INSON VA FUQAROLARNING VA FUQARONING ASOSIY HUQUQLARI, ERKINLIKLARI VA BURCHLARI

Yuklangan vaqt

2025-03-18

Yuklab olishlar soni

Sahifalar soni

Faytl hajmi

114,0 KB

INSON VA FUQAROLARNING VA FUQARONING ASOSIY HUQUQLARI, ERKINLIKLARI VA BURCHLARI 1. Umumiy qoidalar 2. Fuqarolik 3. Shaxsiy huquq va erkinliklar 4. Siyosiy huquqlar 5. Iqtisodiy, ijtimoiy madaniy va ekologik huquqlar 6. Inson hamda fuqaroning huquq va erkinliklarini kafolatlari 7. Fuqarolarning burchlari 1. Umumiy qoidalar. Davlat va jamiyacht hayotida uning asosiy negizini tashkil etgan, bu tom ma’noda inson uning haq-huquqlari tashkil etadi. Inson huquqlari - insoniyat paydo bo‘lgandan buyon turli darajalarda, mutafakkirlar va faylasuflarning bahs- munozarasi mavzusi bo‘lib kelgan. Uning huquqiy manbalari juda qadimgi zamonlarga borib taqaladi. Hozirgi zamon Inson huquqlariga oid qonunchilik 3 bosqichga bo‘lib o‘rganiladi. Manbalarga asosan, birinchi bosqich, 1789 yilda qabul qilingan Inson va fuqaro huquqlari fransuz Deklaratsiyasidan boshlanib to birinchi jahon urushiga qadar davrni o‘z ichiga oladi. Inson huquqlari qonunchiligi birinchi bosqichida shaxs erkinligi va fuqarolar tengligi; shaxs daxlsizligi, xususiy mulk, saylov huquqlariga oid masalalar asosiy o‘rin egallagan.Inson huquqlarining ikkinchi bosqichi XX

asrning 1 yarmini o‘z ichiga oladi. Bunda insonning mehnat qilish huquqi; dam olish huquqi; ijtimoiy yordam olish huquqi qonunchilikni asosiy mavzusi bo‘lgan. XX asrning 2 yarmi Inson huquqlariga oid qonunchilikning uchinchi bosqich davri hisoblanadi. Bu davrda inson huquqlari himoyasiga oid yaratilgan qonunlar inson huquqlari qonunchiligining “yangi avlod” davri deb nomlanadi. Uchinchi bosqich qonunchiligi markazida insonlarni tinch yashash huquqi; sof va toza atrof muhitga ega bo‘lish huquqi; axborot olish huquqiga katta e’tibor qaratilgan.Mantiqan ketma-ketlikdan kelib chiqilsa, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi Inson huquqlariga oid qonunchilik tizimini uchinchi bosqichida yaratilgan Konstitutsiyalar qatoridan o‘rin olgan. Shu nuqtai nazardan oladigan bo‘lsak, biz yuqorida aytib o‘tgan inson huquqlarining barchasi Konstitutsiyamizda o‘z aksini topgan desak, mubolag‘a bo‘lmaydi.Jumladan konstitutsiyaning II- bo‘limi “Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari” deb nomlanadi. Ushbu bo‘lim 7 bobdan iborat bo‘lib, unda Umumiy qoidalar; Fuqarolik; Shaxsiy huquq va erkinliklar; Siyosiy huquqlar; Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar; Inson huquqlari va erkinliklarining kafolatlari; va Fuqarolarning burchlari belgilab berilgan. Shu o‘rinda nima uchun fuqarolarning burchlari ham inson huquqlari qatorida e’tirof etilmoqda, degan savol tug‘ilishi tabiiy. O‘zi bunday savolni berish to‘g‘rimi? Bizningcha to‘g‘ri. Chunki, fuqaro o‘z burchini bajarish orqali boshqa fuqarolarning huquqlarini ta’minlashda ishtirok etadi.Masalan, harbiy vatanparvar yoshlarimiz o‘zlarining vatan oldidagi yigitlik burchini bajarar ekan, mamlakatimiz sarhadlarini himoya qiladi. Shuning barobarida, boshqa fuqarolarning tinch yashash huquqini ta’minlashda ishtirok etadi. Tabiiyki, Konstitutsiyamiz normalaridan ko‘pchilikning xabardorligini inobatga olib, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlangan inson huquq va erkinliklari kafolatlarini xalqaro hujjatlarga qiyoslash orqali ochib berishga harakat qilsak.Zeror,qiyoslash orqali uning farqli jihatlari mazmun- mohiyati yanada shaffof namoyon bo‘ladi. Shu bois, Inson huquqlariga oid BMT tomonidan 70 ga yaqin, Yevropa Kengashi Bosh assambleyasi tomonidan 160 dan ziyod, YuNESKO tomonidan 70 dan ortiq, Yevropa Xavfsizlik va Hamkorlik

Tashkiloti tomonidan 30 dan ortiq xalqaro konvensiyalar, deklaratsiyalar, paktlar qabul qilingan. Ma’lumotlarda keltirilishicha hozirgi paytda Inson huquqlari bo‘yicha 400 ga yaqin xalqaro hujjatlar mavjud. Men e’tiboringizni barchaga yaxshi ma’lum bo‘lgan BMT Bosh Assambleyasining rezolyusiya bilan 1948 yil 10 dekabrda qabul qilingan “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi”ga qaratsam. Nimaga? Chunki, “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi” obrazli aytganda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining o‘zagini tashkil etadi. Qolaversa, butun dunyoda inson huquqlariga taalluqli bo‘lgan qonunlar hujjatlari “ildizi” mana shu BMTning asosiy hujjatidan “oziqlanadi”. Aslida Inson huquqlari - insonning davlat bilan munosabatidagi huquqiy maqomini, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va madaniy sohalardagi imkoniyatlari hamda da’volarini tavsiflovchi tushuncha. Inson huquqlarini erkin va samarali tarzda amalga oshirish fuqarolik jamiyati va huquqiy davlatning asosiy belgilaridan biridir. Inson huquqlarini mutlaq va nisbiyga bo‘lish qabul qilingan. Yashash huquqi, qiynoqlarga, zo‘ravonlikka, inson sha’nini yerga uradigan boshqa xil muomalaga yoki jazoga duchor etilmaslik huquqi, shaxsiy hayotning daxlsizligi huquqi, shaxsiy va oilaviy sir saklash huquqi, o‘z sha’ni hamda yaxshi nomini himoya etish huquqi, vijdon erkinligi va dinga e’tiqod qilish huquqi, shuningdek, sud tomonidan himoya qilinish va odil sudlov huquqi hamda shular b-n bog‘liq eng muhim protsessual huquqlar mutlaq insno huquqlari sirasiga kiradi. O‘zbdekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 19-moddasida belgilanganidek: O‘zbekiston Respublikasida insonning huquq va erkinliklari xalqaro huquqning umume’tirof etilgan normalariga binoan hamda ushbu Konstitutsiyaga muvofiq e’tirof etiladi va kafolatlanadi. Inson huquq va erkinliklari har kimga tug‘ilganidan boshlab tegishli bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo‘lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, e’tiqodi, ijtimoiy kelib chiqishi, ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, qonun oldida tengdirlar.Imtiyozlar faqat qonunga muvofiq belgilanadi va ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bo‘lishi shart. Konstitutsiyada imtiyozlar faqat qonun bilan belgilab qo‘yiladi hamda ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bo‘lishi shart, deb keltirilgan. Shuning bilan birga, unda O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi va davlat

bir-biriga nisbatan bo‘lgan huquqlari va burchlari bilan o‘zaro bog‘liqdirlar.“Fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo‘yilgan huquq va erkinliklari daxlsizdir, ulardan sud qarorisiz mahrum etishga yoki ularni cheklab qo‘yishga hech kim haqli emas”, (19-modda) – deb, inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanishi belgilangan. Bu o‘z navbatida barcha fuqarolarning huquq va erkinliklari tengligini, hech kimning jinsi, irqi, dini, millati, tili, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqei jihatidan kamsitilishi mumkin emasligini, fuqarolar bilan davlat o‘rtasida o‘zaro bir-birlariga nisbatan huquq hamda burchlari mavjudligini, fuqarolarning Konstitutsiya va davlatning boshqa qonunlarida mustahkamlab qo‘yilgan huquq va erkinliklari daxlsizligi, ularni sud qarorisiz hech kimning cheklashga haqli emasligini kafolatlaydi. Konstitutsiyamizning 24-moddasida “Yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqidir”, deyilgan. Buning ma’nosi shundan iboratki, yashash huquqi insonning tabiiy huquqi hisoblanadi. Insonning tabiiy huquqi (yashash huquqi) va uni o‘z navbatida himoyasini ta’minlash davlat hamda barcha jamoat tuzilmalari faol harakatlarining keng doirasini, har bir mavjud inson turmushining xavfsiz ijtimoiy va tabiiy muhitini, turmush sharoitini o‘zida mujassamlaydi. Insonning yashash huquqi, u hayotda kim bo‘lishidan qat’i nazar, qonun tomonidan ta’minlanadi. Mazkur huquqiy norma 1948 yil 10 dekabrda qabul qilingan va o‘zining tarixiy 60 yilligi keng miqyosda nishonlanayotgan inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasiga ham to‘liq mos keladi. Jumladan, inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasining 3-moddasida har bir inson yashash, erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega ekanligi belgilab qo‘yilgan.Asosiy Qonuning “Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar” bobi fuqarolarning mehnat qilish, mulkdor bo‘lish, merosxo‘r bo‘lish, bilim olish, ilmiy-texnikaviy ijod erkinligi, ijtimoiy ta’minot olish huquqlarini kafolatlaydi. Xususan, 37-moddada, “Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko‘rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir”.

“Sud hukmi bilan tayinlangan jazoni o‘tash tartibidan yoki qonunda ko‘rsatilgan boshqa hollardan tashqari majburiy mehnat taqiqlanadi”, deb belgilangan. Bu esa, o‘z navbatida O‘zbekistonda qonun tartibida va kundalik hayotda har bir insonga to‘liq erkin iqtisodiy faoliyat, o‘z mehnatini sarflaydigan sohani va shaklini erkin tanlash ta’minlanadi. Barcha fuqarolar mehnat huquqlariga ega bo‘lish va ulardan foydalanishda teng imkoniyatlarga egadirlar. Har bir shaxsning mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko‘rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqlari mustahkamlangan konstitutsiyaviy me’yorlarni rivojlantirish va ularni amalga oshirish uchun aniq mexanizmni yaratish maqsadida “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida”, “Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida”, “Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida”, “Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining qonunlari, O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik, Mehnat kodekslari va boshqa huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Bizning oldimizda turgan eng dolzarb vazifalardan biri bu albatta, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini barcha fuqarolarimiz, ularni yoshidan qat’i nazar chuqur o‘rganishlaridir. Chunki, har bir shaxs kundalik hayotida Konstitutsiyada belgilab qo‘yilgan huquq va erkinliklariga bevosita murojaat qiladi. Qomusimiz o‘zining mazmun-mohiyati bilan inson va fuqarolarning huquq va erkinliklarini kafolatlab beruvchi oliy yuridik hujjatdir. Inson huquqlari va erkinliklarini muhofaza qilishning ta’sirli vositasini barpo etish, xalqaro tashkilotlar hamda huquqni muhofaza qilish tashkilotlari b-n hamkorlikni kengaytirish, davlat muassasalari xodimlari va barcha aholining inson huqukutri bo‘yicha madaniyatini oshirish maqsadida, BMTning inson huquqlari va boshqaruv tizimini de-mokratiyalashni qo‘llabquvvatlash dasturiga muvofiq tashkil etilgan. Davlatga qarashli, taxlil, maslahat, idoralararo va muvofiklashtirish organi hisoblanadi. Asosiy vazifalari: inson huquqlari bo‘yicha milliy harakat rejasini ishlab chiqish; shu soxaga oid milliy ma’ruzalar tayyorlash; tegishli o‘quv-uslubiy adabiyotlar nashr etish, tadqiqotlar o‘tkazish. Markaz huzuridagi jamoatchilik bilan aloqalar bo‘limi va bolalar qabulxonasida bepul yuridik maslahatlar beriladi. Inson huquqlarini buzish hollari yuzasidan fuqarolarning ariza va shikoyatlari ko‘rib

chiqilib, hal etiladi. Markaz BMT maxsus bo‘linma va tashkilotlari, Yevropa Xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti (EXHT) Demokratik muassasalar va inson hukuklari bo‘yicha byurosi, AQSh, Angliya, Fransiya, Italiya, Hindiston kabi davlatlarning elchixonalari, Amerika yuristlar assotsiatsiyam, K. Adenauer fon-di, Soros fondi, F. Ebert fondi va sh. k. jamg‘armalar b-n yaqin hamkorlikda faoliyat yuritadi. BMT Taraqqiyot dasturi (PROON) b-n birga ta’sis etilgan «Demokratlashtirish va inson huquqlari» ilmiy-ommabop jur. o‘zbek, ingliz va rus tillarida chop etiladi. Markaz huzurida inson huquqlari bo‘yicha ommaviy kutubxona tashkil etilgan. Shu ma’noda Konstitutsiyaning 20-moddasiga ko‘ra:O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi va davlat bir-biriga nisbatan o‘zaro huquq va majburiyatlar bilan bog‘liqdir. Insonning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo‘yilgan huquq va erkinliklari daxlsizdir hamda ulardan sud qarorisiz mahrum etishga yoki ularni cheklab qo‘yishga hech kim haqli emas. Insonning huquq va erkinliklari bevosita amal qiladi. Insonning huquq va erkinliklari qonunlarning, davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, ularning mansabdor shaxslari faoliyatining mohiyati va mazmunini belgilaydi. Davlat organlari tomonidan insonga nisbatan qo‘llaniladigan huquqiy ta’sir choralari mutanosiblik prinsipiga asoslanishi va qonunlarda nazarda tutilgan maqsadlarga erishish uchun yetarli bo‘lishi kerak.Inson bilan davlat organlarining o‘zaro munosabatlarida yuzaga keladigan qonunchilikdagi barcha ziddiyatlar va noaniqliklar inson foydasiga talqin etiladi-deb belgilangan. “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi” Muqaddimasida “Insoniyat oilasining hamma a’zolariga xos qadr-qimmat va ularning teng, ajralmas huquqlarini tan olish erkinlik, adolat va yalpi tinchlik asosi ekanligini e’tiborga olib; inson huquqlarini mensimaslik va uni poymol etish insoniyat vijdoni qiynaladigan vahshiyona ishlar sodir etilishiga olib kelganini, kishilar so‘z erkinligi va e’tiqod erkinligiga ega bo‘ladigan hamda qo‘rquv va muhtojlikdan holi sharoitda yashaydigan dunyoni yaratish insonlarning ezgu intilishidir deb e’lon qilinganligini e’tiborga olib; inson oxirgi chora sifatida zulm va istibdodga qarshi isyon ko‘tarishga

majbur bo‘lishining oldini olish maqsadida inson huquqlari qonun kuchi bilan himoya etilishi zarur ekanligini e’tiborga olib; xalqlar o‘rtasida do‘stona munosabatlarni rivojlantirishga ko‘maklashish zarurligini e’tiborga olib; Birlashgan Millatlar xalqlari insonning asosiy huquqlariga, shaxsning qadr-qimmatiga, erkak va ayolning teng huquqliligiga, o‘z e’tiqodlarini Nizomda tasdiqlaganliklari hamda yanada kengroq erkinlikda ijtimoiy taraqqiyot va turmush sharoitlarini yaxshilashga ko‘maklashishga ahd qilganliklarini e’tiborga olib; a’zo bo‘lgan davlatlar Birlashgan Millatlar Tashkiloti bilan hamkorlikda inson huquqlari va asosiy erkinliklarini yalpi hurmat qilish va unga rioya qilishga ko‘maklashish majburiyatini olganligini e’tiborga olib; mazkur huquqlar va erkinliklarning xarakterini yalpi tushunish ushbu majburiyatlarning to‘liq ado etilishi uchun katta ahamiyatga ega bo‘lishini e’tiborga olib; Bosh Assambleya mazkur Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasini barcha xalqlar va barcha davlatlar bajarishga intilishi lozim bo‘lgan vazifa sifatida e’lon qilar ekan, bundan muddao shuki, har bir inson va jamiyatning har bir tashkiloti doimo ushbu Deklaratsiyani nazarda tutgan holda ma’rifat va ta’lim yo‘li bilan bu huquq va erkinliklarning hurmat qilinishiga ko‘maklashishi, milliy va xalqaro taraqqiyparvar tadbirlar orqali ham uning bajarilishi ta’minlanishiga, Tashkilotga a’zo bo‘lgan davlatlar xalqlari o‘rtasida va ushbu davlatlarning yurisdiksiyasidagi hududlarda yashayotgan xalqlar o‘rtasida yalpisiga va samarali tan olinishiga intilishlari zarur” deb hisoblaydi. Jami 30 moddadan iborat bo‘lgan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining moddalarini o‘qiymiz. Shuni alohida ta’kidlash joizki, ular O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidagi normalar bilan egizak.Masalan: “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi”ning 3-moddasi. “Har bir inson yashash, erkin bo‘lish va shaxsiy daxlsizlik huquqlariga egadir”.Endi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini 24-moddasini o‘qiymiz: “Yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqidir. Inson hayotiga suiqasd qilish eng og‘ir jinoyatdir.”Deklaratsiyaning 5-moddasi: “Hech kim qiynoqqa yoki shafqatsiz, g‘ayriinsoniy yoki qadr-qimmatni xo‘rlovchi muomala va jazoga duchor etilmasligi kerak.”Bunga hamohang bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 26-

moddasining ikkinchi qismini o‘qiymiz. “Hech kim qiynoqqa solinishi, zo‘ravonlikka shafqatsiz yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etilishi mumkin emas.”Yoki, Deklaratsiyaning 9-moddasi, “Hech kim asossiz qamalishi, ushlanishi yoki quvg‘in qilinishi mumkin emas.Shu nuqtai nazardan qaraganda O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida 21-moddasida “Har bir inson o‘z shaxsini erkin kamol toptirish huquqiga ega. Hech kimga uning roziligisiz qonunchilikda belgilanmagan majburiyat yuklatilishi mumkin emas.Inson o‘z huquq va erkinliklarini amalga oshirishda boshqa shaxslarning, jamiyat hamda davlatning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlariga putur yetkazmasligi shart.Insonning huquq va erkinliklari faqat qonunga muvofiq va faqat konstitutsiyaviy tuzumni, aholining sog‘lig‘ini, ijtimoiy axloqni, boshqa shaxslarning huquq va erkinliklarini himoya qilish, jamoat xavfsizligini hamda jamoat tartibini ta’minlash maqsadida zarur bo‘lgan doirada cheklanishi mumkin”.Bu yerda haqiqatan, demokratik tamoyillarningng ustuvorligini va insonning erkinligi boshqa bir inson va shaxs erkinligiga putur yetkazmasligi nazarda tutilgan. Yangilangan Konstitutsiya mamlakatimizning uzoq muddatli taraqqiyot strategiyalari, umuman, yurtimiz va xalqimizning ertangi farovon hayoti uchun mustahkam huquqiy asos hamda ishonchli kafolat yaratadi.Bir so‘z bilan aytganda, “Inson qadri uchun” g‘oyasini hamda hozirgi islohotlarimizning bosh tamoyili bo‘lgan “Inson – jamiyat – davlat” degan yondashuvni Konstitutsiyamizning mazmun-mohiyatiga chuqur singdirib, amaliy hayotimizda bosh qadriyatga aylantirishimiz zarur. Ya’ni, insonning qadr-qimmati, sha’ni va g‘ururi bundan buyon barcha sohalarda birinchi o‘rinda turishi kerak. O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasida o‘z aksini topgan xalqparvar davlatni barpo etish yo‘lidagi muhim vazifalarni amalga oshirish uchun, avvalambor yangi konstitutsiyaviy makon kerakligini barchamiz tushunib turibmiz.Bosh Qomusimiz bugungi real voqelikka mos bo‘lsagina, u shiddat bilan olib borilayotgan islohotlarimizning huquqiy asosi bo‘lib xizmat qila oladi.Bevosita xalqimizning takliflari asosida, “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o‘zgartish va

qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi Konstitutsiyaviy qonun loyihasi tayyorlandi. Hozirda, O‘zbekiston Respublikasi ahli, fuqarolarning munosib hayot kechirishini, millatlararo va konfessiyalararo totuvlikni, ko‘p millatli jonajon O‘zbekistonimizning farovonligini va gullab-yashnashini ta’minlashni maqsad qilgan holda,ushbu Konstitutsiya qabul qiliganligini ta’kidlash joiz. Yana bir muhim jiati yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida, ilgari amal qilib kelgan “davlat – jamiyat – inson” tamoyilini “inson – jamiyat – davlat” deb o‘zgartirilganligi, ya’ni eng avvalo inson manfaatini har narsadan ustun qo‘yish maqsad qilingan.Yangi Konstitutsiyada, O‘zbekiston ijtimoiy davlat deb e’lon qilinmoqda. Davlatning ijtimoiy majburiyatlariga oid normalar qariyb uch baravarga ortmoqda. Jumladan, fuqarolarning ijtimoiy jihatdan ehtiyojmand toifalari uy-joy bilan ta’minlanishi, mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori insonga munosib yashashini ta’minlashni hisobga olgan holda belgilanishi, fuqarolarning tibbiy yordamning kafolatlangan hajmini davlat hisobidan olishga haqliligi va boshqalar belgilanmoqda. 2. Fuqarolik. Tabiiyki, fuqarolik jismoniy shaxsning ma’lum bir davlat bilan huquqiy bog‘lanishidir1. Fuqarolikka ega shaxs fuqaro, deyiladi. Bu bog‘lanish fuqaroning tegishli davlatga nisbatan bo‘lgan huquq va burchlari hamda uning o‘sha davlat tomonidan himoya qilinishida namoyon bo‘ladi. O‘zbekiston Konstitutsiyasining 21-moddasiga ko‘ra butun O‘zbekiston hududida yagona fuqarolik o‘rnatiladi2. (Qoraqalpog‘iston fuqarosi ayni vaqtda O‘zbekiston fuqarosi hamdir).Fuqarolik — shaxsning muayyan davlat bilan doimiy siyosiy huqukiy aloqasi; bu aloqa shaxs va davlatning o‘zaro huquq va majburiyatlarida ifodalanadi. Shaxs fqarolikka ega bo‘lgach, davlat uning hamma huquq va erkinliklarini e’tirof etadi, ularning amalga oshishini ta’minlash choralarini ko‘radi. Fuqarolarning manfaatlarini davlat, fuqarolar boshqa mamlakatlar hududida turgan vaqtda ham himoya qiladi, ularga 1 OʻZBEKISTONDA FUQAROLIK VA UNING KONSTITUTSIYAVIY ASOSLARI, 2016-03-06da asl nusxadan arxivlandi, 2 Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. VI bob., 2004-11-15da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2008-04-17

homiylik ko‘rsatadi. O‘z navbatida, fuqarolar davlat qonunlari va qoidalarga so‘zsiz rioya kiladilar, o‘zlari uchun belgilangan majburiyatlarni bajaradilar. Bu huquq va majburiyatlar yig‘indisi fuqaroning siyosiyhuquqiy maqomini tashkil yetadi, fuqarolar ana shu maqom bilan chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslardsh ajralib turadilar. Fuqarolik asosan 2 yo‘l bilan qabul qilinadi; tug‘ilganlik dalili asosida ("filiatsiya") va naturalizatsiya yo‘li bn. Tug‘ilish asosida fuqarolikka qabul qilishda 2 xil qoida: "qon huquqi" va "tuproq huquqi" qoidasi qo‘llaniladi. "Qon huquqi" deb nomlangan qoida shu davlatning fuqarolaridan tug‘ilgan shaxsni fuqaro deb tan oladi (ayrim davlatlarda ota-onasining biri tegishli ffuqarolikka egaligi yetarli). Kaysi davlat hududida bu shaxsning tug‘ilganligi shaxs mazkur davlat hududida tug‘ilgan bo‘lsa, unda o‘sha shaxs fuqaro deb tan kelayotgan shaxsning fuqarolikni olish to‘g‘risidagi iltimosi bilan bog‘liqdir. Yangi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida Fuqarolik masalasiga alohida e’tibor qaratilgan. Unga ko‘ra, 22-moddada keltirilishicha: “O‘zbekiston Respublikasining butun hududida yagona fuqarolik o‘rnatiladi.O‘zbekiston Respublikasining fuqaroligi, unga qanday asoslarda ega bo‘lganlikdan qat’i nazar, hamma uchun tengdir.Qoraqalpog‘iston Respublikasining fuqarosi ayni vaqtda O‘zbekiston Respublikasining fuqarosi hisoblanadi.Fuqarolikka ega bo‘lish va uni yo‘qotish asoslari hamda tartibi qonun bilan belgilanadi.”Darhaqiqat, fuqarolik-bu shaxs va davlat o‘rtasidagi o‘zaro huquqlar, burchlar va majburiyatlarning umumiyligida ifodalangan huquqiy munosabatlar3.Fuqarolik konstitutsiyaviy va ma’muriy huquq institutlaridan biri bo‘lib, odatda Konstitutsiyada (asosiy qonunda) yoki davlatning konstitutsiyaviy aktida va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda mustahkamlanadi. Bu o‘zini davlat va uning qaramog‘idagi shaxslar o‘rtasidagi munosabatlar, davlatdagi har bir shaxsning konstitutsiyaviy va ijtimoiy himoyasi sifatida namoyon qiladi: davlat fuqaroning huquq va erkinliklarini tan oladi va kafolatlaydi, uni chet elda himoya qiladi va o‘z zimmasiga oladi; o‘z navbatida, 3 Материал из Википедии — свободной энциклопедии

fuqaro davlat qonunlari va qoidalariga so‘zsiz rioya qiladi, o‘zi belgilagan vazifalarni bajaradi.Bu borada Konstitutsiyaning 23-moddasida “O‘zbekiston Respublikasi o‘z hududida ham, uning tashqarisida ham o‘z fuqarolarini himoya qilish va ularga homiylik ko‘rsatishni kafolatlaydi.O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi O‘zbekistondan tashqariga majburiy chiqarib yuborilishi yoki boshqa davlatga berib yuborilishi mumkin emas.Davlat xorijda yashayotgan vatandoshlar bilan aloqalarni saqlab qolish hamda rivojlantirish to‘g‘risida xalqaro huquq normalariga muvofiq g‘amxo‘rlik qiladi”. Monarxiya boshqaruviga asoslagan mamlakatlarda shaxsning davlat bilan aloqasi fuqarolik shaklida yemas, balki fuqarolik shaklida ifodalanadi. Fuqarolikdan farqli o‘laroq, fuqarolik insonning butun davlat bilan emas, balki monarx bilan bevosita aloqasini ifodalaydi. Fuqarolik yoki fuqarolik davlatda belgilangan usul bilan tasdiqlanadi. Biroq, turli mamlakatlardagi amaliyot juda katta farq qiladi: buyuk Britaniyada hech qanday hujjatga ega bo‘lmaslik huquqidan — Yevropa Ittifoqi mamlakatlaridagi majburiy shaxsiy guvohnomalarga yoki hatto ilgari Sovet Ittifoqining bir qismi bo‘lgan ba’zi mamlakatlarda ichki ko‘p sahifali pasportga ekanligida. Ba’zi mamlakatlarda (Antigua va Barbuda, Sankt-Lucia, Dominika va boshqalar.Ko‘chmas mulk sotib olish yoki mamlakat iqtisodiyotiga sarmoya qo‘yish orqali fuqaroligini olish mumkin4. Fuqarolikni olishning bu shakli investitsiyalar orqali fuqarolikni olish deb ataladi va Yevropada keng tarqalgan (Portugaliya, Buyuk Britaniya, Latviya va boshqalarning" Oltin vizalari " deb ataladi.) va Caribbean (Saint Kitts va Nevis, Grenada, va boshqalar.). Fuqaroligini olish uchun, ariza beruvchi bir necha bosqichda o‘tadi — yashash huquqi, (yashash huquqi,), doimiy yashash (doimiy yashash), fuqarolik tartibi o‘zi (olish fuqarolik). Fuqarolikni olish tartibi mamlakat qonunchiligiga qarab o‘zgaradi. 4 В мире действует более 40 государственных программ предоставления гражданства (и паспорта) за значительные инвестиции в экономику: такие программы действуют как в Европе (Мальта, Кипр, Австрия, Словакия), на Карибах (Антигуа и Барбуда, Сент-Китс и Невис, Доминика, Гренада, Сент-Люсия). Как правило, под значительными инвестициями подразумевается безвозмездный взнос в фонд развития страны, либо покупка недвижимости.[1] Архивная копия от 11 мая 2018 на Wayback Machine

Fuqarolikni tiklash.Reintegratsiya-bu ilgari unga yega bo‘lgan va keyin uni yo‘qotgan shaxslarning davlat fuqaroligini tiklash. Reintegratsiyaning ma’nosi ko‘pincha ushbu holatlarda qo‘llaniladigan protseduradan iborat. Bu maxsus qonunlarda va fuqarolik to‘g‘risidagi oddiy qonun hujjatlarida nazarda tutilishi mumkin. Ikkinchi holda, uni naturalizatsiya turi deb hisoblash mumkin. Repatriatsiya (Lat. vataniga qaytish) - Vatanga qaytish. Bu atama odatda harbiy asirlar, ko‘chirilganlar, qochqinlar, fuqarolik huquqlarini tiklash yoki sug‘urta hodisasi yuz berganda sug‘urtalanganning yashash mamlakatiga qaytish bilan muhojirlarga nisbatan qo‘llaniladi. 3. Shaxsiy huquq va erkinliklar. Yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqidir. Bu haqda yangi O‘zbekiston Kostitutsiyasining 25-35 moddalarida batafsil yoritilgan.Inson hayotiga suiqasd qilish eng og‘ir jinoyatdir.Har kim erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega.Hech kim qonunga asoslanmagan holda hibsga olinishi yoki qamoqda saqlanishi mumkin emas.Jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsning ishi sudda qonuniy tartibda, oshkora ko‘rib chiqilib, uning aybi aniqlanmaguncha u aybdor hisoblanmaydi. Sudda ayblanayotgan shaxsga o‘zini himoya qilish uchun barcha sharoitlar ta’minlab beriladi.Qonunning 25-moddasida keltirilganidek, “Yashash huquqi har bir insonning ajralmas huquqidir va u qonun bilan muhofaza qilinadi. Inson hayotiga suiqasd qilish eng og‘ir jinoyatdir.O‘zbekiston Respublikasida o‘lim jazosi taqiqlanadi.Haqiqatan 2008 yildan buyon malakatimizda o‘lim jazosi beor qilinganligini ta’kidlash lozim. Davlatimizning jinoyatga oid siyosati o‘lim jazosini qo‘llashga nisbatan jahon tendensiyalariga to‘la mos keladi hamda O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida e’lon qilingan insonparvarlik va odillik tamoyillarini izchil ifoda etadi. Ayni vaqtda, mamlakatda amalga oshirilayotgan jamiyat va davlat hayotini demokratik jihatdan yanada yangilash, mamlakatni modernizatsiya qilish borasidagi islohotlarning mohiyati va mazmuni, sud-huquq tizimini liberallashtirish bo‘yicha olib borilayotgan ishlarning natijalari jazo turi sifatida o‘lim jazosi bekor qilinishini

hamda uni umrbod yoki uzoq muddatga ozodlikdan mahrum etish jazosi bilan almashtirilishi zarurligini taqozo etmoqda. Shu bilan birga, ushbu muhim sohadagi islohotlar, ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishi va insonparvarlik ruhida olib borilishini hamda insonlar ongida demokratik qadriyatlar tobora mustahkamlanishini inobatga olgan holda izchillik bilan amalga oshirib borilishi lozim. O‘lim jazosining bekor qilinishi aholi orasida keng tushuntirish ishlari olib borishni, birinchi navbatda, mamlakatimizning huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo‘lidagi izchil harakatlarini asoslab berishni, jinoiy jazoni yanada liberallashtirish, shu jumladan o‘lim jazosini bekor qilish zaruratining anglab yetilishini kishilar ongida mustahkamlashni taqozo etadi. O‘lim jazosi umrbod yoki uzoq muddatga ozodlikdan mahrum etish bilan almashtirilgan shaxslarni saqlash uchun majmua va inshootlar qurish, zarur shart- sharoitlarni yaratish, ana shu muassasalarda ishlash uchun xodimlarni tayyorlash bilan bog‘liq bir qator tashkiliy-tayyorgarlik tadbirlarini amalga oshirish lozim. Jinoyat, jinoyat-protsessual, jinoyat-ijroiya qonun hujjatlarini puxta ishlab chiqish hamda o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish ushbu sohadagi xalqaro-huquqiy hujjatlarni, o‘lim jazosini bekor qilgan va o‘lim jazosi o‘rniga umrbod yoki uzoq muddatga ozodlikdan mahrum etish jazosiga hukm qilingan shaxslarning jazolari ijro etilishini tashkil qilish tajribasiga ega bo‘lgan xorijiy mamlakatlarning tegishli qonun hujjatlarini chuqur o‘rganib chiqishni hisobga olgan holda amalga oshirilishi muhim vazifa hisoblanadi. Insonning yashash huquqini e’lon qiluvchi va mustahkamlovchi xalqaro huquqning umume’tirof etilgan prinsiplari va normalaridan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qoidalaridan kelib chiqqan holda, shuningdek jinoiy jazolarni yanada liberallashtirish borasida aniq chora-tadbirlarni amalga oshirish maqsadida: 1. O‘zbekiston Respublikasida 2008 yilning 1 yanvaridan jinoiy jazo turi sifatida o‘lim jazosi bekor qilinsin va uning o‘rniga umrbod yoki uzoq muddatga

ozodlikdan mahrum etish jazosi joriy etilsin5. Shuningdek, 26-moddada “Insonning sha’ni va qadr-qimmati daxlsizdir. Hech narsa ularni kamsitish uchun asos bo‘lishi mumkin emas. Hech kim qiynoqqa solinishi, zo‘ravonlikka, boshqa shafqatsiz, g‘ayriinsoniy yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi muomalaga yoxud jazoga duchor etilishi mumkin emas. Hech kimda uning roziligisiz tibbiy va ilmiy tajribalar o‘tkazilishi mumkin emas”. Bu shuni anglatadiki, Yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 26-moddasi har bir shaxsning sha’ni va qadr- qimmatiga hurmat bilan munosabatda bo‘lishga yo‘naltirilgan bir necha eng muhim tamoyillar bilan xalqimiz e’tiboriga sazovor bo‘ldi. Unda xususan, insoning sha’ni va qadr-qimmati daxlsiz ekani va hech bir narsa ularni kamsitish uchun asos bo‘la olmasligi ko‘zda tutilgan. 26-moddada qiynoqqa solish, zo‘ravonlik, shafqatsiz yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etish, shaxsning roziligisiz tibbiy yoki ilmiy tajribalar o‘tkazilishi mumkin emasligi belgilab qo‘yilgan. Hozirgi paytda qiynoqlarning taqiqlanishi Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasida, Fuqaroviy va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro paktda, Qiynoqlarga hamda muomala va jazolashning boshqa shafqatsiz, g‘ayriinsoniy yoki qadr-qimmatni kamsitadigan turlariga qarshi konvensiyada, Inson huquqlari to‘g‘risidagi Amerika konvensiyasida, Inson va xalqlar huquqlari Afrika xartiyasida va boshqa hujjatlarda mustahkamlab qo‘yilgan. Qiynoqlarning taqiqlanishi mutlaq xarakterga ega. Mazkur tuzatishlarning kiritilishi inson qadr-qimmatini, uni huquq-tartibot organlarining noqonuniy xatti-harakatlaridan himoyalashni kafolatlab, shaxsiy daxlsizligini ta’minlash imkonini beradi. Yuqorida sanab o‘tilgan holatlarga yo‘l qo‘ymaslik uchun penitensiar muassasalarda 2 ming 800 dan ziyod kuzatuv kameralari o‘rnatilgani, IIVning barcha tergov izolyatorlari tergov xatti- harakatlarini o‘tkazish xonalari 123 kuzatuv kamerasi bilan jihozlangani shunga o‘xshash hodisalarning oldini olishga qaratilgani bilan ahamiyatlidir. Aybsizlik prezumsiyasini amaliyotda qo‘llash isloh etilib, Xalqimizning xohish-irodasi bilan 5 Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармони Ўзбекистон Республикасида ўлим жазосини бекор қилиш тўғрисида. Тошкент ш.,2005 йил 1 август,ПФ-3641-сон қарори.

qabul qilingan Konstitutsiyamizda shaxsning ishi sudda ko‘rib chiqilib, bu ish qonuniy kuchga kirgan hukm bilan aniqlanmaguncha u aybsiz hisoblanishi qatiy belgilandi. Darhaqiqat, Konstitutsiyadagi normalarga diqqat bilan e’tibor qaratadigan bo‘lsak, unda inson manfaatlari davlat manfaatlaridan ustun qo‘yilgani ko‘zga tashlanadi. Masalan, shaxsni sud qarorisiz 48 soatdan ortiq ushlab turish mumkin emasligi, ushlab turish chog‘ida uning huquqlari va ushlab turilish asoslari unga tushuntirilishi kerakligi (“Miranda qoidalari”), ayblanuvchi va sudlanuvchilarga o‘ziga qarshi ko‘rsatma bermaslik, ya’ni “sukut saqlash” huquqi kafolatlandi. 31- moddada insonning sha’ni va qadr-qimmati daxlsizdir hamda hech narsa ularni kamsitish uchun asos bo‘lishi mumkin emasligi nazarda tutilmoqda. Yangi yozishmalar, telefon orqali so‘zlashuvlar, pochta, elektron xabarlar va boshqa xabarlarni sir saqlash huquqi faqat sud qaroriga asosan cheklanishi mumkinligi ham ko‘rsatilgan6. Har bir inson shaxsiy hayotining daxlsizligi, shaxsiy va oilaviy sirga ega bo‘lish, o‘z sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilish huquqiga ega. Har kim yozishmalari, telefon orqali so‘zlashuvlari, pochta, elektron xabarlari hamda boshqa xabarlari sir saqlanishi huquqiga ega. Yuqorida bildirilgan fikrlardan kelib chiqqan holda ushbu huquqning cheklanishiga faqat qonunga muvofiq va sudning qaroriga asosan yo‘l qo‘yiladi.Har kim o‘z shaxsiga doir ma’lumotlarni himoya qilish, shuningdek noto‘g‘ri ma’lumotlarning tuzatilishini, o‘zi to‘g‘risida qonunga xilof yo‘l bilan to‘plangan yoki huquqiy asoslarga ega bo‘lmay qolgan ma’lumotlarning yo‘q qilinishini talab Har kim uy-joy daxlsizligi huquqiga ega. Hech kim uy-joyga unda yashovchi shaxslarning xohishiga qarshi kirishi mumkin emas. Uy-joyga kirishga, shuningdek unda olib qo‘yishni va ko‘zdan kechirishni o‘tkazishga faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibda yo‘l 6 Янги Конституция – осуда, обод ҳаётимиз кафолати.UZA. Жуманазар Холмўминов,Термиз давлат университети юридик факультети декани, юридик фанлари доктори, профессор

qo‘yiladi. Uy-joyda tintuv o‘tkazishga faqat qonunga muvofiq va sudning qaroriga asosan yo‘l qo‘yiladi.Nima uchun tintuv o‘tkazish va telefon so‘zlashuvini eshitishga sanksiya berish vakolati prokurordan sudga o‘tkazilmoqda? Buning ahamiyati nimada ?! Sababi bu xuddi qo‘zichoqni bo‘riga ishonishdek gap. Bugungi zamonaviy qarashlar o‘tmishdagidek emas. Insonning shaxsiy hayoti muqaddas uning hayoti davomida biror-bir joyda “iz” qoldiradi. Shifoxonada, FHDYo bo‘limlarida, bog‘chada, maktabda, banklarda va boshqa tashkilotlarda, kundalik foydalanadigan ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalarda yoki ma’lumotlar bazalarida shaxsning foto, video, audio, yozma yoki elektron shaklidagi shaxsga doir ma’lumotlar mavjud. Shu sababli ham tergov organiga fuqaroning shaxsiy hayotiga aralashib uning telefon so‘zlashuvini eshitish bo‘yicha o‘zi mustaqil qaror qabul qilish vakolatini boshqaga berib bo‘lmaydi. Chunonchi 29-moddada. Har kim fikrlash, so‘z va e’tiqod erkinligi huquqiga ega. Har kim o‘zi istagan axborotni izlash, olish va uni tarqatish huquqiga ega, amaldagi konstitutsiyaviy tuzumga qarshi qaratilgan axborot va qonun bilan belgilangan boshqa cheklashlar bundan mustasnodir. Fikr yuritish va uni ifodalash erkinligi faqat davlat siri va boshqa sirlarga taalluqli bo‘lgan taqdirdagina qonun bilan cheklanishi mumkin.Fikrlash, so‘z va e’tiqod erkinligi demokratik davlatdagina mavjud bo‘ladigan va kafolatlanadigan huquqlardir. «Men, – deb yozgan edi Spinoza, – demokratiyani shuning uchun afzal ko‘ramanki, u tabiat har kimga in’om etgan erkinlikka eng ko‘p yaqinlashadi».1 “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi”ning 19-moddasiga muvofiq, “Har bir inson e’tiqod erkinligi va uni erkin ifoda qilish huquqiga ega; bu huquq hech bir to‘siqsiz o‘z e’tiqodiga amal qilish erkinligini hamda axborot va g‘oyalarni har qanday vosita bilan, davlat chegaralaridan qat’i nazar, izlash, olish va tarqatish erkinligini o‘z ichiga oladi”. Demokratik jamiyatda har kim o‘z e’tiqodiga asoslangan holda, jamiyat, davlat hayoti va ijtimoiy-siyosiy muammolarga doir fikr va mulohazalarini erkin bayon Беленький М. Спиноза. – М., 1964, - 202 с.

qilish huquqiga ega. Har kim ma’lum hodisa va hujjatlarga o‘zining shaxsiy bahosini berishi, hokimiyat va boshqaruv muassasalari, oddiy fuqarolar va mansabdor shaxslarning faoliyatidagi kamchiliklarni va yetishmovchiliklarni tanqid qilish huquqiga ega. Fikrlash, so‘z va e’tiqod erkinligi, barcha ma’lumotlarni qidirish, olish va tarqatish huquqi fuqarolarga davlat idoralari, jamoat birlashmalari, korxona va tashkilot hamda muassasalarga taklif va ariza yoki shikoyat bilan murojaat qilish orqali jamoat va davlat faoliyatini boshqarishda faol qatnashish imkonini beradi. Fikrlash erkinligi – bu so‘z erkinligi orqali amalga oshiriladigan va o‘z fikrini erkin so‘zlash hamda shu fikrlarni boshqa shaxslarning e’tiboriga havola qilishdir. Inson va fuqarolarning fikrlash va e’tiqod erkinligi huquqi so‘z erkinligi orqali, ya’ni ularni ochiq tarzda izhor qilish hamda boshqa shaxslarga yetkazish orqali amalga oshiriladi. So‘z erkinligi ko‘proq ommaviy axborot vositalari orqali amalga oshirilib, ular O‘zbekiston Respublikasining «Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida»gi qonunida belgilangan. Unda har bir shaxsning so‘z erkinligi, ommaviy axborot vositalarida chiqish, o‘z fikri va e’tiqodini oshkora bayon etish huquqlari o‘z ifodasini topgan. Albatta tiyib turuvchi mexanizmlar kerak. Endilikda bu tartibga solinib, tintuv va telefon eshitish doirasi ham sud tomonidan belgilanishi, bunga qay darajada zaruriyat borligi xolis va mustaqil sudya tomonidan baholanishi belgilanmoqda. Bir so‘z bilan aytganda shaxsiy hayot daxlsizligi Konstitutsiyada mustahkalanmoqda.Har bir fuqaro, har bir oila o‘zining shaxsiy hayoti va oilaviy sirini himoya qilish, o‘z mulkiga ega bo‘lishi va uning daxlsizligiga o‘zga shaxslarning tajovuzidan xavotirsiz hayot kechirishi lozim. Telekommunikatsiya tarmoqlari va axborot texnologiyalari rivojlanishi bilan axborot va ma’lumotlarni Endilikda fuqarolarning shaxsiy ma’lumotlari, yozishmalari va biometrik ma’lumotlarini saqlash va tarqatilishida tashqi ta’sirlardan himoya zarurati yuzaga

iyaga kiritilmoqda va shaxsiy, oilaviy sir va ma’lumotlar noqonuniy to‘planishi va tarqalib ketishi cheklanmoqda.Bundan tashqari, Konstitutsiya loyihasida uy-joyga bo‘lgan huquq daxlsiz etib belgilanmoqda. joyidan mahrum etilgan mulkdorga uy-joyning hamda u ko‘rgan zararlarning o‘rni qonunda nazarda tutilgan hollarda oldindan hamda teng qiymatda qoplanishi ta’minlanishi mustahkamlanmoqda. Mazkur normani Konstitutsiyaga kiritilishi bir necha yillardan buyon jamiyatimizda o‘tkir muammolardan biriga aylangan “snos” bilan bog‘liq muammoga nisbatan xalqparvar, mulkdorlar manfaatini himoya i bilan bugun ijtimoiy tarmoq va internet saytlarida shaxsning shaxsiy va oilaviy siriga oid ma’lumotlari, ming afsuski, uning roziligisiz olinishi, tarqatilishiga guvoh bo‘lyapmiz. Natijada ko‘pchilik ijtimoiy tarmoq foydalanuvchilari o‘z shaxsiy ko‘rib qolmoqda. Shu sababli mazkur masalalarga fundamental yechim yasash maqsadida Konstitutsiyaga alohida normalar kiritilishi davr taqazosi deyish mumkin. Insonlarning yashash huquqiga taalluqli eng asosiy talablar qatoridagi uy-joy mol- imulkiga tajovuzdan himoyada yashash huquqi, shaxsiy ma’lumotlar sirligi har bir fuqaroning hayotidagi birlamchi zaruratlardan biri sifatida daxlsizlik toifasiga kiritilmoqda va kafolatli himoyaga olinmoqda. Siyosiy huquqlar-fuqaroning davlatning siyosiy hayotida ishtirok yetish huquqlari: davlat va mahalliy davlat hokimiyati organlariga saylash va saylanish huquqi, so‘z, fikr erkinligi, tinch yig‘ilishlar, kasaba uyushmalari va birlashmalar 7 O‘zbekiston Respublikasining yangi konstitutsiyasiga asosan 36-moddada keltirilganidek:O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita hamda o‘z vakillari orqali ishtirok etish huquqiga ega. 7 Манба: https://rosuchebnik.ru/material/prava-i-svobody-cheloveka-i-grazhdanina/

Bunday ishtirok etish o‘zini o‘zi boshqarish, referendumlar o‘tkazish va davlat organlarining faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirish tartibi qonun bilan belgilanadi. Shu munosibat bilan,Fukarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risda Xalqaro paktning 25-moddasida ko‘rsatilishicha: "Har bir fuqaro kanday bulmasin, biror bir turdagi kamsitishlarsiz va asossiz cheklashlarsiz, yalpi va teng saylov xukukiga kura, yashirin ovoz berish orqali vaqti-vaqti bilan o‘tkazib turiladigan hamda saylovchilarning o‘z xoxish-istaklarini erkin ifodalash imkonini beruvchi haqiqiy saylovlarda ovoz berish hamda saylanish huquqi va imkoniyatiga ega bo‘lishi lozim".[1;6]. Shuningdek, Konstitutsiyaning 39-moddasida qayd qiliganidek, “O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari kasaba uyushmalariga, siyosiy partiyalarga va boshqa jamoat birlashmalariga uyushish, ommaviy harakatlarda ishtirok etish huquqiga egadirlar. Siyosiy partiyalarda, jamoat birlashmalarida, ommaviy harakatlarda, shuningdek davlat hokimiyati vakillik organlarida ozchilikni tashkil etuvchi muxolifatchi shaxslarning huquqlari, erkinliklari va qadr-qimmatini hech kim kamsitishi mumkin emas”. Fuqarolarning davlat va jamiyat ishla¬rini boshqarishda ishtirok etish huquqi huquqiy-demokratik davlatning muhim prinsiplaridan biri hisoblanadi. Chunki, birinchidan, davlat va jamiyat ishlarini boshqarishda ishtirok etish huquqi siyosiy huquqlar tizimida alohida o‘rin egallaydi. Ikkinchidan, bu huquqlar fuqarolarning jamiyat va davlat ishlarini boshqarishidagi ishtiroki bilan bog‘liq bo‘lib, o‘z tabiatiga ko‘ra inson tug‘ilganidanoq ega bo‘ladigan va uzviy hisoblangan asosiy shaxsiy huquqlardan farqli o‘laroq, davlat fuqaroligiga ega bo‘lishi bilan bog‘liqdir. Bu farqlar Konstitutsiyada shaxsiy huquqlar “har kim”, siyosiy huquqlar “fuqarolar” deb aniq yo‘naltirilganligida o‘z ifodasini topgan. Konstitutsiyamizda fuqarolarning davlat va jamiyat ishlarini boshqarishda ishtirokini amalga oshirish shakllari ifodalangan.

Fuqarolarning davlat va jamiyat ishlarini boshqarishda bevosita ishtirok etish huquqi O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari jamiyat va davlat ishla¬rini boshqarishda saylov va referendumlarda bevosita qatnashishlari va o‘z ovozlarini berishlarida namoyon bo‘ladi. Fuqarolarning davlat va jamiyat ishlarini boshqarishda o‘z vakillari orqali ishtirok etish huquqi esa oliy va mahalliy vakillik organlariga saylaydigan o‘z vakillari orqali davlat va jamiyat ishlarini boshqarishda qatnashishlarini ifodalaydi. Mamlakatimizda bosqichma-bosqich olib borilayotgan izchil islohotlar ham bevosita fuqarolarimizning jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda ishtirokini kafolatlashga qaratilgan. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tashabbusi bilan kiritilib, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan hamda Senat tomonidan ma’qullangan «Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to‘g‘risida”gi Konstitutsiyaviy qonun ham fuqarolarimizni siyosiy partiyalar orqali jamiyat va davlat ishlarida faol ishtirok etishlarini mustahkamlab berdi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishi - fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlar bilan kafolatlanadigan, ularning o‘z manfaatlaridan, rivojlanishning tarixiy xususiyatlaridan, shuningdek, milliy va ma’naviy qadriyatlardan, mahalliy urf- odatlar va an’analardan kelib chiqqan holda mahalliy ahamiyatga molik masalalarni hal qilish borasidagi mustaqil faoliyatidir . O‘zini o‘zi boshqarish bu bevosita fuqarolarni jamiyat ishlarini boshqarishdagi ishtirokining kafolati bo‘lib xizmat qiladi. Chunki fuqarolar o‘zlari istiqomat qiladigan xududda fuqarolar yig‘ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilarini saylash orqali fuqarolar yig‘inini shakllantirishda va uning faoliyatini boshqarishda qatnashadilar. Davlat organlarini demokratik tarzda tashkil etish deyilganda davlat boshlig‘ini o‘z lavozimiga ega bo‘lishi, Parlamentni hamda sud hokimiyatini shakllantirishni fuqarolarning bevosita yoki bilvosita ishtiroki orqali amalga oshirish tushuniladi. O‘zbekiston fuqarolari saylovlar orqali o‘z xohish-irodalarini amalga oshirib, o‘zlari saylagan vakillari orqali davlat hokimiyatini boshqarishda ishtirok etadilar.

Demokratiyaning asosiy shakllaridan biri bu - davlat va jamiyat hayotining muhim muammolarini umumxalq muhokamasida o‘z yechimini topishi - referendum hisoblanadi. Referendum atamasi lotin tilidagi «Referendum” so‘zidan olingan bo‘lib, “xabar berilishi lozim bo‘lgan” degan ma’noni anglatadi. Uning hozirgi mohiyati fuqarolarni davlat va jamiyat hayotida bevosita ishtirok etishini bildiradi. Referendumning saylovlardagi ovoz berishdan farqi shundaki, u biron bir shaxs mandatiga yuridik kuch bermay, balki muayyan masalani hal qilishga qaratiladi. Konstitutsiya va qonunlarda belgilangan qoidalar asosida referendum orqali qabul qilingan qaror xalq irodasi hisoblanadi va uning yuridik ahamiyati odatda parlament tomonidan qabul qilingan qonun va qarorlardan ustun bo‘ladi. Referendumda qabul qilingan qarorlar fuqarolarni qo‘yilgan muayyan masalaga tasdiqlovchi yoki rad qiluvchi javobi shaklida qabul qilinadi. Umuman olganda,O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi va davlat bir-biriga nisbatan o‘zaro huquq va majburiyatlar bilan bog‘liqdir.Insonning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo‘yilgan huquq va erkinliklari daxlsizdir hamda ulardan sud qarorisiz mahrum etishga yoki ularni cheklab qo‘yishga hech kim haqli emas.Insonning huquq va erkinliklari bevosita amal qiladi. Insonning huquq va erkinliklari qonunlarning, davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, ularning mansabdor shaxslari faoliyatining mohiyati va mazmunini belgilaydi.Davlat organlari tomonidan insonga nisbatan qo‘llaniladigan huquqiy ta’sir choralari mutanosiblik prinsipiga asoslanishi va qonunlarda nazarda tutilgan maqsadlarga erishish uchun yetarli bo‘lishi kerak.Inson bilan davlat organlarining o‘zaro munosabatlarida yuzaga keladigan qonunchilikdagi barcha ziddiyatlar va noaniqliklar inson foydasiga talqin etiladi. 5. Iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va ekologik huquqlar 2023-yil 30-aprelda Yangi Konstitutsiyaga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritishni yoqlab 84,54 foiz fuqarolar ovoz berishdi. Referendum ko‘p millatli

xalqimizning birdamligi hamda hamjihatligi, severen, demokratik, huquqiy, ijtimoiy va dunyoviy davlat qurishga qat’iy qaror qilinganining ishonchli ifodasi bo‘ldi. Shu tariqa yangi tahrirdagi Konstitutsiyamiz qabul qilindi hamda O‘zbekiston Konstitutsiyasiga dunyoviy va ijtimoiy davlat ta’rifi kiritildi. Shuningdek, Asosiy qonunimiz bilan o‘zbek xalqining farovon kelajagini ta’minlashga qaratilgan erkin bozor iqtisodi asoslari ham mustahkamlandi, intellektual mulkdan tortib inklyuziv ta’limga bo‘lgan muhim huquqlar ifodalandi. O‘tgan 30 yil davomida Asosiy Qonunimizga 16 marta o‘zgartirgan bo‘lsa, ularning barchasi davlat hokimiyatiga oid masalalar bo‘lib, inson huquqlariga oid deyarli hech qanday tuzatish kiritilmagan. Endilikda esa inson huquqlari bo‘yicha normalar 3,5 baravardan oshmoqda. Dunyo olimlari jahondagi barcha konstitutsiyalarni tadqiq etib 110 dan ortiq huquqlarni sanab o‘tgan bo‘lsa, shundan 90 ga yaqini bizning Konstitutsiyamiz loyihasida hozirda mavjud. Shundan 40 ga yaqin yangilangan Konstitutsiya loyihasiga kiritilgan. Albatta, dunyoda barcha 110 dan ortiq huquqlarni hech bir davlat o‘z Konstitutsiyasida qamrab olmagan. Yangilangan Konstitutsiyada miqdor o‘zgarishlarini ifodalaydigan ayrim raqamlar mavjud. Moddalar soni 128 tadan 155 taga ko‘paydi, normalar soni esa 275 tadan 434 taga yetdi. Konstitutsiya matni 65 foiz yangilandi va tabiiyki, miqdor o‘zgarishlari sifat o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. Shuning uchun hujjat nomi “Konstitutsiyaga o‘zgartish va qo‘shimchalar”dan “Yangi tahrirdagi Konstitutsiya”ga o‘zgartirildi. “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi konstitutsiyaviy qonun loyihasi keng jamoatchilik muhokamasiga qo‘yilgan edi. Muhokama davomida xalqimizdan qonun loyihasini takomillashtirishga qaratilgan 220 mingdan ziyod taklif kelib tushgan. Dunyoviy davlat – davlat hokimiyati va boshqaruvdan din ajratilgan, boshqaruv diniy qoidalar bilan emas, balki fuqarolik qonunchilik hujjatlari bilan tartibga solinadigan, qarorlar qabul qilishda diniy asoslarga tayanilmaydigan davlatdir. Shuningdek, hech qanday din va mafkura davlatning majburlov kuchi bilan o‘rnatilmasligini, ularning davlatdan ayri ekanligini tavsiflaydi. Shuni alohida

ta’kidlash zarurki, dunyoviy davlatda din davlatdan va siyosatdan ajratilsa-da, jamiyatdan ajratilmaydi. Eng muhimi, dunyoviy davlat barcha dinlar uchun teng sharoitlar yaratib berish, fuqarolarga ta’lim olish, shaxsiy rivojlanish yo‘lini mustaqil tanlash imkoniyatini yaratish hamda ilm-fan va madaniy taraqqiyotda ijodiy erkinlikni ta’minlashni ko‘zda tutadi. Dunyoviy davlatda ta’lim jamiyatga shaxsni shakllantirib beradi. Bu shaxs davlat olib borayotgan islohotlar jarayonlaridan xabardor, hamqadam va faol bo‘ladi, davlatga tayanch va tirgak bo‘ladi, shu tufayli jamiyat taraqqiy etadi. Oldin Konstitutsiyaning IX bobi – “Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar” 7 moddadan iborat bo‘lsa, yangi Konstitutsiyada “Iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va e’kologik huquqlar” bobi 13-moddada aks ettirilgan. Dunyoda mutlaqo o‘zgarmagan Konstitutsiya yo‘q. Jahon tajribasi ko‘rsatadiki, Konstitutsiya qabul qilingandan so‘ng dastlabki yillarda unga muayyan qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritiladi. Bunga ko‘plab masalalar keltirish mumkin. 1789-yildan buyon Fransiyada 16 ta Konstitutsiya qabul qilingan. 1958-yilda qabul qilingan va hozir amal qiluvchi Konstitutsiya – Fransiyada 17-sidir. Hisob-kitob qilinsa, Fransiya tarixida o‘rtacha har 13-14 yilda Konstitutsiya yangilanganini ko‘rish mumkin. Yangi Konstitutsiyalar qabul va ularga o‘zgartirishlar kiritish bo‘yicha Fransiya jahon rekordini o‘rnatgan, degan fikr ham yo‘q emas. Tabiiyui, O‘zbekiston Konstitutsiyasi ham abadiy o‘zgarmas hujjat emas. 2023-yil 2 mayda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 17-marta o‘zgartirilganligi yuz berdi. Senatni ixcham, xalqchil va hududlar manfaatini ifoda etadigan idoralarga aylantirish maqsadida senatorlar sonini hozirgi 100 nafardan 65 nafarga tushirildi. Prezident tomonidan tayinlanadigan senatorlar soni esa 16 tadan 9 ta kamaytirildi. Senatning mutlaq vakolatlari amaldagi 14 tadan 18 taga ortdi. Iqtisodiyotdagi islohotlar nechog‘lik samara keltirayotgani, vazifadorlik va mas’uliyat doim diqqat markazimizda turishi muhimdir. Shu o‘rinda ularning e’tiborli tomonlariga to‘xtalib o‘tish lozim. Birinchidan, davlat byudjeti barqarorligi ta’minlanmoqda va byudjet xarajatlarining manzilliligi hamda natijadorligi ortib bormoqda.

Ikkinchidan, davlat byudjetining ochiqligini ta’minlashda keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilyapti. Bu, avvalo, davlat idoralarining xalq oldidagi hisobdorligini oshirishga xizmat qiladi. Uchinchidan, byudjetni shakllantirish jarayonida aholi ishtirokini ta’minlash yuzasidan “Tashabbusli byudjet” tizimining yo‘lga qo‘yilishi xalqni qiynab kelayotgan turli muammolarga ularning tashabbuslari asosida yechim topilishiga zamin yaratilmoqda8. To‘rtinchidan, mahalliy hokimiyat organlari faoliyatining mustaqilligini oshiirish orqali mahalliy byudjetlar barqarorligini ta’minlab, ularda qo‘shimcha resurslar, ya’ni pul mablag‘lari shakllanyapti. Bu esa, o‘z navbatida, hududlardagi aholining og‘irini yengil qilish, orzularini ro‘yobga chiqarishda muhim o‘rin tutyapti. Yangilangan Konstitutsiya O‘zbekistonni ijtimoiy davlat deb e’lon qildi. Davlatning ijtimoiy majburiyatlarga oid normalar uch baravar ortdi. Bolaning huqulari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash hamda himoya qilish, uning uchun eng yaxshi shart-sharoitlarni yaratish davlatning burchi ekanligi konstitutsiyaviy mustahkamlash qo‘yildi. Davlat yoshlarning shaxsiy, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, ekologik huquqlari himoya qilinishini ta’minlanishi, ularning ta’lim olish, sog‘ligini saqlashni amalga oshirish uchun shart-sharoitlar yaratildi. 2023-yil 30-aprelda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy qonun loyihasi bo‘yicha referendumda – umumxalq muhokamalarida jami 222.715 taklif kelib tushganligi va ular asosida loyiha takomillashtirilib maromiga yetkazildi. Konstitutsiyada ilk marotaba yer xususiy mulk bo‘lishi mumkinligi nazarda tutildi. Ushbu norma haqiqiy inqilobiy yangiliklardan biri sifatida mulkchilik munosabatlaridagi bo‘shliqni to‘ldirdi. Shu bilan birga, hech kim sudning qarorisiz va qonunga zid tarzda uy-joyidan mahrum etilishi mumkin emasligi, uy-joydan mahrum etilgan mulkdorga uy-joyning hamda u ko‘rgan zararning o‘rni qonunda 8 Jumaev N. Yangi tahrirdagi Konstitutsiya Yangi O‘zbekistonni qurish g‘oyasi atrofida butun jamiyatimizni jipslashtiradi // Yangi O‘zbekiston, 2023-yil 13-aprel, №71.

nazarda tutilgan hollarda va tartibda oldindan hamda teng qiymatda qoplanishi belgilanyapti. Shu o‘rinda Konstitutsiyasining 41-moddasida nafaqat bankka qo‘yilgan omonatlarning shuningdek, bank operatsiyalarining va hisobvaraqalarning ham sir tutilishi qonun bilan kafolatlanishi bank operatsiyalarining siri va bank hisobvaraqalari manfiyligini ta’minlashag oid to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qiluvchi konstitutsiyaviy norma sifatida qabul qilinganligi muhim ahamiyatga ega. Bank siri va bank hisobvaraqalari manfiyligiga konstitutsiyaviy maqom berilishi bank mijozlarining shaxsiy ma’lumotlaridan qonuniy yoki jinoyat maqsadlarda foydalanishning oldini olish borasidagi qonunchilikni yanada takomillashtirishga huquqiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Inson huquq va erkinliklarini ta’minlash, umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlikka intilish barcha Konstitutsiyaga xos xususiyat. Konstitutsiya fuqarolarning huquq va erkinliklarini ta’minlash uchun mavjud hokimiyatni muayyan darajada cheklaydi. Chunki inson huquqlarini kafolatlash uchun ularga nisbatan qilinadigan “Har bir shaxs mulkdor bo‘lishga haqli. nadi”. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, 41-modda sharoitlarida ishlash, mehnati uchun hech qanday kamsitishlarsiz hamda mehnatga haq to‘lashning belgilangan eng kam miqdoridan kam bo‘lmagan tarzda adolatli haq Mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori insonnig munosib turmush darajasini ta’minlash zarurati hisobga olingan holda belgilanadi. Homiladorligi yoki bolasi borligi sababli ayollarni ishga qabul qilishni rad etish, ishdan bo‘shatish va ularning ish haqini kamaytirish taqiqlanadi. “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi to‘g‘risida”gi qonun, 42-modda.

turli suiste’molchiliklarni cheklash zarur. Yangi Konstitutsiyada “taqiqlanadi”, “haqli emas”, “mumkin emas” jumlalari ko‘plab uchrashining boisi ham shunda. Misol sifatida ayrim moddalani keltirish o‘rinli. 42-modda: “Homiladorligi yoki bolasi borligi sababli ayollarni ishga qabul qilishni raj etish, ishdan bo‘shatish va ularning ish haqini kamaytirish taqiqlanishi” mustahkamlab qo‘yildi. Bu ham aziz opa-singillarimizni, ko‘plab yosh oilalarni uzoq yillar o‘ylantirib kelgan, kerak bo‘lsa, hayotiy rejalarini o‘zgartirib yuborayotgan katta muammolardan biri edi. Olimlar aynan ijtimoiy davlat g‘oyalari Yevropa mamlakatlarining fuqarolikka erishishga poydevor bo‘lganini uqtiradi. Davlatning fuqarolar oldidagi ijtimoiy mas’uliyati, ijtimoiy sohani rivojlantirishga byudjetdan ajratmalarning ko‘p bo‘lishi, aholini ijtimoiy himoyalash, muhtoj aholining qo‘llab-quvvatlanishi kabilar ijtimoiy davlatning muhim belgilaridir. boshqacha aytganda, ijtimoiy davlatda davlat idoralari bilan jamiyat a’zolarining maqsad va manfaatlari bir-biriga nihoyatda yaqin, ijtimoiy davlat fuqarolar haqida g‘amxo‘rlik qilishni o‘zining bosh vazifasi deb biladi. Yangi Konstitutsiyada ijtimoiy davlat g‘oyasi shunchaki deklaratib tarzda bayon etilmagan, balki bu g‘oyaning ishlash mexanizmi va kafolatlari aks ettirilgan 43-modda: “Davlat fuqarolarini ishsizlikdan himoya qilish va kambag‘allikni qisqartirish choralarini ko‘radi”. 42-modda: “Mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori insonning munosib turmush darajasini ta’minlashi zarur”. 50-modda: “Alohida ta’lim ehtiyojlariga egabo‘lgan bolalar uchun inklyuziv ta’lim va tarbiya ta’minlanadi”. Qonunning 57-moddasida esa ijtimoiy davlatning deyarli barcha funksiyalari jamlangan: “Davlat iholining ehtiyojmand toifalarining turmush sifatini oshirish choralarini ko‘radi. Davlat nogironligi bo‘lgan shaxslarning ijtimoiy, Davlat fuqarolarining bandligini ta’minlash, ularni ishsizlikdan himoya qilish, shuningdek kambag‘allikni qisqartirish choralarini ko‘radi. ng kasbiy tayyorgarligini va qayta tayyorlanishini tashkil etadiamda rag‘batlantiradi. “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi to‘g‘rida”gi qonun, 43-modda.

iqtisodiy va madaniy sohalar ob’ektlari va xizmatlaridan to‘laqonli foydalanish uchun shart-sharoitlar yaratadi, ularning ishga joylashishiga, ta’lim olishiga ko‘maklashadi”. Yangi Konstitutsiyamizda davlatning ijtimoiy sohadagi majburiyatlari bilan bog‘liq normalar amaldagi (oldingi)dan 3 barobar ko‘paytirilyapti. Shu bois, bitta maqola hajmi doirasida ijtimoiy davlat g‘oyalarini aks ettiruvchi yangi moddalarni sharhlash emas, aks ettirishning o‘zi amri mahol. Eng muhimi, bu masalalar orqali o‘z muammolariga yechim topgan qanchadan-qancha hojadmand kishilar, ularning oila a’zolari, “yaqinlarining qalbiga mehr urug‘lari qadaladi. Bu esa yangi tahrirdagi Konstitutsiya tom ma’noda xalq Konstitutsiyasi bo‘lganligidan dalolat beradi. Bolalar mehnatining bolaning sohligiga, xavfsizligiga, axloqiga, aqliy va jimoniy rivojlanishiga xavf soluvchi, shu jumladan, uning ta’lim olishiga to‘sqinlik qiluvchi har qanday shakllari taqiqlanadi”. Bu bilan xalqimizni uzoq yillar ezib kelgan, qanchadan-qancha dardu sitamlarga sabab bo‘lgan armonlarimizga barham berildi. Konstitutsiyadagi 44-moddaga nazar tashlaylik: Birgina shu moddaning o‘zi millionlab yoshlardan bepul mehnat quroli sifatida foydalanishga, ularning eksplutatsiyasiga chek qo‘ymaydigan, ularning har tomonlama rivojlanishi kafolatlamaydimi? Demakki, jamiyatimizning yarmidan ortig‘ini tashkil etgan yoshlarning yarmidan ortig‘ini tashkil etgan yoshlarning hayoti sifatiga o‘zgarishiga olib kelmaydimi? Konstitutsiyada 44-modda: “... majburiy mehnat taqiqlanadi” degan qoida ham shular jumlasidandir. * Endi paxtaga yoki ko‘cha tozalash va boshqa ishlarga hech kimni majbur qila olmaydi, bolalarni darsdan chiqarib, boshqa ishlarga jalb etishga jur’at eta olmaydi – majburiy va bolalar mehnati qat’iy taqiqlanadi (44-modda). Bolalar mehnatining bolaning sog‘lig‘iga, xavfsizligiga, axloqiga, aqliy va jimoniy “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi to‘g‘rida”gi qonun, 44-modda.

Uzoq yillar yurtimizning xalqaro imijiga salbiy ta’sir qilib kelgan majburiy mehnatga to‘liq barham bnrildi. Naqiron avlodning barkamol rivojlanishiga salbiy ta’sir etadigan har qanday bolalar mehnatining taqiqlanishi Asosiy qonunimizda to‘g‘risdan-to‘g‘ri yozib qo‘yilgani ushbu salbiy illatning tarixda qolishi uchun kafolat bo‘ladi9. Konstitutsiyaga muvofiq shaxsning erkin harakatlanishiga bo‘lgan hukmning qat’iy kafolati bo‘ladi va shaxs ushlab turilgan paytda e’tibordan 48 soat o‘tguniga qadar sudga ushlab turishning qonuniyligi va asoslanishi to‘g‘risidagi masalani hal qilish uchun olib borish kerakligini qat’iy belgilaydi, agar sud tomonidan shaxsni hibsga olish yoki unga nisbatan boshqa turdagi ozodlikni cheklashga oid qaror qabul qilinmasa, shaxs darhol ozod qilinishi zarurligini anglatadi. Eng muhimi, ushbu norma insonning fundamental huquqlari sud orqali himoya qilinishi va shaxs erkinligi hamda daxlsizlik huquqining konstitutsiyaviy kafolati sifatida xizmat qiladi. Bundan tashqari, yangi Konstitutsiyada sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatini fuqarolarni jazolovchi yondashuvdan inson huquqlarini hurmat qiluvchi va jinoyatchi, poymol qilingan huquqlarni tiklovchi, rag‘batlantiruvchi yondashuvga o‘zgartirildi. Shaxsni birinchi marta ushlash chog‘ida unga tushunarli tilda huquqlari va ushlab turilishi asoslari tushuntirilishi shartligi, ayblanuvchi va sudlanuvchilarga o‘ziga qarshi ko‘rsatma bermaslik (xalqaro e’tirof etilgan “Miranda qoidasi”), sukut saqlash huquqi berildi. Axloqiy tarbiya bilan bog‘liq masalalar Asosiy qonunning beshta moddasida (21-,33-, 44-, 71-, 79-moddalar) axloq masalasi ko‘tarilgan. Ayni paytda 21-, 33-, 71-moddalarda mazkur masalaga yanada kengroq yondashilgan. Axloq ijtimoiy axloq sifatida talqin etilgan. 9 Hasanaov O. O‘zgarishlar faslsafasi // Yangi O‘zbekiston, 2023 yil 6 aprel, №66(855). O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi to‘g‘risida Qonunning 45-moddasida Har kim dam olish huquqiga ega. Yollanib ishlovchilarga dam olish va ishlanmaydigan bayram kunlarini, haq to‘lanadigan har yilgi mehnat ta’tilini b l il h li ’ i l di d b b Har kim qariganda, mehnat qobiliyatini yo‘qotganda, ishsizlikda, shuningdek boquvchisini yo‘qotganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta’limot belgilangan eng kam iste’mol xarajatlaridan oz bo‘lishi mumkin emas. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi

Asosiy Qonunimizda har kim ishsizlikda ijtimoiy ta’minot olish huquqiga egaligi mustahkamlab qo‘yildi. Pensiya nafaqa va boshqa ijtimoiy yordamning miqdorlari eng kam iste’mol xarajatlaridan oz bo‘lishi mumkin emasligi belgilab qo‘yildi. Hozirning o‘zida bu, 2 million 200 ming ehtiyojmand oila davlatdan kafolatli moddiy yordam oladi, deganidir. Bu jami oilalarning 25 foiziga to‘g‘ri keladi. Ayni xarajatlar uchun har yili 11 trillion so‘m ajratiladi. Konstitutsiyada kambag‘allikni qisqartirish, bandlikni ta’minlash, ishsizlikdan himoya qilish bo‘yicha davlat o‘ziga qator yangi majburiyatlar oldi. Umuman, davlatning ijtimoiy majburiyatlariga doir normalar uch barobar oshdi. Masalan, 2 million 200 ming ehtiyojmand oila davlatdan moddiy yordam olishi kalofolatlandi. Bu jami oilalarning 25 foiziga to‘g‘ri keladi, ularga har yili 11 trillion so‘m ajratilmoqda10. Deputatlar 2022-yili 50 ming oila uchun yangi kvartiralar olishga sharoit yaratgani, bu 2023-yili 90 ming, yaqin 2-3 yilda esa 200 ming oilani uy-joyli qilish rejalashtirilgani, shu boisdan har bir fuqaroning uy-joyli bo‘lish huquqi va uy-joy qurilishi davlat tomonidan rag‘batlantirilishinig Konstitutsiyamizda mustahkamlab qo‘yildi. * Endi hech kim, vallomati bo‘lsa ham, birovning uyini o‘zicha buzib tashlay olmaydi, bilganicha noqonuniy qurilishlar qila olmaydi – hech kim sudning 10 Oliy Majlis Qonunchilik palatasi. Parlament axborot markazi. Yangilanayotgan Konstitutsiya // Xalq so‘zi, 2023 yil 10 mart, №48(8391). Har kim uy-joyli bo‘lish huquqiga ega. Hech kim sudning qarorisiz va qonunga zid tarzda uy-joyidan mahrum etilishi mumkin emas. Uy-joyidan mahrum etilgan mulkdorga uy-joyning qiymati hamd u ko‘rgan zararlarning o‘rni qonunda nazarda tuilgan hollarda va tartibda oldindan hamda teng qiymatda qoplanishi ta’minlanadi. Davlat uy-joy qurilishini rag‘batlantiradi va uy-joyga bo‘lgan huquqning amalga y bilan ta’minlash tartibi bilan belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi to‘g‘risida Qonunning 47-modda.

qarorisiz va qonunga zid tarzda uy-joyidan mahrum etilishi mumkin emasligi, shaharsozlik faoliyati sohasida jamoatchilik nazorati, shaharsozlik hujjatlarining loyihalari jamoatchilik muhokamasidan o‘tkazilishi belgilab qo‘yildi (47,49- moddalar). * Endilikda shifoxonaga borsak hamma narsa pullik deb ayta olmaydi – tibbiy yordamning kafolatlangan hajmi bepulligi belgilab qo‘yildi (48-modda). Oliy Majlis Senatining 41-yalpi majlisida ma’qullangan “Ekologiya va jamoat tartibini saqlash sohasidagi qonunchilik hujjatlari takomillashtirilishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi qonun ham shu maqsadga yo‘naltirilgan: “Davlat barqaror rivojlanish prinsipiga muvofiq, atrof-muhitni yaxshilash, tiklash va muxofaza qilish, ekologik muvozanatni saqlash bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshiradi”11, degan qoidalar asosida ishlab chiqilgan. 11 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining Konstitutsiyasi // Xalq so‘zi, 2023 yil 2 may, № 87-88 (8430-8431). Har kim sog‘lig‘ini saqlash va malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqiga ega. O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari tibbiy yordamning kafolatlangan hajmini qonunda Davlat sog‘liqni saqlash tizimini, uning davlat va nodavlat shakllarini, tibbiy sug‘urtaning har xil turlarini rivojlantirish, aholining sanitariya-epidemiologik osoyishtaligini ta’minlash o‘radi. somniy tarbiya va sport rivojlantirish, aholi o‘rtasida sog‘lom turmush tarzini shakllantirish O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 48-modda. Har kim qulay atrof-muhitga, uning holati to‘g‘risidagi ishonchli axborotga ega bo‘lish Davlat fuqarolarning ekologik huquqlarini ta’minlash va atrof-muhitga zararli ta’sir ko‘rsatilishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida shaharsozlik faoliyati jamoatchilik nazoratini amalga Shaharsozlik hujjatlarining loyihalari qonunda belgilangan tartibda jamoatchilik muhokamasidan o‘tkaziladi. itni yaxshilash, tiklash va muhofaza qilish, ekologik muvozanatni saqlash bo‘yicha chora- Davlat Orolbo‘yi mintaqasining ekologik tizimini muhofaza qilish hamda tiklash, mintaqani ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan rivojlantirish yuzasidan choralar ko‘radi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 49-modda.

Bugun insoniyat yangi tahdidlar oldida turibdi. Sayyoramiz aholisi ko‘payishda davom etyapti. Avvalo, global ekologik muammolarning keskinlashuvini kuzatayapmiz. Dunyo hamjamiyati esa vaziyatni o‘nglash uchun jahon iqtisodiyotida “yashil taraqqiyot” tamoyillarini joriy qilish zarurligini ta’kidlamoqda. Mazkur yondashuv BMT Barqaror rivojlanish maqsadalrida ham o‘z ifodasini topgan. Markaziy Osiyo va butun dunyo uchun dolzarb ahamiyatga ega Orol fojiasi, shuningdek, yer va suv resurslaridan samarasiz foydalanish, yerlarning va ekotizmning tanazzulga uchrashi, biologik xilma-xilliknin, o‘simlik va hayvonot dunyosi turlari genofondining qisqarishi, atmosfera havosi va oqova suvlarining ifloslanishi, sanoat va maishiy chiqindilarning to‘planishi kabi ekologik muassolar har bir mamlakatni bu masalaga yanada jiddiy e’tibor qaratishini taqazo etmoqda. Bu kabi muammoalr biz uchun ham juda muhim va kechiktirib bo‘lmaydigan masalalar hisoblanadi. Chunki yuqoridagi kabi ekologik masalalar hal etilmasa kelajakda tuzatib bo‘lmas oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. “Yashi” iqtisodiyotga o‘tish uchun “O‘zbekiston ekologik partiyasi” (OER)dan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod Abdushukur Hamzaevning Saylovoldi dasturida birinchi yo‘nalish mamlakatning barqaror rivojlanishini ta’minlash va “yashil” iqtisodiyotga o‘tishni jadallashtirishga bag‘ishlangan ustuvor yo‘nalishlari bir qator maqsadlarni o‘z oldiga qo‘ygan: Birinchidan, iqtisodiyotning barcha sohalarini “yashil” iqtisodiyot tamoyillari asosida rivojlantirishga yo‘naltirilgan siyosat yuritiladi. Bu esa tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ularni tejash va biologik resurslarning qayta tiklanishini ta’minlaydi. Ikkinchidan, mamlakatdagi asosiy ishlabchiqaruvchilar, ayniqsa, yirik korxonalar “yashil” texnologiyalarga yo‘naltiriladi. Uchinchidan, vatanimiz investitsiyaviy jozibadorligini oshirish maqsadida “Yashil viza” (Green Visa) dasutrini joriy etish orqali yurtimizga tabiiy resurslardan samarali foydalanishga

kapital jalb qilinadi. To‘rtinchidan, iqtisodiyot tarmoqlari va hududlarda “yashil” iqtisodiyotga o‘tilganlik holatiga baho berishni nazarda tutuvchi tarmoqlar va hududlarning “yashil iqtisodiyotga o‘tish indeksi” ishlab chiqiladi. Mamlakatda energiya barqarorligini ta’minlashda xavfsiz va buzarar eng to‘g‘ri yo‘l sifatida qayta tiklanuvchi energiyani rivojlantirishga alohida urg‘u berilmoqda. Birinchidan, qayta tiklanadigan energiya manbalarini rivojlantirishga qaratilgan “Yashil energetika strategiyasi”ni ishlab chiqish zarur. Ikkinchidan, iqtisodiyotning ko‘p resurs talab qiladigan: energetika, qurilish, qishloq xo‘jaligi, transport-kommunikatsiyatizimi va koomunal sohalarida energiya, resurs tejovchi va boshqa innovatsion ekologik hamda raqamli texnologiyalarni keng joriy etish birinchi galda davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi kerak12. “Ta’lim” degan so‘zning o‘zi 20 marta qo‘llanildi. Oldingi Konstitutsiyada faqat 2 martagina ishlatilgan edi. Davlat uzluksiz ta’lim tizimi, uning har xil turlari va shakllari, davlat va nodavlat ta’lim tashkilotlari rivojlanishini ta’minlashi, davlat maktabgacha ta’lim v tarbiyani rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish mustahkamlab qo‘yildi. Singapurning sobiq bosh vaziri Li Xuan Yu aytgan ekan, “men faqat Vatanim oldidagi burchimni bajardim, davlat byudjetini ta’limga yo‘naltirdim, muallimni eng quyi tabaqadan Singapurdagi eng yuqori martabaga ko‘tardim. Davlatdagi mo‘jizalarni amalga oshirgan insonlar muallimlardir. Ular ilm, axloq, mehnat va haqiqatni sevadigan kamtarin avlodni yetishtirib chiqaradilar”. 12 Gapparov X. “Yashil” – iqtisodiyot – kelajagimiz kafolati // Xalq so‘zi, 2023-yil 10-iyun, №119(8462). Har kim ta’lim olish huquqiga ega. Davlat uzluksiz ta’lim tizimi, uning har xil turlari va shakllari, davlat va nodavlat ’lim tashkilotlari rivojlanishini ta’minlaydi. Davlat maktabgacha ta’lim va tarbiyani rivojlantirish uchn shart-sharoitlar yaratadi. Davlat bepul umumiy o‘rta ta’lim va boshlang‘ich professional ta’lim olishni kafolatlaydi. Umumiy o‘rta ta’lim majburiydir. Maktabgacha ta’lim va tarbiya, umumiy o‘rta ta’lim davlat nazoratidadir. Ta’lim tashkilotlarida alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo‘lgan bolalar uchun inklbziv ta’lim va tarbiya ta’minlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 50-modda.

INSON VA FUQAROLARNING VA FUQARONING ASOSIY HUQUQLARI, ERKINLIKLARI VA BURCHLARI

Yuklangan vaqt

Yuklab olishlar soni

Sahifalar soni

Faytl hajmi

O'xshash fayllar

Matematika

Matematika

Matematika

Matematika

Matematika

Matematika

Matematika

Matematika