INVESTITSION DASTURLARNI MOLIYALASHTIRISH Reja: 1. Investitsiyalar: manbalari, baholash va samaradorligi. 2. Investitsiyalarni moliyalashtirish shakllari. 3. Inflyatsiya va investitsiyalarni rejalashtirish. Investitsiyalar bugungi kunda iqtisodiy tizimda eng keng qo‘lllanilayotgan tushunchalardan biridir. Biroq bu kategoriyaga ham nazariya, ham amaliyot talablariga umulashtirib javob bera oladigan universal ta’rif ishlab chiqilmaganligi ko‘p ta’kidlanadi. Investitsiya bu – foyda olish maqsadida mamlakatning ichkarisi va tashqarisidagi iqtisodiyotning sohalari, ya’ni sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport va boshqalarga uzoq muddatga kapital kiritishdir. Investitsiyalar tushunchasi (lotincha «investio» so‘zidan olingan bo‘lib, «kiyinaman» degan ma’noni anglatadi) amalda har qanday lug‘atda mamlakat ichkarisida va xorijda iqtisodiyot tarmoqlariga kapital qo‘yish sifatida talqin qilinadi. Ushbu tushunchaning milliy qonunchiligimizdagi qisqacha sharhini keltiramiz. O‘zbekiston Respublikasining «Investitsiya faoliyati to‘g‘risida»gi qonunida investitsiyalar — investor tomonidan foyda olish maqsadida ijtimoiy soha, tadbirkorlik, ilmiy va boshqa faoliyat turlari ob’ektlariga tavakkalchiliklar asosida kiritiladigan moddiy va nomoddiy boyliklar hamda ularga bo‘lgan huquqlar, shu jumladan intellektual mulk ob’ektlariga bo‘lgan huquqlar, shuningdek reinvestitsiyalar bo‘lib, ular quyidagilarni o‘z ichiga olishi mumkin: mablag‘larni, shu jumladan pul mablag‘larini (shu jumladan chet el valyutasini), maqsadli bank omonatlarini, paylarni, ulushlarni, aksiyalarni, obligatsiyalarni, veksellar va boshqa qimmatli qog‘ozlarni; ko‘char va ko‘chmas mol-mulkni (binolar, inshootlar, uskunalar, mashinalar va boshqa moddiy qimmatliklarni); intellektual mulkka doir mulkiy huquqlarni, shu jumladan u yoki bu ishlab chiqarish turini tashkil etish uchun zarur bo‘lgan, texnik hujjatlar, ko‘nikmalar va ishlab chiqarish tajribasi tarzida rasmiylashtirilgan, patentlangan yoki patentlanmagan (nou-xau) texnik, texnologik, tijoratga oid va boshqa bilimlarni, shuningdek O‘zbekiston Respublikasining qonunchiligida taqiqlanmagan boshqa qimmatliklarni; investitsiyalar iqtisodiy va boshqa faoliyat ob’ektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne’matlar hamda ularga doir huquqlar sifatida ta’riflangan. Demak, investitsiya deganda biz pul mablag‘lari, qimmatli qog‘ozlar, boshqa turdagi mulklar, shuningdek, pul qiymatini beruvchi mulkka egalik qilish huquqi, tadbirkorlik va boshqa turdagi faoliyat ob’ektlariga qo‘yiladigan mablag‘lar tushuniladi. Investitsiyalarga bo‘lgan zaruratni qo‘yidagi sabablarda deb ko‘rish mumkin: - Ishlab chiqarish hajmini oshirish zarurati; - Korxonaning moddiy-texnik bazasini yangilash zarurati; - Yangi faoliyat yoki yangi mahsulotlarni ishlab chiqish. Investitsiyalarni amalga oshirish shakllari quyidagilardan iborat: yuridik shaxslarni tashkil etish yoki ularning ustav fondlarida (ustav kapitallarida) ulushli tarzda, shu jumladan mol-mulk va aksiyalar (ulushlar) sotib olish yo‘li bilan ishtirok etish; O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari tomonidan emissiya qilingan qimmatli qog‘ozlarni, jumladan qarz majburiyatlarini olish; konsessiyalarni olish, shu jumladan tabiiy resurslarni qidirish, o‘zlashtirish, qazib olish yoki ulardan foydalanishga doir konsessiyalarni olish, shuningdek mahsulot taqsimotiga oid bitimlarda ishtirok etish; mulk huquqini, shu jumladan intellektual mulk ob’ektlariga bo‘lgan mulk huquqini, mualliflik huquqlarini, patentlar, tovar belgilari, foydali modellar, sanoat namunalari, firma nomlari va nou-xau, ishchanlik obro‘sini (gudvillni), shuningdek savdo va xizmat ko‘rsatish sohasi ob’ektlariga bo‘lgan mulk huquqini ular joylashgan yer uchastkalari bilan birgalikda olish; er uchastkalariga bo‘lgan huquqlarni, boshqa tabiiy resurslarga egalik qilish va ulardan foydalanish huquqlarini olish. Investorlar qonunchilikka zid bo‘lmagan boshqa shakllarda ham investitsiyalarni amalga oshirishi mumkin. Investitsiya faoliyati investitsiyalar kiritishning turli shakllarini birlashtirish vositasida amalga oshirilishi mumkin. Investitsiyalarning birlamchi yoki takroran kiritiladigan shakllari o‘zgartirilishi ularning investitsiya sifatidagi darajasi o‘zgarishiga olib kelmaydi. Investitsiya samaradorligi borasidagi tadqiqotlar umumiqtisodiy muammo sifatida mamlakatimizning qator nazariyotchi va amaliyotchi olimlari tomonidan tadqiq etilgan. Jumladan, A.Abdug‘aniyev fikricha, «Iqtisod fanlarida “samaradorlik” va “iqtisodiy samaradorlik” tushunchalari - mavjud. Ular mamlakat, tarmoq, korxona, yo‘nalishlar hamda ayrim mahsulotlar bo‘yicha aniqlanishi mumkin. Iqtisodchi olim I.Q.Rajabovning fikricha, “Samaradorlik tushunchasi bu ishlab chiqarish jarayoni pirovard natijalarini o‘zida aks ettiruvchi iqtisodiy ko‘rsatkich sifatida tushunilishi lozim. Iqtisodiy samaradorlik mohiyati nafaqat ishlab chiqarish natijalari va harajatlar o‘rtasidagi arifmetik raqamlar bilan, balki foydali natijalarga erishish yo‘lida harajatlar miqdorini kamaytirish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlab chiqarish, taqsimot va ayirboshlash munosabatlari orqali ifodalanadi. Ishlab chiqarish samaradorligi harajatlar va natijalar o‘rtasidagi arifmetik nisbatgina bo‘lmasdan, balki ishlab chiqarish munosabatlarini aks ettiruvchi iqtisodiy atama...” hisoblanadi. Ushbu korxona samaradorligiga ta’sir etuvchi omillar tahlili borasida, iqtisodchi olim Ye.V.Lapin “Investitsiyaning asosiy maqsadi sifatidi aksiyadorlar tomonidan quyilgan maqsadga intilish. Samaradorlikning umumiy mezoni sifatida esa “kapital samaradorligi” ko‘rsatkichidan foydalanish to‘g‘ri emas. Bozorda samarali ishlash va korxonaning yuqori raqobatbardoshligi buxgalteriya foydasi bilan emas, balki tegishli harajatlarni o‘z vaqtida qoplash uchun zarur bo‘lgan pul mablag‘lari bilan tavsiflanadi”. Yuqoridagi iqtisodchi olimlarning ilmiy ishlarida respublikamizda investitsiya samaradorligi o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar va ularning ta’sirini hisoblash yo‘llarining ilmiy-nazariy va metodologik asoslarini takomillashtirishning ba’zi jihatlari yoritilgan. Bularning barchasi milliy iqtisodiyotning investitsiya loyihalarini moliyalashtirish manbalari va usullariga ta’sir etuvchi omillar asosida rivojlanish yo‘llarini tadqiq etish va ularni moliyaviy ta’minlashning ilmiy-nazariy va metodologik asoslarini takomillashtirish bo‘yicha chuqur tadqiqotlarni amalga oshirishni, bularni mamlakatimiz amaliyotiga tadbiq qilib investitsiya faoliyatining moliyalashtirish manbalari va usullarini shakllantirishni rivojlantirish va takomillashtirish lozimligini talab qiladi. Har bir iqtisodiy-ijtimoiy jarayon haqida aniq xulosa chiqarish va kelgusi istiqblolini belgilash bo‘yicha ta’sirchan boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun ularning o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillarni o‘rganish taqozo qilinadi. Investitsiya ham ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, ko‘plab omillar ta’sirida o‘zgarib boradi. Amaliy nuqtai nazardan, investitsiya faoliyati va investitsiya samaradorligiga omillar ta’sirini hisoblash bir qadar murakkab jarayon hisoblanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, ilmiy adabiyotlarda investitsiya faoliyati va investitsiya samaradorligiga ta’sir qiluvchi omillar yetarlicha o‘rganilmagan. Bundan tashqari, mualliflar orasida ushbu masalani o‘rganishda umumiy nuqtai nazar mavjud emas. Korxona darajasida investitsiyalar samaradorligiga ta’sir qiluvchi omillarga quyidagilar kiritish mumkin: - korxona yuritayotgan iqtisodiy va ijtimoiy siyosat samaradorligi; - samarali investitsiya siyosatining mavjudligi; - mahsulot sifati va raqobatbardoshligi; - asosiy vositalardan foydalanish darajasi va ishlab chiqarish quvvatlari; - korxonada mavjud resurslardan foydalanishning oqilona darajasi; - korxona menejerlarining malakasi va korxona boshqaruvining mukammallik darajasi; - amalga oshirilayotgan investitsiya loyihalarining sifati va samaradorligi. Bevosita ishlab chiqarishga qo‘yilgan investitsiyaning samaradorligi (Qc) ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini (Q) investitsiyaning umumiy qiymatiga (U) bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi: Qc = Q U ; Ushbu ko‘rsatkichning o‘zgarishiga quyidagi omillar ta’sir qiladi: - aylanma mablag‘larga qo‘yilgan investitsiyalar samaradorligi (Z); - aylanma mablag‘larga qo‘yilgan investitsiyalarning asosiy vositalarga qo‘yilgan investitsiyalardagi hissasi (W); - asosiy vositalarga qo‘yilgan investitsiyalarning barcha investitsiyalardagi ulushi (S). Iqtisod fanlari doktori, prof. D.G‘ozibekovning “Investitsiyalarni moliyalashtirish muammolari” nomli ilmiy asarida investitsiyalarning makrodarajadagi va ishlab chiqarish nazariyasidagi, moliya nazariyasidagi va umuman, iqtisodiyotdagi mohiyatini ochib berishi alohida ahamiyatga ega. Muallifning fikricha, investitsiyalarning mohiyatini ta’riflayotganda ularning turli xil risklar va kutilayotgan daromadlar bilan bog‘liqligini hamisha yodda tutmoq kerak. Pulning daromad keltirish layoqati pul keladigan manbalarga va uning nimalarga sarflanishiga, ya’ni pulning qayerdan kelishi va nimalarga investitsiyalanishiga bog‘liq. Binobarin, kapital manbalarining ishonchliligi bilan mablag‘larni investitsiyalashning to‘g‘riligi o‘rtasida uzviy bog‘liqlik kuzatiladi. Investitsiya ana shu belgilari bilan boshqa mablag‘ solishlardan farqlanib turadi. Investitsion loyihani moliyaviy-iqtisodiy baholash mablag‘larni real aktivlar bilan turli operatsiyalarga (ob’ektlarga) joylashning mumkin bo‘lgan variantlarni tanlash va asoslash jarayonida markaziy o‘rinni egallaydi. Moliyaviy tahlil loyihadan keladigan samaraning uning har bir ishtirokchilarining o‘z maqsadlaridan kelib chiqib, loyihani amalga oshirishdagi erishilishi lozim bo‘lgan natijalarni qo‘lga kiritish imkoniyatlarini ochib beradi. Iqtisodiy tahlilda esa loyihaning milliy iqtisodiyotga beradigan samarasi nuqtai nazaridan tahlil qilinadi. Xususan, Jahon banki xodimlari (mutaxassislari) har bir loyiha uchun uning iqtisodiyotga boshqa aniq resurslarni joylashtirishdagi o‘zaro ziddiyatli variantlarga qaraganda ko‘proq samara keltirishni aniqlashda keng tahlil ishlarini o‘tkazadilar. G. Birman, S. Shmidtlar investitsiya loyihalarini iqtisodiy baholashda quyidagilarga alohida e’tibor qaratgan: - loyihaning milliy iqtisodiyotni rivojlantirishga ta’siri baholanadi; - kiritilayotgan resurslar va olinayotgan mahsulotlar ularningmilliy iqtisodiyot uchun haqiqiy qadr-qimmatini aks ettiradigan noaniq baholarda baholanadi; - tahlilga iqtisodiyot uchun bevosita ta’sir etuvchi jihatlar kiritiladi (importga, eksportga, aholi bandliligiga, chet el valyutasiga, talab va taklifga, ekologik ahvolga va sh.k.), shuningdek bilvosita ta’sirlar (boshqa sohalarga bo‘lgan ta’siri, sh.k.) ham kiritiladi; - ijtimoiy shart-sharoitlar hisobga olinadi va hokazolar. I.I. Mazur, V.D. Shapiro, N.G. Olderoggelar o‘zlarining asarlarida investitsiya loyihalari samaradorligiga quyidagicha ta’rif berganlar: “Investitsiya loyihalarining samaradorligi - loyihaning uning ishtirokchilarini maqsadi va qiziqishlariga muvofiqligini ko‘rsatib beruvchi kategoriya hisoblanadi”. Shunga ko‘ra, loyihaning samaradorligini butunligicha baholash, shuningdek loyihada qatnashuvchi har bir ishtirokchining samarasini aniqlash talab etiladi. V. Berens, P.Xavranekslar fikricha, bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda investitsion loyihalarning samaradorligini baholashga asoslangan, ularni o‘zaro taqqoslay oladigan usullar keng qo‘llaniladi. Investitsion loyiha samaradorligini asoslash mezonlari bo‘lib, maksimum foyda yoki daromadlilik, maqsadga erishish vaqtidagi minimum mehnat sarflari, bozor ulushi, mahsulot sifati va bahosi, zararsizlik nuqtasi va boshqalar hisoblanadi. Umuman olganda, samaradorlikni tahlil etishning asosiy maqsadi: aniqlash, tahlil qilib chiqish va maqbul qarorlar qabul qilish hisoblanadi. Investitsion qarorlarni qabul qilish esa, qisman, kredit olish yoki mablag‘larni joylashtirishdagi foiz stavkasiga bog‘liq bo‘ladi. 2-savol bayoni. Investitsiyalarni amalga oshirish shakllari quyidagilardan iborat: - yuridik shaxslarni tashkil etish yoki ularning ustav fondlarida (ustav kapitallarida) ulushli tarzda, shu jumladan mol-mulk va aksiyalar (ulushlar) sotib olish yo‘li bilan ishtirok etish; - O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari tomonidan emissiya qilingan qimmatli qog‘ozlarni, jumladan qarz majburiyatlarini olish; - konsessiyalarni olish, shu jumladan tabiiy resurslarni qidirish, o‘zlashtirish, qazib olish yoki ulardan foydalanishga doir konsessiyalarni olish, shuningdek mahsulot taqsimotiga oid bitimlarda ishtirok etish; - mulk huquqini, shu jumladan intellektual mulk ob’ektlariga bo‘lgan mulk huquqini, mualliflik huquqlarini, patentlar, tovar belgilari, foydali modellar, sanoat namunalari, firma nomlari va nou-xau, ishchanlik obro‘sini (gudvillni), shuningdek savdo va xizmat ko‘rsatish sohasi ob’ektlariga bo‘lgan mulk huquqini ular joylashgan yer uchastkalari bilan birgalikda olish; - er uchastkalariga bo‘lgan huquqlarni, boshqa tabiiy resurslarga egalik qilish va ulardan foydalanish huquqlarini olish. Investorlar qonunchilikka zid bo‘lmagan boshqa shakllarda ham investitsiyalarni amalga oshirishi mumkin. Investitsiya faoliyati investitsiyalar kiritishning turli shakllarini birlashtirish vositasida amalga oshirilishi mumkin. Investitsiyalarning birlamchi yoki takroran kiritiladigan shakllari o‘zgartirilishi ularning investitsiya sifatidagi darajasi o‘zgarishiga olib kelmaydi. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish manbalarini tanlash nafaqat investitsiya faoliyatining hayotiyligini, balki undan keladigan yakuniy daromadning taqsimlashni, ilg‘or kapitaldan foydalanish samaradorligini va investitsiyalarni amalga oshiradigan tashkilotning moliyaviy barqarorligini ham belgilaydi. Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalarining tarkibi va tuzilishi jamiyatning faoliyat mexanizmiga bog‘liq. Har qanday tashkilot tomonidan qilingan investitsiyalar bir qator mezonlarga ko‘ra tasniflanishi mumkin 1. Investitsiya faoliyati sub’ektiga nisbatan jalb qilish usuliga muvofiq ichki va tashqi manbalardan jalb qilingan investitsiya manbalariga ajratiladi. 2. Shakllantirilishiga ko‘ra, kapital egalari ichki va xorijiy kapital hisobiga shakllantirilgan investitsiya resurslarini taqsimlaydilar. Ichki kapital hisobidan shakllantirilgan investitsiya resurslari xilma-xil shakllarda farqlanadi va qoida tariqasida kichik biznes uchun qulayroqdir. 3. Mulk huquqiga ko‘ra investitsiya mablag‘lari ikkita asosiy turga bo‘linadi, ya’ni shaxsiy va qarzga olingan: - Investitsiyalarning o‘z manbalari tashkilotning investitsiya faoliyatini qo‘llab-quvvatlaydigan va unga tegishli bo‘lgan mablag‘larining umumiy qiymatini tavsiflaydi; - Investitsiyalarning qarz manbalari tashkilot tomonidan jalb qilingan kapitalni barcha shakllarda qaytariladigan asosda tavsiflaydi. 4. Jalb qilishning tabiiy-moddiy shakllariga ko‘ra, zamonaviy investitsiya nazariyasi investitsiya manbalarining quyidagi turlarini ajratib turadi: investitsiya resurslari pul shaklida; moliyaviy shaklda investitsiya manbalari; moddiy investitsiya resurslari; nomoddiy shaklda investitsiya resurslari. Ushbu shakllarda sarmoyalarni jalb qilishga qonun tomonidan yangi tashkilotlar tuzishda, ularning ustav fondlari hajmini ko‘paytirishda ruxsat beriladi. 5. Jalb qilish vaqtiga ko‘ra investitsiya manbalarining quyidagi turlari ajratiladi: - uzoq muddatli asosda jalb qilingan investitsiya manbalari. Ular o‘z kapitali va bir yildan ortiq muddatli qarz kapitalidan iborat. Tashkilot tomonidan investitsiya maqsadlari uchun shakllantirilgan o‘z va uzoq muddatli qarz mablag‘larining yig‘indisi “doimiy kapital” atamasi bilan tavsiflanadi; - qisqa muddatli asosda jalb qilingan investitsiya manbalari. Ular vaqtincha investitsiya ehtiyojlarini qondirish uchun tashkilot tomonidan bir yilgacha tuziladi. 6. Foydalanishning maqsadli yo‘nalishlari bo‘yicha quyidagilar mavjud: - real investitsiyalar jarayonida foydalanishga mo‘ljallangan investitsiya manbalari. Ularning hajmi va tuzilishi tashkilotning investitsiya dasturi doirasida har bir real loyiha uchun alohida rejalashtirilgan; - moliyaviy investitsiyalar jarayonida foydalanishga mo‘ljallangan investitsiya manbalari. Ularni jalb qilish tashkilotning moliyaviy investitsiya vositalari portfelini shakllantirish yoki qayta qurish maqsadlariga bo‘ysunadi. 7. Investitsiya jarayonining individual bosqichlarini ta’minlash. Shu asosda investitsion manbalarning quyidagi turlari ajratiladi: - investitsiyalashdan oldingi bosqichni ta’minlaydigan investitsiya manbalari; - investitsiya bosqichini ta’minlaydigan investitsiya manbalari - investitsiyadan keyingi bosqichni ta’minlaydigan investitsiya manbalari. Investitsion resurslarning ushbu taqsimoti faqat real investitsiya loyihalarini amalga oshirishni ta’minlash jarayonida qo‘llaniladi. Investitsiya faoliyatining samaradorligi ko‘p jihatdan uning investitsiya resurslarini maqsadli shakllantirish bilan belgilanadi. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish manbalari va usullarini shakllantirishning asosiy maqsadi investitsiya faoliyatining samarali natijalarini ta’minlash nuqtai nazaridan zarur investitsiya aktivlarini sotib olish ehtiyojlarini qondirish va ularning tuzilishini optimallashtirishdir. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish usuli deganda loyihaning moliyaviy maqsadga muvofiqligini ta’minlash maqsadida investitsiya resurslarini jalb qilish tushuniladi. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish yo‘li bevosita moliyaviy dastaklarni ishga solish bilan bog‘liq bo‘lib, bu, o‘z navbatida, investorlarning