotish orqali xarajatlarni qop- lashga umid yo‘q bo‘lib, biroq yomon sifatli mahsulotni sotish imkoniyatlari mavjud bo‘lsa ham, mahsulotni ishlab chiqarishga ketgan deyarli barcha resurslar yo‘qotilgan hisoblanadi. Agar bu kichik hajm va arzon mahsulot bo‘lsa, sizning zararingiz katta bo‘lmas. Biroq Siz uzoq vaqt davomida va ko‘p mahsulot yoki avtomobil singari katta xarajatli mahsulot ishlab chiqarsangiz, u texnik shartlarga javob bermasa, muammolarga duch kelasiz. Hozir albatta sifatli mahsulot ishlab chiqarish zarur. 2. Ikkinchi sababi bu mahsulot uchun javobgarlik. AQSh va boshqa g‘arb mamlakatlarida mahsulot yomon sifatli va qo‘yilgan talablarga javob bermasa, mijozga etkazilgan zarar uchun kompaniya javobgar bo‘ladi. AQShda kishilarga yomon konstruktsiyalangan engil va hatto yuk avtomashinalari jiddiy zarar keltir- gani haqida misollar ko‘p. Buning natijasida javobgar fIRBalar sud da’volariga ko‘ra ko‘p million dollarli to‘lovlarni to‘lashga majbur bo‘ldi. Bu muammo shunchalik jiddiyki, ayrim fIRBalar yomon sifatli mahsulot ishlab chiqarishga bo‘lgan javobgarlikni sug‘urtalash orqali yuqoridagi holatlardan himoyalanmoqda. Mahsulot uchun mas’uliyatning boshqa tomoni ommaviy axborot vositalarining yuqoridagi kabi hollarni keng yoritishi natijasida fIRBa imidji (obro‘si) va bozorda tovar obro‘siga etkaziladigan qo‘shimcha zarar. 3. Ishni yo‘qotish mumkin. Agar mijozingiz qoniqmasa, uning ehtiyojlarini yanada samarali qondiruvchi boshqa manbalarni izlaydi. Mahsulotning yomon sifati va yomon xizmat ko‘rsatish xaridorlar sovib ketishining eng asosiy sabablardandir. Bu elementlar, ya’ni xarajatlar, javobgarlik va mijozni yo‘qotish bir-biriga katta ta’sir ko‘rsatadi. 4. Ishlab chiqarishning qisqartirilishi. Bu nuqsonli (brak) yoki yomon konstruktsiyalangan mahsulot bilan shug‘ullanish uchun ishlab chiqarish liniyasini to‘xtatish zarur bo‘lganda sodir bo‘lishi mumkin. Bu esa xarajatlarni oshiradi. Sifatni boshqarish tarixi ikki yuz yil avval, ya’ni 1810 yilda bug‘ dvigateli ishlab chiqarilishi bilan boshlangan sanoat inqilobi davriga borib taqaladi deb o‘ylash mumkin. Biroq sifatni zamonaviy boshqarish 70 yildan beri mavjud. Shunga ilk bor e’tibor bergan mashhur kishilardan biri janob Shuart “Bell telefon laboratoriz”ning ilmiy xodimi bo‘lib, 1930 yillarda mahsulot sifati muammolari bilan shug‘ullangan. Bu sohadagi misolga Yaponiyada V. Edvards Deming fao- liyatini keltirish mumkin. Deming amerikalik bo‘lib, sifat nazorati kontseptsiyasi bo‘yicha uzoq vaqt va samarali mehnat qildi. Uning faoliyati Ikkinchi jahon urushi tugagandan so‘ng o‘z e’tiborini Yaponiyaga qaratishi bilan boshlanadi. Urushgacha Yaponiya boshqa asosiy G‘arb mamlakatlari singari yuqori samarali sanoatga ega emas edi va urush natijasida ishlab chiqarish imkoniyatlariga ancha putur etdi. Mahsulot sifati juda past edi, jahon bozorida raqobatli mahsulot ishlab chiqarish haqida bilimlar kam edi. Deming hayotining asosiy qismini Yaponiyada sifat nazorati ustida ishlash bilan o‘tkazdi. Taxminan, 20 yil mobaynida Yaponiya mahsulotlarining sifati o‘sib, hozirgi darajagacha etib keldi. Sifatni boshqarish sohasidagi muammolarni hal qilish natijasidagina eng raqobatli mamlakatga aylandi. Ular qo‘llagan jarayon o‘ziga xos, ularning madaniyatini aks ettiruvchi bo‘lib, asosiy belgilarini saqlagan holda boshqa mamlakatlarda qo‘llash mumkin. Yaponlar har bir kishini yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish zaruriyatini tushundilar va shunga intilishiga erishdilar va sifatga olib keluvchi natijalarni doim nazorat qilib bordilar. 1. Tovar birinchi navbatda bozor ehtiyojlariga javob berishi uchun loyihalashtiriladi. Bu ehtiyojni sotish bo‘limi aniqlashi kerak va bunda u bozordagi o‘zgarishlar bo‘yicha olib borayotgan uzluksiz tadqiqotlarga asoslanadi. 2. Tovar shunday loyihalashtirilgan bo‘lishi kerakki, uni nuqsonsiz ishlab chiqarish mumkin bo‘lsin. Ayrim hollarda sifat nazorati muammolari konstruktsiya- lash kamchiliklari natijasida kelib chiqadi. Demak, tovar funktsional texnik xarakteristikalarga javob beradigan qilib konstruktsiya qilinishi kerak. 3. Konstruktsiyaniig uchinchi sharti tovarni ishlab chiqarish xizmati va u xaridor qo‘liga tekkandan so‘ng texnik xizmat ko‘rsatish engil bo‘lishi kerak. Nazorat sifat darajasini o‘lchash orqali aniqlash deyarli har doim miqdoriy jarayon hisoblanadi. Ayrim hollarda, masalan, tovar qanday bo‘yalgani tekshiril- ganda, u o‘lchanmaydi. Bu kuzatish jarayoni. Biroq, sifatning ilmiy nazorati asosan tovarni unga belgilangan xarakteristikalarga mos kelishini ta’minlash bilan shug‘ullanadi. Bu jarayon o‘lchash mumkin bo‘lgan tizim ko‘rinishida namoyon bo‘lishi kerak. U dastgohda tayyorlangan detal uchun farqlanish mm.da yoki flakondagi suyuqlik uchun ml.da o‘lchanadigan xarakteristikalarga ega bo‘lishi kerak. Ko‘pincha bu bilan ishlab chiqarish jarayonida sifat kafolati markazi shug‘ullanadi. Zaruriy ravishda konstruktsiyalangan tovar uni ishlab chiqarish jarayonida mumkin bo‘lgan farqlanishlarga ega bo‘ladi. Nazorat qilish jarayonida shu o‘zgarishlar qabul qilingan diapazonga qan- chalik to‘g‘ri kelishi aniqlanishi zarur. Mutlaqo benuqson tovar ishlab chiqarish mumkin emas. Boshqacha aytganda, ikkita detal o‘rtasida, albatta, kichik farq bo‘ladi. XIX asr boshlarida o‘zaro almashtiriluvchi detallar ishlab chiqarish jarayo- nining muhim qismiga aylandi. Bungacha barcha detallar qo‘lda ishlanardi. Miltiq ishlab chiqarish bunday detallarni qo‘llashning birinchi misoli hisoblanadi. Ameri- kalik Eln Uitni ishlab chiqarish jarayonini bunday takomillashtirishga ulkan hissa qo‘shdi. Menejerning keyingi muammosi - nazoratdan chetda qolgan yoki sifatsiz tovarlar bilan ishlash rejasi. Mahsulot sifatida salbiy o‘zgarishlar sodir bo‘lganda tug‘iladigan muammoni hal qilish uchun ishlab chiqarish tajribasiga ega bo‘lish kerak. Sifat buzilishining sabablari - kishilar, dastgohlar yoki materiallar bilan bog‘liqliklar bo‘lishi mumkin. Endi "tizim nazorat ostidaligini qanday bilish mumkin?" degan masalani ko‘rib chiqamiz. Ko‘pincha tovarni bir qarashdayoq uning sifatini bilib olamiz. Bu vizual tekshirish. Ammo ba’zi hollarda, masalan, zich biriktirilgan qismlar diametrini millimetrlarda aniqlash zarur bo‘ladi. Bu bosqichda o‘lchash tizimi va miqdor ko‘rsatkichlarini shunday tashkil qilish kerakki, bunda ularni statistik nazorat ostidaligini aniqlash mumkin bo‘lsin. Biz hamma detallarni yoki ulardan birortasini sifatini aniqlashimiz mumkin. Liniya inspektori yig‘uv liniyasida eng muhim kishilardan biri sanaladi, chunki u mah- sulotni bevosita ishlab chiqarish jarayonida kuzatadi va uning sifat standartiga mos kelishini aniqlab boradi. Agar o‘zgarishlar sodir bo‘lsa, darhol uning oldini olish choralari ko‘rilishi zarur. Sifat tavsifini o‘lchash tizimi o‘rnatilgandan so‘ng, zarur talablarga rioya etilayotganligini aniqlash uchun statistik usullardan foydalanishimiz mumkin. Statistik ko‘rsatkichlar ko‘rsatiladigan xizmatlarga qaraganda, moddiy mahsulotlar ishlab chiqarishda oson qo‘llaniladi. Xizmatlar sohasida bu borada bir qator muam- molarga duch kelish mumkin. Masalan, bizda shisha idishlarni suyuqlik bilan to‘ldiruvchi dastgoh bor. Bu dastgoh 1 minutda ko‘p idishni to‘ldiradi. Bu tez jarayon bo‘lib, vujudga keladigan muammolarni o‘z vaqtida hal qilish kerak. Deylik, dastgoh 0,5 idishlarni to‘ldiradi. Hech bir idishga aynan yarim litr suyuqlik to‘ldirish mumkin emas. Shuning uchun me’yordan chetlashishning mumkin bo‘lgan darajasini o‘rnatish zarur. Bu 0,5 yoki 1 litr bo‘lishi mumkinligini aniqlaymiz. Xuddi shunday nazorat suyuqliklarni aralashtirishda, idishni berkitishda, yashikka joylashtirish va tashishda amalga oshiriladi. Ishlab chiqarishda farqlanishlarni o‘lchash usullarining eng yaxshilaridan biri ustunli diagrammalar usulidir. Bu tizim tanlash printsipi bo‘yicha ishlaydi. Siz kamida to‘rtta mahsulot namunasini olib tekshirishingiz kerak. Deylik, biz liniyadan 10 ta idishni olib, unga qancha suyuqlik solinganligini aniqlamoqchimiz. Bunda idishdagi suyuqlikning aniq miqdorini o‘lchash tizimiga ega bo‘lishimiz zarur. Buning uchun vizual yoki suyuqlikni konteynerga qo‘yib tortish mumkin. Shunday qilib, ishlab chiqarish liniyasidan o‘nta namuna olinib, har bir idishdagi suyuqlik aniqlanadi. Umumiy miqdorni 10 ga bo‘lish orqali o‘rtacha bir idishga solingan suyuqlik hajmi aniqlanadi. Biz o‘rtacha ortiqlik yoki etishmovchilikka ega bo‘lamiz. Sifatni nazorat qilishning boshqa uslublari ham bor. Ayrim hollarda murakkab uslublardan foydalanish zarur bo‘ladi. Sifatni nazorat qilishning eng yaxshi tizimini ishlatish maqsadida maxsus ishlab chiqilgan tizimlardan foydalaniladi. Etakchi ishlab chiqarishlarda ko‘p tovarlar mashinalar tomonidan tekshiriladi. Masalan, kompyuter mikrosxemalari doim mashinalar tomonidan tekshiriladi. Sifatni nazorat qilishga personalni jalb qilish. Sifatni har tomonlama boshqarish (TQM) kontseptsiyasi Sifatni nazorat qilish dasturi samaradorligini oshirish uchun personalni har bir bosqichda sifatni tekshirish, tuzatish va saqlashga jalb qilish muhim ahamiyatga ega. Buning uchun uchta usul qo‘llaniladi. Sifatning samarali dasturi ularning bitta, ikkita yoki hammasini o‘z ichiga olishi mumkin. 1. Nazorat guruhlari. Bu guruh bo‘linma yoki ma’lum bir ishlab chiqarish jarayonida sifat nazorati borishini kuzatish va uni muntazam baholash maqsadida tuzilgan bo‘lib, u odatda nazoratchilar va liniyadagi ishchilardan tarkib topadi. Agar siz kishilarni bunday faoliyatga yaxshi jalb qila olsangiz, muammolar ertaroq aniqlanadi va tezroq hal qilinadi. Nazorat guruhi davriy majlislarda ishlab chiqarish faoliyatini yaxshilash va shu orqali sifatni oshirish bo‘yicha takliflar kiritishi mumkin. 2. Shaxsni tovar bilan bog‘lash. Yig‘uv liniyasidagi ayrim operatsiyalarni bajaruvchi operator tayyor mahsulot bilan konkret bajarilgan ishni solishtira olmaydi, o‘zi qilgan ishning natijasini baholay olmaydi. Shuning uchun ularda tayyor mahsulot uchun javobgarlik va o‘z ishidan gururlanish hissiyoti yo‘qoladi. Ular o‘z ishlarini ko‘ngildagidek bajarmasa va yuqori sifatli mahsulotni ta’minlamasa, ularning yomon yoki yaxshi ishlaganini hech kim aniqlay olmaydi. AQSh kasaba uyushmalari ishchilarni ish beruvchilar va o‘z ishidan uzoqlashtirish tendentsiyasiga ega. Buning oqibati sifatida yirik fabrikaning ayrim ishchisi ish haqi olishdan tashqari nimaga erishganini his qilishi qiyin. Kichikroq korxonalarda bu muammo kamroq darajada namoyon bo‘ladi. Bu muammoni echishda mahsulot sifati muammosini hisobga olgan holda xodim ish faoliyatini boshidan oxirigacha kuzatish imkonini beruvchi tizim eng muvafaqqiyatli usul bo‘lar edi. AQShning bosma (pechat) presslar kompaniyasi bu muammoga boshqacha yondashdi. Yig‘uv liniyasida mashina yig‘ish o‘rniga barcha qismlar ish joyiga etkazilar va bir kishi tomonidan yig‘ib chiqilar edi. Ish yakunida u shaxsiy yorlig‘ini mashinaga o‘rnatadi. Qanday usul qo‘llanishidan qat’iy nazar, u ishchining pirovard mahsulot bilan bog‘lanishi hissiyotini vujudga keltirsa, mahsulot sifati oshadi. 3. Xodimlarni yuqori sifat uchun mukofotlash usuli. Kompaniya ishlab chiqarish liniyasida yuqori sifat uchun xodimlarni rag‘batlantirish orqali qo‘shimcha foyda ko‘rishi mumkin. Sifatni har tomonlama boshqarish (TQM) kontseptsiyasi. Oxirgi yillarda G‘arb mamlakatlari kompaniyalarida sifatni har tomonlama boshqarish (TQM) kontseptsiyasi rivojlantirildi. Bu kontseptsiya tashkilotning barcha darajalarida eng yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatishga qaratilgan chora- tadbirlar majmuasini ifodalaydi. Bu kontseptsiyaga muvofiq sifatni boshqarish tizimi, hatto, korxonadan tashqarida - mol xaridorga etkazilgandan so‘ng unga xizmat ko‘rsatishni ham o‘z ichiga oladi. Sifat hozirgi kunda shunday muhimki, G‘arb mamlakatlarida TQM dasturiga ega bo‘lmagan kompaniyalar raqobat qila olmaydilar, chunki potentsial xaridorlar sotuvchini tanlashda bu omilga ham e’tibor beradilar. TQM tizimining asosiy elementlari: 1. Muayyan sifatli tovarni ishlab chiqish va ishlab chiqarish uchun bozor ehtiyojlarini aniqlash. Bu sohada marketing bo‘limi etakchi bo‘lishi zarur. Imkoniyatga qarab, mijozni tovarni ishlab chiqish, ayniqsa vaqt o‘tishi bilan uni takomillashtirish jarayoniga jalb qilish kerak. Bozor bilan teskari aloqa tizimini yo‘lga qo‘yish zarur. Tovar qanday qabul qilinayotganligi, xaridorlarning fikrini o‘rganmay turib muvaffaqiyatga erisha olmaysiz. 2. TQM jarayonidagi ikkinchi qadam tovarni ishlab chiqish va tekshirish hisoblanadi. Bu erda sifat darajasi variantlarini tanlash hal qiluvchi masala bo‘lishi va tovarni ishlab chiqish (loyihalash) yakunida u yaxshilab tekshirilishi kerak, va bunda ham imkoniyatga qarab xaridorni jalb qilish ma’qul. 3. Ishlab chiqarish jarayonini shunday ishlab chiqingki, uning yo‘lga tushirilishi bilan nuqsonsiz mahsulot ishlab chiqarilsin. Aks holda ularni ta’mir yoki qayta ishlash uchun zarar ko‘rasiz. 4. Nazorat natajalarini hujjatlashtirish va tovarni baholash jarayonini davom ettirish kerak. Tovar doimiy nazorat qilinayotganligiga ishonch hosil qiling. Tovarni baholash ustidan nazorat jarayonini ham boshqarishni unutmang. Tovar korxonadan tashqarida baholanayotganligi va uning natijalari sifatni oshirishda yordam berayotganligiga ham ishonch hosil qiling. 5. Mol etkazib beruvchilarga sifat yuzasidan qo‘yiladigan talablar, ya’ni ular etkazib berayotgan resurslar texnik tavsiflar va standartga mos kelishini doim tekshirib borish zarur. Bu taqsimot tizimiga, tovarni zavoddan iste’molchigacha etkazib beruvchi vositachilarga ham taalluqli. 6. Ishchi guruhlari, mukofotlash, motivlashtirish, sifatni saqlash va nazorat qilishga zaruriy vakolatlarni xodimlarga topshirish orqali sifat haqidagi axborotni ta’minlash. Bu muammo vujudga kelishi bilan unga darhol javob berishga olib keladi. Xodimlarga muvofiqlashtirish vakolati berilishi nazoratchilar ish hajmini kamaytirish va yaxshi natijalarga olib keladi. 7. Butun jarayonni kuzatuvchi va muammolarni darhol hal qiluvchi guruhlarni tashkil qiling. Bu guruhlar lavozimlar tuzilmasini ishlab chiqishlari, majlis uchun vaqt o‘rnatishlari va o‘z vazifalarini bajarish uchun barcha sharoitlarga ega bo‘lishi kerak. Yakka tartibdagi faoliyatga haq to‘lash va mukofatlash o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanish Mukofotlash. Rag‘batlantirish - mahsulotni kerakli hajmda ishlab chiqarayotgan yoki istalgan ishlab chiqarish darajasini ta’minlaydigan ishchilarga naqd to‘lovlar. Mukofotlar va komission to‘lovlar. Bular oylik oluvchi ishchiga ham, ish haqi oluvchi ishchiga ham mukofotning bir turi bo‘lib, har doimgi ish haqi yoki belgilangan oylik ustiga to‘lov hisoblanadi. Ba’zi fIRBalar yillik mukofotlarni yil davomida tovar zaxiralari aylanmasini tezlashtirganligi uchun rag‘batlantirish sifatida Rojdestvo bayramiga to‘laydilar. Boshqa mukofotlar kompaniyaning ma’lum maqsadga erishishi bilan bog‘liq. Ular ilgari yuqori boshliqlar va o‘rta menejerlar uchun mo‘ljallangan bo‘lsa, endi ularni past mansablarni egallagan xizmatchilarga ham to‘lashni boshlashdi. Komission to‘lovlar - fIRBaning sotuv hajmida shakllanadigan to‘lovlar. Ular personalga to‘lash uchun ishlatiladi va mukofotning yagona shakli bo‘lib yoki har doimgi oyligi ustiga rag‘batlantirish bo‘lib xizmat qiladi. Mukofot odatda, ish haqi va oylik ustidan, erishilgan yutuqlarga haqni ifoda etuvchi naqd to‘lovlardir. Tartibga solish dasturlari. “Johnson & Johnson” - ishlab chiqarish muam- molaridan xavotirda bo‘lgan yagona kompaniya emas. Bajaruvchi direktorlar, menejerlar va boshqa toifa ishchilar mehnat unumdorligini oshirishni tartibga solish uchun kompaniya unumdorlikning ma’lum darajasiga erishish yoki daromadlikka erishish bilan bog‘liq ular uchun pullik rag‘batlantirishlar kiritadi. Boshqacha qilib aytganda, mehnatga haq to‘lash uchun asos oddiy faoliyat bilan emas, balki bu faoliyatning natijalari bilan aniqlanadi. 7-jadval Personalni baholash uslublari Uslublar nomi Uslublarning qisqacha izohi Natija Manbashunoslik(bi ografiya asosida ishlash) Kadrlar bo‘yicha ma’lumot- lar, kadrlarni hisobga olish varog‘i, shaxsiy ariza, tarjimai hol, ma’lumot haqida hujjatlar, tavsifnomani tahlil qilish Oilasi, ma’lumoti, mansabsi, xarakteri haqida xulosalar Suhbat (intervyu) Xizmatchi bilan u haqida qo‘- shimcha ma’lumot olish uchun oldindan tayyorlangan yoki ehtiyoriy sxema asosida “savol- javob” shaklidagi suhbat Savollari ko‘rsatilgan savolnoma Anketa so‘rovnomasani o‘tkazash (o‘z-o‘zini baholash) Shaxsiy sifatlarni baholash uchun mahsus anketa yordami- da so‘rovnoma o‘tkazish va ularni tahlil qilish “Vakansiya” anketasi Ijtimoiy so‘rovnoma Baholanayotgan shaxsni yahshi biladigan turli toifadagi xizmatchilar (rahbarlar, qo‘l ostidagilar, hamkasabalar) so‘- rovnomasini o‘tkazish va shu orqali shaxsiy sifatlar diagram- masini chizish Ijtimoiy baholash anketasi, sifatlar diagrammasi Kuzatish Baholanayotgan xizmatchi- ning ish kunini bir martalik kuzatishlar va suratga olish usullari bilan norasmiy holatda (dam olishda, oilada ) va ishda kuzatish Kuzatish haqida hisobot Test sinovlari Maxsus test yordamida pro- fessional bilimlar va ko‘nik- malar, imkoniyatlar, motivlar, psixologiyalarni aniqlash Psixologik portret Ekspertlar tomonidan baholash Ekspertlar guruhini shakl- lantirish, ideal yoki real xiz- matchilarning umumiy sifatla- rini belgilash va ularni ekspert- lar tomonidan baholash Ish o‘rni modeli Xavfli holatlar Xavfli holat tashkil qilish va ularni hal qilish jarayonida (ke- lishmovchilik, murakkab qaror qabul qilish, suhbatda o‘zini tu- tish, spirtli ichimliklar va ayol- larga munosabati va h.k.) shaxsni kuzatish Holat va shaxsning o‘zini tutishi haqidagi hisobot Ish o‘yinlari Tashkiliy o‘yinlarini o‘tka- zish, bilim va ko‘nikmalarini tahlil qilish, o‘yinchilarni rollar bo‘yicha ajratish (“g‘oyalar generatori”, “tashkilotchi”, “tanqidchi”, “ekspert”, “ish yurituvchi”, “kuzatuvchi” va boshqalar) va kichik guruhda O‘yin haqida hisobot. O‘yinchilar va rollarni baholash ishlash faoliyatini baholash. Aniq holatni tahlil qilish (keys-stadi) Xizmatchiga ishlab chiqa- rishdagi ma’lum holat bo‘yicha tahlil o‘tkazish va holatni hal qilish bo‘yicha ma’ruza shak- lidagi takliflar tayyorlash bo‘- yicha topshiriq berish Holatni hal qilish bo‘yicha muqobil qarorlar mavjud bo‘lgan ma’ruzalar Ajratish, joy-joyiga qo‘yish (ranjirovanie) Baholanayotgan xizmatchilarni boshqa usullar bilan o‘zaro taqqoslash va tanlab olingan ko‘rsatkichlar bo‘yicha ranglarning (guruh- dagi joylarni) kamayishi yoki ko‘payishi tartibida joylash- tirish Xizmatchilarning (nomzodlarni) ranglar bo‘yicha ro‘yxati Dasturlangan nazorat Nazorat savollari yordamida professional bilim va ko‘nik- malar, intellekt darajasi, tajriba va ish faoliyatini baholash Dasturlangan nazorat xaritasi, bilim va ko‘nikmalar bahosi Imtihon (sinov, biznes rejani himoya qilish) Professional bilim va ko‘- nikmalarni nazorat qilish, bun- da baholanuvchi ma’lum fan bo‘yicha (muammolar bo‘yi- cha) oldin tayyorgarlik ko‘radi va komissiya oldida javob be- radi Baholari ko‘rsatilgan imtihon varaqlari, biznes reja O‘z faoliyati bo‘yicha hisobot (ma’ruza qilish) Rahbar yoki mutaxassisni ish rejalari va shaxsiy majburiyat- larining bajarilishi tahlil qilin- Yozma hisobot gan yozma hisoboti yoki meh- nat jamoasi oldida chiqish qi- lishdir Mehnatni umumiy baholash Mehnat sifatining murakkab- ligi va natijalarni baholash ko‘rsatkichlarini umumlashti- rish va ularni oldingi davr ko‘r- satkichlari yoki koeffitsientlari bilan taqqoslash Mehnatni baholash jadvali Personalni attestatsiyadan o‘tkazish Attestatsiya komissiyasi to- monidan nomzodning mansab- ga munosibligini aniqlash uchun va shaxsning salohiyati- ni belgilash uchun javoblarni tahlil qilish maqsadida perso- nalni baholashning kompleks usuli Attestatsiya anketasi, attestatsiya komissiyasi protokoli, direktorning buyrug‘i Mehnatni baholash tizimining ko‘pchiligi bir qancha kishilarni baholashda ishtirok etishini ko‘zda tutadi. Bunday amaliyot shu kishini xatti-harakatini baholash uchun haqqoniy sharoitlarni yaratadi. Baholash tizimini qo‘llashning eng katta qiyinchiligi – ishchi tomonidan bajarilgan ishni o‘lchash usullarini topishdir. So‘nggi mezon bo‘lib mehnatning ishlab chiqarish qobiliyati xizmat qiladi, lekin uni o‘lchash har doim ham oson bo‘lavermaydi. Aniq bir matnning ko‘p betini bexato yozgan yoki nuqsonsiz mikroprotsessorlarni ko‘p yiqqan ishchi ma’lum bir vaqt oralig‘ida boshqalarga nisbatan yuqori ishlab chiqarishni namoyish etadi. Lekin tadbirkor mexmonxona administratori yoki telestantsiyaning o‘rta bo‘g‘ini menejeri mehnati unumdorligini qanday baholash kerak? Tashkilotning umumiy ishlab chiqarish unumdorligini o‘lchash mumkin bo‘lsa ham, ko‘pincha ular xizmat ko‘rsatish sohasi ishchilari va injener-texnik personal bajaradigan turli vazifalar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘lanmagan. Ko‘rinib turibdiki, xodimlar mehnatini baholash uchun qo‘shimcha mezonlar zarur, misol uchun berilgan tashkilotning mijozlar orasidagi mashhurlik darajasi, ishchilarning hamkasblar va mijozlarga nisbatan o‘zini tutishi, malakasi va h.k. Ko‘pchilik kompaniyalar ishchilar mehnati sifatini ob’ektiv baholashni ta’minlash uchun quyidagi anketalarni ishlatadilar. Familiya, ismi _______ mansabi _______ ish staji________ sana ______ joylashgan joyi_____ Bo‘linma (tsex) ________ Shu mansabda ishlashning davomiyligi ______ tekshiruv davri _______ dan _______ gacha. Tekshiruv o‘tkazdi ______ Tekshiruvchining mansabi ________ 8 - jadval Ko‘rsatkichlar Kamchi- liklar Besh balli tizimda baholash Professional bilimlar va malaka. O‘z majburiyatlarini tushunadi, ega bo‘lgan bilimi va malakasidan foydalanadi; yangi usullarga (texnologiyalarga) ko‘nikadi; o‘z ishini rejalashtiradi va tashkil etadi 54321 Ish hajmi Standartlar va vaqtinchalik ish jadvaliga rioya etish; ish vaqtidan unumli foydalanish 54321 Ishning sifati Aniqlik darajasi - xatolarning yo‘qligi; ishning 54321 bajarilishidagi sinchkovlik Qo‘yilgan majburiyatlarning to‘liq bajarilishi, javobgarlikni o‘z bo‘yniga olishda ichki hislatlari; original fikr va o‘ylangan maqsadni amalga oshirish qobiliyati 54321 Kommunikativ malakalar Fikrlar va ma’lumotlarni aniq va sinalgan tarzda almashuv qobiliyati; mijozlar va tashkiliy ierarxiyaning turli darajalari bilan muloqot 54321 Ishonchlilik Instruktsiya va buyruqlarni aniq bajarish qobiliyati; juda zarur masalalarni bajarish qobiliyati; mustahkam mehnat malakasi 54321 Rahbarlik qobiliyati va potentsial imkoniyatlar Belgilangan masalaning yaxshi bajarilishi uchun boshqalarning ishini uyushtirish qobiliyati; qo‘l ostidagi ishchilarning faoliyatini takomillashtirish potentsial qobiliyati 54321 Ballar: 5- a’lo. Ishchi muntazam ravishda belgilangan me’yorlarni ortig‘i bilan bajaradi va bu ishdan kutilgan natijani oshiradi. 4 - o‘rtacha. Ishchi sistematik ravishda belgilangan me’yorlarni bajaradi va bu ishdan kutilgan natijani ta’minlaydi. Ko‘pincha kutilayotgan natijalardan oshadi. 3 - qoniqarli. O‘rtacha malakali ishchi me’yorlarini bajaradi va kutilgan natijalarni ta’minlaydi. Ba’zan kutilgan natijadan oshadi, lekin vaqti-vaqti bilan uni ta’minlamaydi. O‘z majburiyatlarini berilgan normal tartibda bajaradi. 2 - yaxshilanish zarurligi. Ishchi me’yorlarni to‘liq bajarmaydi va kutilgan natijani ta’minlamaydi. Bunday darajadagi ishchi berilgan ishning standart talablariga to‘liq javob bermaydi. 1 - qoniqarsiz. Ishchi berilgan ishning minimal talablarini bajarmaydi va ishdan kutilgan natijani ta’minlamaydi. O‘z ishim bahosi bilan tanishdim ______ Ishchining imzosi ______ Sana ________ Berilgan ishchi qancha qo‘l ostingizda bo‘lgan? _________ Boshliqning imzosi ______ Sana ________ Xulosa Shunday qilib, biz rivojlangan davlatlar miqyosida, IRB da sifat nazorati, uni amalga oshirishda asosiy rol o‘ynaydigan chora-tadbirlar va iqtisodiy rejalarni ko‘rib chiqdik. TQMning boshqarishdagi alohida roliga to‘xtalib, uning tovarlar ishlab chiqarishda nechog‘li muhim rol o‘ynashini ko‘rdik. Ish faoliyatini baholashda to‘g‘ri ob’ektiv mezonlarni topish – hozirgi davrda ishlab chiqarishda eng asosiy stimul ekanligini yuqorida keltirilgan misollar yaqqol ko‘rsatib turibdi. Bulardan milliy iqtisodiyotimizni rivojlantirishda to‘g‘ri foydalansak, albatta, ish sifati va har bir ishchining turmushi darajasi kundan-kunga oshaveradi. Tayanch iboralar Sifatni nazorat qilish, TQM ustunli diagrammalar, rag‘batlantirish, imtiyoz- lar, baholash uslublari, attestatsiya. Nazorat va mulohaza savollari 1. Sifatni nazorat qilish tizimi deganda nimani tushunasiz? 2. Ishchi xodimlarning ish faoliyati qanday usullar bilan rag‘batlantiriladi? 3. Keltirilgan misollardan qaysilarini O‘zbekistondagi kompaniya va fIRBalarda umuman ishlab chiqarishni tashkil qilishda foydalanish va qo‘llash mumkin? 4. Xodimlar faoliyatini baholashda sifatni nazorat qilishning ahamiyati? 5. Xodimlarni rag‘batlantirish ahamiyati? 6. TQM o‘zi bizga kerakmi? 7. TQM tizimining asosiy elementlariga nima kiradi? 8. Xodimlarga qanday imtiyozlar beriladi? 9. Personalni baholashda qanday uslublar mavjud? 10. Personalning lavozim bo‘yicha o‘sishida attestatsiyaning ahamiyati.