ИНВЕСТИЯЛАР БОШҚАРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ Режа. 1. Инвестициялар умумий тушунчаси. 2. Иқтисодиётни ривожлантиришда инвестисияларнинг ўрни. 3. Микро, мезо ва макро даражадаги инвестициялар. 4. Мамлакатдаги инвестисиялар ҳажмининг омиллари. 5. Инвестициялар субъектлари, объектлари, шакллари. 6. Инвестицияларнинг таснифи. 7. Реал ва молиявий инвестицияларнинг характеристикалари. 8. Реал ва молиявий қўйилмаларнинг алоқадорлиги ва ўзаро боғлиқлиги. 9. Тўғридан-тўғри ва билвосита инвестициялар. 10. Ички ва ташқи инвестициялар. 11. Давлат инвестицияси. Хусусий инвестициялар. 12. Бирламчи инвестициялар. 13. Инвестицияни бекор қилиш ва қайта инвестициялаш. Маъруза матни 1. Инвестициялар умумий тушунчаси. Лотин тилидан таржима қилинган "Invest" - инвестиция, сармояни билдиради. Анъанага кўра, сармоялар деганда, келажакда даромад ва ёки бошқа наф олишнга қаратилган ҳозирги вақтда маълум иқтисодий лойиҳаларни амалга ошириш тушунилади (бу ёндашув устунлик қилади). Кенг маънода инвестициялар деганда давлат, юридик ва жисмоний шахсларнинг янги корхоналар ташкил этишга, мавжуд корхоналарни кенгайтириш, реконструксия қилиш, техник қайта жиҳозлаш, кўчмас мулк, қимматли қоғозлар ва активларни сотиб олишга йўналтирилган интеллектуал қадриятларига эга бўлган маблағлар тушунилади. Бундаги мақсад фойда ва (ёки) бошқа ижобий наф олиш учун. Сармоя киритаётганда, сиз ҳозир ва маълум миқдорда капитал маблағларингизни тавакал қилишингиз керак бўлади ва бунда мукофот кейинроқ кутилади, ёки умуман келмайди. Макродаражада инвестицияларнинг аҳамияти Инвестициялар қуйидагиларни таъминлайди:  асосий ишлаб чиқариш фондларини тизимли равишда янгилаш,  фан-техника тараққиётининг ва илмий-техникавий тараққиётини тезлаштириш;  маҳаллий ишлаб чиқариш сифати ва рақобатбардошлигини ошириш;  улар ёрдамида миллий иқтисодиётнинг барча тармоқлари ва ҳудудларнинг мутаносиблиги таъминлаш;  тўлиқ хомашё базасини яратишни таъминлаш;  ижтимоий ривожланиш ва ишсизлик муаммоларини ҳал этиш;  иқтисодиётда ижобий таркибий ўзгаришларни таъминлаш. Микродаражада инвестициялар қуйидагиларни таъминлайди:  фаолият кўламини ошириш ва кенгайтириш;  маҳсулотларнинг жисмоний ва эскиришини камайтириш ва таннархни пасайтириш;  янги технологияларни жорий этиш асосида ишлаб чиқаришнинг техник даражасини ошириш;  сифат ва рақобатбардошликни ошириш;  хавфсизликни яхшилаш ва бошқалар. Юқоридаги барча қийматларни хусусий инвестиция мақсадлари деб ҳисоблаш мумкин, уларга эришиш фойда олишни таъминлайди Инвестициялар турлари Инвестициялар қуйидаги турларга бўлинади: 1) интеллектуал: мутахассисларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш, тажриба алмашиниш, лицензиялар ва инновацияларни, илмий изланишларни амалга оширишга қаратилади; 2) капитал шакллантириш: - капитал таъмирлаш, ерни сотиб олиш харажатлари; 3) тўғридан-тўғри - инвестиция асосий мақсад объектини тўғридан- тўғри назорат қилиш ва бошқарувни ўрнатиш мақсадида корхоналар (фирмалар, компаниялар)нинг устав капиталига қўйилмалар сифатида ҳаракат қилиш. Улар нафақат даромад олиш, балки таъсир доирасини кенгайтириш, келажакдаги молиявий манфаатларни таъминлашга қаратилган.; 4) портфелли инвестициялар - даромад олиш (инвестиция объектларининг бозор қийматини ошириш, дивидендлар, фоизлар, бошқа нақд тўловлар шаклида) ва рискларни диверсификация қилиш мақсадида иқтисодий активларга қўйилган маблағларни ифодалайди. Қоида тариқасида, портфел инвестициялари турли эмитентларга тегишли қимматли қоғозлар ва бошқа активларни сотиб олишга инвестициялардир.; 5) реал инвестициялар - реал хўжалик активларига: моддий ресурслар (жисмоний капитал элементлари, бошқа моддий бойликлар) ва номоддий активлар (илмий-техникавий, интеллектуал маҳсулотлар ва бошқалар)га инвестициялар йиғиндиси сифатида ҳаракат қилади. Реал қўйилмаларнинг энг муҳим таркибий қисми капитал қўйилмалар шаклида амалга оширилган қўйилмалар бўлиб, улар иқтисодий адабиётларда сўзнинг тор маъносида реал қўйилмалар ёки капитал ташкил этувчи қўйилмалар деб ҳам аталади; 6) молиявий инвестициялар - турли хил молиявий активларга - қимматли қоғозларга, акцияларга ва облигацияларга, банк депозитларига ва бошқаларга инвестицияларни ўз ичига олади; 7) жамғариш инвестициялар (тезарацион) - бу хазина тўплаш мақсадида амалга оширилган маблағларнинг номи. Улар олтин, кумуш, бошқа қимматбаҳо металлар, қимматбаҳо тошлар ва улардан тайёрланган буюмлар, шунингдек, ноёб коллекцияларга инвестицияларни ўз ичига олади. Ушбу инвестицияларнинг умумий ўзига хос хусусияти улар бўйича жорий даромаднинг йўқлигидир. Инвестициялар таснифи Инвестициялар қуйидагича таснифланади: 1) инвестициялар ҳажми бўйича: а) ҳақиқий; б) молиявий; 2) инвестициялар шартлари бўйича: а) қисқа муддатли б) ўрта муддатли; в) узоқ муддатли; 3) инвестиция мақсадига кўра: а) тўғри чизиқлар; б) портфел; 4) инвестиция майдони бўйича: а) ишлаб чиқариш; б) ноишлаб чиқариш; 5) инвестиция ресурсларига мулкчилик шакллари бўйича: а) хусусий; б) давлат; к) хорижий; д) аралаш; 6) ҳудудлар бўйича: а) мамлакат ичида; б) чет элда; 7) хавфлар бўйича: а) тажовузкор; б) ўртача; к) консерватив. Инвестициялар шартларига кўра қисқа, ўрта ва узоқ муддатли инвестициялар ажратилади. Қисқа муддатли инвестициялар учун бир йилгача бўлган муддатга маблағларни инвестиция қилиш одатий ҳолдир. Ўрта муддатли инвестициялар деганда бир йилдан уч йилгача бўлган маблағларни инвестициялаш тушунилади, узоқ муддатли инвестициялар эса уч ёки ундан кўпроқ муддатга инвестиция қилинади. Мулкчилик шаклларига кўра хусусий, давлат, хорижий ва қўшма (аралаш) инвестициялар ажратилади. Хусусий (нодавлат) инвестициялар деганда хусусий инвесторларнинг инвестициялари тушунилади: фуқаролар ва нодавлат мулк корхоналари. Давлат инвестициялари - бу ҳокимият ва бошқарув органлари, шунингдек, давлат корхоналари томонидан амалга ошириладиган давлат инвестициялари. Улар марказий ва маҳаллий ҳокимият ва бошқарув органлари томонидан бюджетлар, бюджетдан ташқари жамғармалар ва қарз маблағлари ҳисобидан амалга оширилади. Асосий инвестициялар қаторига хорижий фуқаролар, фирмалар, ташкилотлар, давлатларнинг инвестициялари киради. Ўз инвестициялар деганда (аралаш) маҳаллий ва ташқи хўжалик юритувчи субъектлар томонидан киритилган инвестициялар тушунилади. Минтақавий асосда инвестициялар мамлакат ичида ва чет элда фарқланади. Ички (миллий) инвестициялар мамлакат ичидаги маблағларни инвестиция қилишни ўз ичига олади. Чет элдаги инвестициялар (хорижий инвестициялар) деганда норезидентлар (ҳам юридик, ҳам жисмоний шахслар) томонидан чет элдаги маблағларни бошқа давлатнинг объектлари ва молиявий воситаларига қўйиш тушунилади. Қўшма инвестициялар мамлакат субъектлари ва хорижий давлатлар томонидан биргаликда амалга оширилади. Тармоқли асосда инвестициялар иқтисодиётнинг турли тармоқларига ажратилади, масалан: саноат (ёқилғи, энергетика, кимё, нефт-кимё, озиқ- овқат, енгил, ёғоч ва целлюлоза-қоғоз, қора ва рангли металлургия, машинасозлик ва металлга ишлов бериш); Қишлоқ хўжалиги, қурилиш, транспорт ва алоқа, улгуржи ва чакана савдо, умумий овқатланиш ва бошқалар. 2. Иқтисодиётни ривожлантиришда инвестисияларнинг ўрни. Иқтисодиётнинг фаолият юритиши ва ривожланишида инвестициялар хал қилувчи рол ўйнайди. Инвестициялар иқтисодиётнинг изчил ривожланиши ва ижобий фаолият юритиши учун “дастак” бўлиб хизмат қилади. Улар янги корхоналар ва қўшимча иш ўринлари ташкил этади, илғор технологияларни ўзлаштириш ва асосий капитални янгилаш имконини беради, ишлаб чиқаришни интенсивлаштиришга хизмат қилади, бозорга янги турдаги товар ва хизматлар кириб келишини таъминлайди. Бу истеъмолчилар ва ишлаб чиқарувчилар, инвесторлар ва умуман давлат учун фойдалидир. Инвестиция ресурслари иқтисодий ўсиш суръатларини таъминловчи миллий иқтисодиётни ривожлантиришнинг етакчи манбаи ўринни эгаллайди. Инвестицияларнинг миқдорий нисбатларининг ўзгариши ижтимоий ишлаб чиқариш ва аҳоли бандлиги ҳажмига, иқтисодиётдаги таркибий ўзгаришларга, иқтисодиёт тармоқлари ва тармоқларининг ривожланишига таъсир кўрсатади. Корхоналар маблағларининг тўпланишини таъминлаш, ишлаб чиқариш салоҳияти, иқтисодий фаолиятнинг жорий ва истиқболли натижаларига инвестициялар тўғридан-тўғри таъсир қилади. Шу билан бирга, инвестициялар самарали шаклларда амалга оширилиши керак, чунки эскирган ишлаб чиқариш воситаларига инвестиция қилиш, технология ижобий иқтисодий самара бермайди. Инвестициялардан норационал фойдаланиш ресурсларнинг музлашига ва натижада ишлаб чиқариш ҳажмининг қисқаришига олиб келади. Шундай қилиб, инвестициялардан фойдаланиш самарадорлиги иқтисодиёт учун муҳим аҳамиятга эга: унинг самарадорлигининг маълум даражасига етмасдан туриб, инвестициялар кўламини ошириш барқарор иқтисодий ўсишга олиб келмайди. Инвестициялар маълум даражада иқтисодий ўсиш омилига боғлиқдир. Иқтисодий ўсиш омилига ойдинлик киритиш учун аввало ялпи ва соф инвестициялар тушунчаларини аниқлаб олиш зарур. Ялпи инвестициялар - бу эскирган, манавий эски асбоб-ускуналарни амортизация туфайли алмаштириш ва ишлаб чиқаришни кенгайтириш учун инвестициялар ҳажмини ошириш харажатлари деб тушунилади. Соф инвестициялар - янги қурилиш, қўшимча ускуналарни ўрнатиш, иқтисодий ҳимоя яратиш ва бошқаларни билдиради. Соф инвестициялар ташқи ва ички ресурслар, шу жумладан амортизация ҳисобидан таъминланади. Бу асосий капиталнинг амортизациясини ҳисобга олмаганда ялпи янги инвестициялар. Соф инвестициялар кўрсаткичи динамикаси иқтисодиёт ҳолатининг кўрсаткичидир: соф инвестициялар миқдори мамлакат иқтисодиёти ривожланишнинг қайси босқичида эканлигини кўрсатади. Агар ялпи инвестициялар ҳажми амортизация ажратмалари ҳажмидан ошса, ишлаб чиқариш салоҳиятининг ошиши такрор ишлаб чиқаришнинг кенгайишини таъминлайди, иқтисодиёт эса юксалишда бўлади. Ялпи инвестициялар ва амортизация ажратмаларининг тенглиги соф инвестицияларнинг нол қийматини билдиради. Бу даврда иқтисодиётга инвестициялар маблағлари миқдори, асосий воситалар истеъмол қилининган миқдорда кечади, Яъни ижтимоий маҳсулотнинг оддий такрор ишлаб чиқарилиши мавжуд бўлиб, иқтисодий ўсишнинг йўқлиги билан тавсифланади. Агар ялпи инвестиция суммаси амортизация миқдоридан кам бўлса, соф инвестиция кўрсаткичи салбий қийматдир. Инвестицияларнинг қисқариши ишлаб чиқариш қувватларининг пасайишига ва натижада иқтисодий таназзулга олиб келади. Соф инвестицияларнинг ўзгариши даромаднинг бир хил йўналишда ўзгаришига олиб келади, лекин инвестиция харажатларининг дастлабки ўзгаришига қараганда кўпроқ миқдорни ташкил этиши керак. Даромад ва инвестицияларнинг боғлиқлиги мултипликаторда ифодаланади. Мултипликатор (лот. мултиплико - кўпайтирмоқ) - инвестициялар ўзгариши билан даромаднинг ўзгариши ўртасидаги боғлиқликни кўрсатадиган коеффициентдир. Инвестицион ўсиш билан ЯИМнинг ўсиши дастлабки қўшимча инвестициялардан анча катта бўлади. Ялпи ички маҳсулотга нисбатан бу кўпайтирувчи, ортиб борувчи эффект мултипликатор эффекти деб аталади. Мултипликатор (МР) - бу инвестициялар ўсиши билан ЯИМ ўсиши ҳажмини кўрсатадиган рақамли коеффициентдир. Булар. инвестициялар ўсишига кўпайтириладиган мултипликатор ЯИМдаги ўсишни кўрсатади. 3. Микро, мезо ва макро даражадаги инвестициялар. Инвестициялар асосий иқтисодий категория бўлиб, товар-пул муносабатлари тизимида макро-мезо ва микро даражада жуда муҳим рол ўйнайди. Макро даражадаги инвестициялар қуйидагиларга мўлжалланган: -кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш ва илмий-техникавий тараққиётни жадаллаштириш сиёсатини амалга ошириш; -ижтимоий ишлаб чиқаришнинг тармоқ тузилмасини ислоҳ қилиш ҳамда маҳсулот ишлаб чиқарувчи иккала тармоқ ва хомашё тармоқларини мутаносиб ривожлантириш; - ялпи маҳсулот сифатини ошириш; - ташқи савдо операциялари тузилмасини такомиллаштириш; - ижтимоий ва экологик муаммоларни ҳал қилиш; - мамлакат мудофаа қобилиятини таъминлаш муаммоларини ҳал қилиш ва бошқаларга қаратилади. Шундай қилиб, инвестициялар иқтисодий категория сифатида ички иқтисодиётнинг ўсишининг муҳим функцияларини бажаради. Макроиқтисодий миқёсда бугунги инвестициялар эртанги кун унумдорлигини ошириш ва фаровонликни ошириш учун асос яратади. Мезо даражада инвестициялар алоҳида тармоқлар кесимида кўриб чиқилади. Агар жадал саноатлаштириш вазифаси қўйилган бўлса, масалан, саноатга сармоя киритиш учун энг қулай шароитлар яратилади. Озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш, саноатни хомашё сифатидаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан таъминлаш вазифаси қўйилган бўлса, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг айнан шу турларини ривожлантириш учун энг қулай шарт- шароит яратилмоқда. Худди шу нарса минтақавий сиёсатга ҳам тегишли. Муайян ҳудудни жадал ривожлантириш масалаларини ҳал қилиш учун ушбу ҳудудга сармоя киритиш учун махсус фондлар, солиқ таътиллари ёки бошқа чоралар яратилади. Микроиқтисодий миқёсда инвестициялар, биринчи навбатда, келажакда корхонанинг нормал ишлашини таъминлаш учун керак. Улар қуйидагиларга ишонч ҳосил қилишлари керак: - ишлаб чиқаришни кенгайтириш; - асосий фондларнинг эскириши ва жисмоний эскиришининг олдини олиш ва ишлаб чиқаришнинг техник даражасини ошириш; - корхона маҳсулотлари сифатини ошириш; - атроф-муҳитни муҳофаза қилиш тадбирларини амалга ошириш; - корхонанинг бошқа мақсадларига эришиш. 4. Мамлакатдаги инвестициялар ҳажмини белгиловчи омиллари. Инвестицияларга қуйидаги омиллар таъсир қилади: - рисклар; - инфляция; - тўлов муддати. Буларнинг, белгилари қуйидагича: 1. Даромад олишнинг потенциал қобилияти. 2. Капитал активларнинг муқобил турларига айлантириш. 3. Инвестицион муддатининг аниқлиги. 4. Хатарларни бошқариш имкониятлариниг мавжудлиги. 5. Мақсадлилиги. Инвестиция - бу пул ва бошқа капитални кўпайтириш учун сармояларни йўналтириш жараёнидир. Инвестицион фаолият - бу ресурсларни сармоялаш жараёни ва келажакда даромад ва бошқа наф олиш жараёнининг бирлиги. Инвестиция жараёнига турли хил макроиқтисодий омиллар таъсир кўрсатади. Келинг, инвестициялар ҳажмига индивидуал омилларнинг таъсир даражасини батафсил кўриб чиқайлик. 1. Олинган даромадларни истеъмол ва жамғармаларга тақсимлаш мезонлари. Аҳоли жон бошига ўртача даромад паст бўлса, унинг асосий қисми истеъмолга кетади. Даромадларнинг ўсиши билан уларнинг бир қисми инвестиция ресурслари манбаи бўлиб хизмат қиладиган жамғармаларга йўналтирилади. Шунинг учун жамғармаларнинг кўпайиши инвестицияларнинг кўпайишига олиб келади. 2. Соф фойданинг кутилаётган даражаси. Кутилаётган соф даромад даражаси қанчалик юқори бўлса, инвестициялар шунчалик юқори бўлади ва аксинча. 3. Банклар ажратадиган крдитлар фоиз ставкаси. Чунки корхоналар нафақат ўз капиталидан, балки қарз капиталидан ҳам фойдаланадилар. Агар кутилаётган соф фойда мезони - кредит фоиз ставкасидан ошса (соф фойда ставкаси 18% > 12% - кредит фоиз ставкаси), у ҳолда инвестиция самарали бўлади. Шунинг учун фоиз ставкасининг ошиши инвестицияларнинг камайишига олиб келади ва аксинча. 4. Инфляция даражаси. Бу кўрсаткич қанчалик юқори бўлса, инвестициялар бўйича келажакдаги фойда шунчалик кўп амортизация қилинади ва шунга мос равишда инвестициялар ҳажмини ошириш учун камроқ рағбатлар мавжуд (бу омил узоқ муддатли инвестициялар жараёнида алоҳида рол ўйнайди). 5. Инвестициялар субъектлари, объектлари, шакллари. Инвестицион фаолиятнинг асосий субъектлари мавжуд. Инвестор ўзининг, қарзга олинган ва (ёки) жалб қилинган маблағларини инвестициялар шаклида қўяди. Жисмоний ва юридик шахслар инвестор сифатида намоён бўлишлари мумкин; биргаликдаги фаолият тўғрисидаги шартнома асосида тузилган ва юридик шахс мақомига эга бўлмаган юридик шахсларнинг бирлашмалари; давлат органлари бўлиши мумкин. Инвестиция фаолиятининг субъектлари – бу инвестиция фаолияти жараёнида бевосита иштирок этувчи жисмоний ва юридик шахслардир. Инвестицион субъектларга қуйидагилар киради: - инвесторлар; - банклар; - инвестиция фондлари; - биржалар ва биржадан ташқари бозорлар; - суғурта ташкилотлари; - буюртмачилар ва ишларни бажарувчилар, ресурсларни етказиб берувчилар. Инвесторлар фойда олиш учун ўзларининг, жалб қилинган ёки қарзга олинган маблағларини инвестиция қиладилар. Инвесторлар давлат ҳокимиятининг ваколатли органлари, турли корхоналар ва уларнинг бирлашмалари, халқаро ташкилотлар, фондлар ва жисмоний шахслар бўлиши мумкин. Инвестицион фаолиятни амалга оширувчи банклар қимматли қоғозлар (акция, облигациялар ва бошқалар) инвестиция портфелини ташкил қилади, инвестиция портфели эса шундай тузиладики, 1/3 ликвид активлардан, 2/3 қисми эса узоқ муддатли бўлган сармоялардан иборат бўлади. Инвестиция фондлари - бу маблағларни йиғиб, кейин уларни қимматли қоғозлар сотиб олишга сармоя қиладиган ташкилотлар. Жамғарманинг асосий мақсади жисмоний ва юридик шахсларнинг маблағларини жамлаш бўлиб, улар ёрдамида активларнинг энг юқори рентабеллигини ҳисобга олган ҳолда портфел инвестициялари амалга оширишдир. Биржалар молиявий воситалар бозорида савдо ташкилотчиси сифатида фаолият юритади, шунинг учун улар бевосита инвестицион фаолиятда иштирок этадилар. Шундай қилиб, акциялар, облигациялар, инвестиция акциялари, бошқа қимматли қоғозлар ва молиявий воситаларни сотиб олиш инвестор томонидан тегишли олди-сотди битимлари тузиладиган фонд биржасида амалга оширилади. Шунингдек, биржа молиявий воситалар нархини тартибга солиш механизми ва инвесторлар ва инвестиция жараёни ташкилотчилари учун ахборот манбаи вазифасини бажаради. Биржадан ташқари эркин бозор инвестиция жараёнларида ёрдамчи рол ўйнайди. Биржадан ташқари бозорда инвесторлар биржада рўйхатга олинмаган, лекин инвестиция нуқтаи назаридан жозибадор бўлган компанияларнинг қимматли қоғозларини сотиб олишлари мумкин. Товарларни етказиб бериш ёки ҳисоб-китоб қилиш учун маълум бир ҳақ олинадиган биржадан фарқли ўлароқ, биржадан ташқари бозор контрагентлар ўртасидаги шартномавий муносабатлардир. Қимматли қоғозларни олди-сотди битимларини тузиш инвестор томонидан шартнома асосида мустақил равишда амалга оширилади. Суғурта ташкилотлари инвестиция фаолиятида давлат тўнтариши, мусодара қилиш ёки миллий валютани миллийлаштириш ҳолатларида зарар кўрган инвесторларга суғурта товонини тўлаш кафолати сифатида иштирок этади. Шунингдек, суғурта ташкилотлари хусусий инвесторларга кредитлар беришлари ва сармоялар йўналтириши режалаштирилган давлатнинг иқтисодий ва сиёсий барқарорлиги бўйича маслаҳатлар беришлари мумкин. Ишларнинг буюртмачилари ва бажарувчилари, ресурсларни етказиб берувчилар инвестиция лойиҳаларининг бевосита ижрочилари: муҳандислик фирмалари, геодезия, ишга тушириш ва лойиҳалаш ва қурилиш ташкилотлари, инвентар буюмларни ишлаб чиқарувчилар ва дилерлар. Уларнинг инвестиция фаолиятидаги иштироки лойиҳа ҳужжатларини ишлаб чиқиш, муҳандислик ишлари, пудратчилар билан қурилиш-монтаж ишлари бўйича шартномалар тузиш, қурилиш машиналари ва механизмлари, технологик асбоб- ускуналарни етказиб бериш ва ҳоказолардан иборат. Инвестицион фаолият объектлари - бу инвестицион капитални тежаш ва кўпайтириш мақсадида йўналтириладиган қадриятлардир. Инвестицион фаолият объектларига моддий бойликлар (кўчар ва кўчмас мулк), молиявий активлар ва номоддий активлар (муаллифлик ҳуқуқи, лицензиялар) киради. Инвестицион фаолиятнинг барча объектларини икки тоифага бўлиш мумкин: - реал (тўғридан-тўғри) инвестициялар объектлари; - портфел (молиявий) инвестициялар объектлари. Ҳақиқий (тўғридан-тўғри) инвестициялар объектлари - бу моддий ёки номоддий фойда олиш, яъни ишлаб чиқариш фаолияти билан боғлиқ бўлган реал активларни яратиш мақсадида инвестиция капиталининг қўйилмаларидир. Ҳақиқий инвестициялар узоқ муддатли инвестицияларга қаратилган. Улар қуйидаги гуруҳларга бўлинади: 1) моддий бойликлар (бинолар, иншоотлар, асосий воситалар, ер ва бошқалар); 2) ишлаб чиқариш жараёнида иштирок этувчи асбоб-ускуна ёки бошқа мулкни капитал таъмирлаш ва модернизация қилишга сармоялар; 3) Номоддий активлар (лицензиялар, патентлар, муаллифлик ҳуқуқи). Портфел (молиявий) инвестициялар объектлари деганда инвестиция капиталини молиявий воситаларга, шу жумладан фонд бозори, кредит ва валюта бозорлари воситаларига қўйиш тушунилади. Портфел инвестициялари - бу қимматли қоғозлар ва облигацияларга, банк депозитларига сармоялардир. Реал инвестициялардан фарқли ўлароқ, портфел инвестициялари узоқ муддатли ва ёки спекулятив характерга эга бўлиши мумкин. Портфел инвестицияларининг объектлари қуйидагилардир: - кредит бозори воситалари; - фонд бозори воситалари; - валюта бозори воситалари; - товар ҳосилалари. (деривативлар) Кредит бозори ишлаб чиқаришнинг кенгайиши ва товар айирбошлашнинг ўсишига бевосита таъсир қилади, капитал ҳаракатини ва фан-техника тараққиётининг ривожланишини рағбатлантиради. Молиявий ишлаб чиқаришнинг таянчи бўлган кредит бозори кичик ва тарқоқ капиталларни бирлаштирувчи рол ўйнайди. Унинг воситалари пул активлари, облигациялар, векселлар, гаров ҳужжатлари, аккредитивлар ва бошқа молиявий воситалардир. Кредит бозори воситаларидан фойдаланган ҳолда қимматли қоғозларнинг инвестиция портфели облигациялар, фючерслар ва облигациялар бўйича опционлардан иборат бўлиши мумкин. Қимматли қоғозлар бозори молиявий капитални қайта тақсимлаш механизми бўлиб, у орқали маблағлар энг жозибадор инвестиция соҳаларига эркин ҳаракатланади. Фонд бозори доирасида қимматли қоғозларни олди- сотди операциялари амалга оширилади. Инвестицион портфелни ташкил этувчи фонд бозори воситаларига қимматли қоғозлар, фючерслар ва аксия опционлари киради. Валюта бозори - бу чет эл валютасини, чет эл валютасидаги қимматли қоғозларни сотиб олиш ва сотиш ва валюта капиталини киритиш жараёнида намоён бўладиган иқтисодий муносабатлар соҳаси. Инвестицион портфелга киритилиши мумкин бўлган валюта бозори воситаларига спот курс, форвард, своп, валюта фючерслари ва валюта опционлари киради. Товар ҳосилалари - бу товар фючер слари бўйича фючерс ва опционлар. Ушбу туркумга қимматбаҳо металлар, ёқилғи-мойлаш материаллари, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари учун фючерс шартномалари ва опционлари киради. Ушбу воситалар товар биржаларида сотилади ва қисқа муддатли инвестиция спекуляциясининг бир қисми бўлиши мумкин. Портфел инвестициялари, қоида тариқасида, инвестиция капитали қўйилган активлар қийматининг ўсиши ҳисобига юқори даромад олиш ва фоизлар ва дивидендлар кўринишидаги даромад олиш учун қимматли қоғозларга амалга оширилади. Қоида тариқасида, портфел инвестицияларининг энг катта улуши акцияларга тўғри келади, кейинги тақсимот облигациялар ва бошқа молиявий воситалар ўртасида амалга оширилади. Мутахассислар портфелнинг молиявий барқарорлигини таъминлайдиган инвестиция объектларини бир-бири билан бевосита боғлиқ бўлмаган воситалар ўртасида имкон қадар кенгроқ тақсимлашни маслаҳат беришади. 6. Инвестициялар таснифи. 1. Инвестиция объектларига кўра: реал ва молиявий қўйилмалар бўлади. Реал инвестициялар - бу моддий иқтисодий активларга (моддий ва номоддий ресурслар) қўйилган маблағлар йиғиндисидир. Реал қўйилмаларнинг энг муҳим таркибий қисми капитал қўйилмалар шаклидаги инвестициялардир. Иқтисодий адабиётларда бу инвестициялар сўзнинг тор маъносида реал қўйилмалардир. Молиявий инвестициялар - бу турли хил молиявий активларга (қимматли қоғозлар, акциялар ва бошқалар) қўйилмалар. Улар спекулятив характердаги инвестицияларга бўлинади; узоқ муддатли инвестициялар. Спекулятив - маълум бир вақт оралиғида (одатда қисқа муддатда) исталган даромадни олиш учун мўлжалланган. Узоқ муддатли - стратегик мақсадларга эришиш ва инвестиция объектларини бошқаришда иштирок этиш билан боғлиқ. Моддий инвестициялар ишлаб чиқариш воситаларига инвестициялардир. Улар стратегик, асосий, жорий, инновацион бўлинади. Стратегик инвестициялар - бу янги корхо налар яратишга қаратилган инвестициялар. Базис инвестициялар - фаолият кўрсатаётган корхоналарни кенгайтиришга, бир хил фаолият соҳасида ёки бир ҳудудда янги корхоналар ва ишлаб чиқаришларни ташкил этишга қаратилган инвестициялар. Жорий инвестициялар - улар асосий фондларга қўйилган инвестициялар билан боғлиқ такрор ишлаб чиқариш жараёнини таъминлашга, моддий ва айланма маблағлар заҳираларини тўлдиришга қаратилган. Инновацион инвестициялар корхонани модернизация қилишга, шу жумладан уни техник жиҳатдан қайта жиҳозлашга ва хавфсизликка инвестициялар (корхонани белгиланган хом ашё, ҳужжатлар ва бошқалар билан таъминлашни кафолатлайдиган тузилмани яратиш учун) бўлинади.[27] Белгиланган инвестиция турларининг ҳар бири ўзига хос хавф даражаларига эга. Жорий инвестициялар энг кам хавфга эга, чунки улар амортизация ҳисобига молиялаштирилади. Инноваторлар энг юқори хавфга эга. 2. Капитал қўйилмалар шаклидаги инвестициялар қуйидагиларга бўлинади: а) мудофаа сиёсатини амалга ошириш учун хавфни камайтиришга, нарх даражасини сақлашга қаратилган мудофаа инвестициялари; б) тажовузкор инвестициялар, улар юқори илмий-технологик даражани сақлаб қолиш учун технологиялар ва ишланмаларни янги излаш билан бошқарилади; в) ижтимоий инвестициялар, улар ходимларнинг меҳнат шароитларини яхшилашга қаратилган; д) мажбурий инвестициялар, улар давлат талабларини қондиришга қаратилган (экология, маҳсулот хавфсизлиги ва бошқалар); э) репрезентатив инвестициялар, улар корхона имиджини яратиш, сақлаш, яхшилашга қаратилган. 3. Инвестиция объекти учун капитал қўйилмаларни қуйидаги турларга бўлиш мумкин: асбоб-ускуналарни алмаштиришга қаратилган инвестициялар; маҳсулот сифатини ошириш ва таннархини пасайтириш мақсадида модернизацияга йўналтирилган инвестициялар; ишлаб чиқаришни кенгайтиришга қаратилган инвестициялар; диверсификацияга, яъни фаолиятнинг янги турларини, сотиш бозорларини ривожлантиришга қаратилган инвестициялар; илмий-техника тараққиётига эришишга қаратилган стратегик инвестициялар. 4. Ҳаракат йўналишига кўра капитал қўйилмалар қуйидагиларга бўлинади: а) корхонани сотиб олиш ёки ташкил этишда амалга ошириладиган дастлабки (соф инвестициялар); б) экстенсив инвестициялар, улар ишлаб чиқариш қувватларини кенгайтиришга қаратилган; в) қайта инвестиция - бу бўшатилган маблағларни инвестиция қилиш; д) ялпи инвестициялар - қайта инвестициялар ва соф инвестицияларни ўз ичига олган инвестициялар йиғиндиси. 5. Инвестиция мақсадлари бўйича: тўғридан-тўғри ва билвосита (портфел) инвестициялар. Тўғридан-тўғри - ушбу корхонанинг бевосита назорати ва бошқарувини ўрнатиш учун корхонанинг устав капиталига инвестициялар сифатида ҳаракат қилиш. Портфел фондлари даромад олиш ва рискларни диверсификация қилиш учун иқтисодий активларга қўйилган маблағлардир. Турли эмитентларга тегишли қимматли қоғозларни сотиб олишга инвестициялар. 6. Инвестиция ша ртлари бўйича: а) қисқа муддатли (бир йилгача); б) ўрта муддатли (бир йилдан уч йилгача); в) узоқ муддатли (уч йилдан ортиқ) инвестициялар. 7. Инвестиция обектига нисбатан: ички ва ташқи инвестициялар. Ички инвестициялар - бу инвесторнинг активларига қўйилган инвестициялар. Ташқи - бошқа хўжалик юритувчи субЪектларнинг активларига қўйилган инвестициялар. 8. Мулкчилик шакли бўйича: а) хусусий (нодавлат); б) ҳукумат; к) хорижий; д) қўшма (маҳаллий ва хорижий инвесторларнинг бирлашиши). 9. Минтақалар бўйича: а) ички (минтақа ёки мамлакат ичида); б) хорижий (хорижий корхона ёки ташкилотларга инвестициялар). 10. Саноат бўйича: а) саноатга; б) қишлоқ хўжалиги; в) қурилиш; д) транспорт ва алоқа; э) савдо ва озиқ-овқат ва бошқалар. 11. Хатарлар бўйича: а) агрессив - улар юқори даражадаги таваккалчилик, юқори фойда ва паст ликвидлик билан тавсифланади; б) ўртача - этарли даражада фойда ва ликвидлик билан ўртача хавф даражасига эга; к) консерватив – паст рискли, паст даромадли, лекин юқори даромадлилик ва ликвидлик. 7. Реал ва молиявий инвестицияларнинг хусусиятлари. Реал қўйилмаларнинг хусусиятлари ва турлари (асосий капиталга, товар-моддий бойликларга, номоддий активларга). Дастлабки инвестициялар, кенг қамровли инвестициялар ва қайта инвестициялар. "Ялпи" ва "соф" инвестициялар тушунчалари. «Омонат ҳажми» ва «жамға нормаси» тушунчалари. Молиявий қўйилмаларнинг хусусиятлари, уларнинг реал қўйилмалар билан алоқаси. Молиявий инвестициялар турлари (қимматли қоғозларда, чет эл валютасида, банк депозитларида, жамғарма объектларида). Молиявий инвестициялар қуйидагиларни ўз ичига олади: 1) хусусий корхоналар ва давлат, маҳаллий ҳокимият органлари томонидан чиқарилган акциялар, облигациялар, бошқа қимматли қоғозларда; 2) чет эл валюталарида; 3) банк депозитларида; 4) йиғиш объектларида. Молиявий инвестициялар фақат қисман реал капитални кўпайтиришга йўналтирилган бўлиб, уларнинг аксарияти капиталнинг самарасиз қўйилмаларидир. Қимматли қоғозларга сармоя киритиш ин весторларга энг катта имкониятлар ва энг катта хилма-хилликни тақдим этади. Бу битимлар турларига ҳам, қимматли қоғозларнинг ўзига ҳам тегишли. Бутун дунёда ушбу турдаги инвестициялар энг мақбул деб ҳисобланади. Қимматли қоғозларга инвестиция қилиш индивидуал ва жамоавий бўлиши мумкин. Якка тартибдаги инвестициялар билан давлат ёки корпоратив қимматли қоғозлар дастлабки жойлаштиришда ёки иккиламчи бозорда, фонд биржасида ёки биржа бозорида сотиб олинади. Коллектив инвестициялар инвестиция компаниялари ёки фондларининг акцияларини ёки акцияларини сотиб олиш билан тавсифланади. Чет эл валютасига инвестиция қилиш энг оддий инвестиция турларидан биридир. Бу, айниқса барқарор иқтисодиёт ва паст инфляция шароитида инвесторлар орасида жуда машҳур. Чет эл валютасига инвестиция қилишнинг қуйидаги асосий усуллари мавжуд: - валюта биржасида нақд валютани сотиб олиш; - валюта биржаларидан бирида фючерс шартномасини тузиш; - чет эл валютасида банк ҳисоб рақам ини очиш; - банклар ва айирбошлаш шохобчаларида нақд хорижий валютани сотиб олиш. Банк депозитларига инвестициялар, айниқса, якка тартибдаги инвесторлар учун инвестициянинг оддий ва арзон шаклидир. Мамлакатимизда узоқ вақт давомида ушбу турдаги инвестициялар амалда инвестициянинг ягона мумкин бўлган шакли бўлиб келган ва кўплаб инвесторлар учун капитални сақлаш ва тўплашнинг асосий усули бўлиб қолмоқда. Жамғарма сармояси - бу хазина тўплаш учун қилинган инвестиция. Уларга қўшимчалар киради: - олтин, кумуш, бошқа қимматбаҳо металлар, қимматбаҳо тошлар ва улардан ясалган буюмларда: - йиғиладиган талаб объектлари бўйича. Жамғарма инвестицияларининг умумий ўзига хос хусусияти улардан жорий даромаднинг этишмаслиги. Бундай инвестициялардан олинган фойда инвестор томонидан фақат инвестиция объектлари қийматининг ўсиши ҳисобига олиниши мумкин, яъни. сотиб олиш ва сотиш нархи ўртасидаги фарқ туфайли. Молиявий инвестициялар инвестицияларнинг нисбатан мустақил шакли сифатида фаолият юритиб, айни пайтда капитални реал қўйилмаларга айлантириш йўлидаги боғловчи бўғин ҳам ҳисобланади. Акциядорлик жамиятлари ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва кенгайтириш қарз ва қарз маблағлари (қарз ва эмиссиявий қимматли қоғозлар чиқариш) ҳисобига амалга ошириладиган корхоналарнинг асосий ташкилий-ҳуқуқий шаклига айланиб бораётганлиги сабабли, молиявий қўйилмалар капитални шакллантириш каналларидан бирини ташкил қилади. реал ишлаб чиқаришга кириш. Аксиядорлик жамиятини ташкил этиш ва ташкил этишда унинг устав капитали кўпайган тақдирда биринчи навбатда янги аксиялар, кейин эса реал қўйилмалар чиқарилади. Шундай қилиб, молиявий инвестициялар инвестиция жараёнида муҳим рол ўйнайди. Молиявий инвестицияларсиз реал инвестицияларни амалга ошириш мумкин эмас ва молиявий инвестициялар реал инвестицияларни амалга оширишда ўзининг мантиқий хулосасини олади. Ҳақиқий (молиявий бўлмаган) инвестициялар қуйидагиларни о ъз ичига олади: 1) асосий капиталда; 2) илмий-тадқиқот ишларида; 3) номоддий активларга; 4) бошқа номолиявий активларга. Асосий капитал қўйилмаларига капитал қўйилмалар ва кўчмас мулкка қўйилмалар киради. Капитал қўйилмалар янги қуриш, кенгайтириш, реконструксия қилиш, техник қайта жиҳозлаш, шунингдек, мавжуд ишлаб чиқариш қувватларини сақлаб қолиш йўли билан асосий фондларни яратиш ва такрор ишлаб чиқаришга молиявий ва моддий-техника ресурсларини қўйиш шаклида амалга оширилади. Кўчмас мулк - эр, шунингдек, ер юзасида ва остида жойлашган барча нарсалар, шу жумладан, табиий келиб чиқиши ёки инсон қўли билан яратилганлигидан қатъи назар, унга бириктирилган барча объектлар. Номоддий активларга инвестициялар - ер участкаларидан, табиий ресурслардан, патентлардан, лицензиялардан, ноу-хаулардан, дастурий маҳсулотлардан фойдаланиш ҳуқуқи, монопол ҳуқуқлар, имтиёзлар (шу жумладан, фаолиятнинг айрим турларига лицензиялар), ташкилий харажатлар, товар белгилари, товар белгилари. Р&Д - тадқиқот ва ишланмалар, дизайн ва тадқиқот ишлари ва бошқалар. Бу лойиҳадан олдинги тадқиқот харажатлари. синфда 8. Реал ва молиявий қўйилмаларнинг алоқадорлиги ва ўзаро боғлиқлиги. Реал ва молиявий қўйилмаларнинг мазмуни реал ва молиявий капитал тушунчаси билан боғлиқ. Реал капитал ишлаб чиқаришга, яъни саноат, қурилиш, транспорт ва бошқа номолиявий компанияларнинг реал активларига қўйилади. Хаёлий капитал деганда кўпинча юридик шахсларнинг эмиссиявий қимматли қоғозларга (акциядорлик жамиятларининг акцияларига) қўшган маблағлари тушунилади. Акциялар мулк ҳуқуқи бўлиб, корхоналарнинг ҳақиқий капиталини ифодалайди. Шу билан бирга, улар ўз эгаларига даромад олиш ҳуқуқини берадилар (дивидендлар шаклида). Қимматли қоғозлар - бу товарнинг алоҳида тури. Номинал қийматига эга бўлган ҳолда, уни юқори бозор нархида сотиш мумкин. Натижада эмитентлар қўшимча капиталда акс эттирилган акция мукофотини олади. Агар акцияга бозор талаби таклифдан юқори бўлса, у ҳолда бозор қиймати унинг номинал қийматидан ошади. Акциянинг бозор нархининг унинг номинал қийматидан сезиларли даража да четга чиқиш эҳтимоли "ҳаёлий капитал"нинг пайдо бўлишини англатади. У реал капиталнинг (саноат, савдо ва ссуда капитали) муқобили вазифасини бажаради. Хаёлий капиталнинг нархи икки омил билан белгиланади: 1) капиталга талаб ва таклиф нисбати; 2) қимматли қоғозлар (акциялар) бўйича потенциал даромад миқдори. Хаёлий капиталнинг нархи капиталга бўлган талабнинг унинг таклифидан ошиб кетиши ва улушдан олинадиган даромад миқдори (жорий даромад ва бозор қийматининг ошиши) билан тўғридан-тўғри пропорционалдир. У капитал таклифининг талабдан ошиб кетишига ва банк фоиз ставкалари даражасига (ссудалар ва депозитлар учун) тескари пропорционалдир. Шунинг учун хаёлий капиталнинг нархи тез-тез бозор тебранишларига дучор бўлади. Қимматли қоғозларга (акцияларга) талаб ва таклиф мувозанати шароитида хаёлий капитал йўқолади. 9. Тўғридан-тўғри ва билвосита инвестициялар. Тўғридан-тўғри инвестициялар ташкилот фаолиятини бошқариш ва назорат қилиш қобилиятига эга бўлиш учун компаниянинг фондига ёки устав капиталига маблағларни киритишни ўз ичига олади. Кўпинча тўғридан-тўғри инвестициялар деганда компаниянинг устав капиталидаги улушни ёки улушнинг назорат пакетини сотиб олиш тушунилади, уни сотиб олиш билан инвестор компаниянинг таъсисчиси ёки директорлар кенгашининг вакилига айланади. Бошқача қилиб айтганда, инвестициялар учун етарли капиталга эга бўлган жисмоний, юридик шахс ёки белгиланган тартибда рўйхатдан ўтган бошқа маҳаллий ёки хорижий ташкилот корхона фаолиятини бошқариш, ташкил этиш, молиялаштириш ва бошқа йўналишларнинг асосий масалалари бўйича қарорлар қабул қилиш ҳуқуқига эга бўлади. Шундай қилиб, хорижий инвестицияларнинг халқаро таснифлагичига кўра, компаниядаги капиталнинг 10% дан ортиқ улуши унинг эгаси га бошқарув органи - директорлар кенгаши ва бошқаларга қўшилиш, шунингдек, ташкилот фаолиятида иштирок этиш ҳуқуқини беради. . Хусусий капиталнинг оддий сўзлар билан тавсифи Уй хўжалиги даражасида тўғридан-тўғри инвестициялар шундай кўриниши мумкин - бир дўст хона олади, иккинчиси - зарур жиҳозлар ва офис жиҳозларини олади, иккала тадбиркор ҳам товарлар сотадиган дўкон очади. Уларнинг иккаласи ҳам келажакда фойда олиш учун маълум миқдордаги маблағни киритдилар. Ва иккаласи ҳам дўконни бошқаришда, инвестиция қилинган миқдорга мувофиқ харажатлар ва даромадларни тақсимлашда иштирок этади. Каттароқ тўғридан-тўғри инвестицияларга мисол сифатида Мерседес ёки Форд каби хорижий компаниялар бошқа автокомпаниялардаги улушларни сотиб олишлари ва кейин уларнинг бренди остида янги заводларни таъмирлашлари мумкин. Янги ҳудудларда ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш орқали компаниялар ишлаб чиқариш самарадорлигини ва шунга мос равишда инвестиция қилинган маблағларнин г рентабеллигини оширди. Маблағларни билвосита инвестиция қилиш. Юқоридаги тасниф инвесторнинг жараёндаги иштироки хусусиятига қараб амалга оширилади. Агар тўғридан-тўғри инвестицияларда у нафақат объектларни танлаши, балки уларни бошқаришда (ривожланишида) иштирок эта олса, билвосита инвестициялар билан инвесторнинг ўз маблағлари билан иштироки минималлаштирилади. Бундай ҳолда, унинг капитали ўз хизматлари эвазига унинг маълум фоизини оладиган мутахассислар томонидан бошқарилади. Бундан ташқари, ушбу фоиз ҳисоб-китоб даври фойдали ёки фойдасиз бўлишидан қатъий назар олинади. Тўғридан-тўғри инвестициялар инвестиция объектини максимал даражада назорат қилиш истагини ўз ичига олади. Идеал ҳолда, бу назорат пакетини сотиб олишдир. Билвосита инвестициялар, қоида тариқасида, анча кичикроқ акцияларни сотиб олишга тўғри келади (агар инвесторнинг мулкидаги улуш 10% дан ошса, улар аллақачон тўғридан-тўғри инвестициялар ҳақида гапиришади). Шундай қилиб, барча миноритар акциядорларнинг улушлари (ҳар қандай ихтиёрий акциядорлик жамиятининг капиталидаги) билвосита инвестициялар, аксарият аксиядорларнинг улушларини эса тўғридан-тўғри инвестициялар деб аташ мумкин. Тўғридан-тўғри инвестициялардан фарқли ўлароқ, билвосита инвестициялар инвесторнинг инвестиция объектини бошқаришда иштирок этишини назарда тутмайди. Бундан ташқари, у пули қаерга кетаётганини умуман билмаслиги мумкин (масалан, ўзаро фонд билан). Умуман олганда, бу эрда иккита асосий вариант мавжуд: 1. Ё инвестор малакали маслаҳатлар (брокер, профессионал инвестиция маслаҳатчиси ва бошқалар) асосида ўз қарорларини қабул қилади; 2. Ёки у шунчаки ўз пулларини профессионал бошқарувга ўтказади (масалан, инвестиция фондига). Тўғридан-тўғри инвестициялар бўлса, маблағларнинг қайтарилиши анча узоқ вақт давомида кутилади. Ҳеч бўлмаганда улар мева бергунча кутишингиз керак ва бизнесга тўғридан-тўғри инвестиция қилинган тақдирда, бу жараён жуда ва жуда узоқ давом этиши мумкин. Ва билвосита инвестициялар билан сиз пулингизни деярли исталган вақтда (маълум бир инвестиция фонди қоидаларига мувофиқ) олиб қўйишингиз мумкин. Аслида, билвосита инвестиция пассив даромад манбаи бўлиб, унда инвестор вақти-вақти билан комиссиянинг маълум фоизи учун пулларини бошқарадиган ташкилотдан фоизларни (пул маблағларини муваффақиятли жойлаштиришда) олишдан бошқа ҳеч нарса қилмайди. Билвосита инвестицияларнинг оддий мисоллари Айтайлик, сиз топган пулингизнинг бир қисмини маълум бир компаниянинг акцияларига инвестиция қилишга қарор қилдингиз. Мисол учун, бу сиз ҳозир ишлаётган компания бўлиши мумкин. Сиз ҳар бир маошдан 10 та акция сотиб оласиз ва кейин уларнинг ўсишини ва мунтазам дивидендларни олишингизни кузатасиз. Шу билан бирга, сиз расмий равишда акциядорларнинг умумий йиғилишида овоз бериш ҳуқуқига эга бўлсангиз ҳам, бу овоз шунчалик заифдир (унинг кучи сизга тегишли бўлган компания акцияларининг улушига мутаносибдир) у аксиядорларнинг умумий йиғилишида ҳеч қандай таъсир кўрсатмайди. компаниянинг тақдири. Эҳтимол, сизнинг корхонангиз фаолиятини яхшилаш, унинг тузилмасини қандай модернизация қилиш ва даромадни ошириш бўйича ўз фикрларингиз бор. Аммо бу фикрлар ўзингиздан бошқа ҳеч кимни қизиқтирмайди (ёки ҳеч ким уларни тинглашни хоҳламайди) ва сиз узоқни кўрмайдиган (сизнинг нуқтаи назарингиздан) компания бошқарув сиёс атига бўйсуниб ишлашга мажбур бўласиз. Айтайлик, бир лаҳзада сиз лотереяда катта ютуқ эгаси бўлиб, барчасини бир хил компаниянинг бир хил акцияларига инвестиция қилишга қарор қилдингиз. Натижада, сиз назорат пакетининг эгасига айланасиз (оддийлик учун биз маълум бир вақтда уни сотиб олиш мумкин бўлган ҳолатлар мавжуд деб тахмин қиламиз). Энди сиз бевосита бошқарув билан шуғулланасиз ва инвестицияларингиз билвоситадан тўғридан-тўғрига ўтди. Хўш, ёки билвосита инвестицияларнинг жуда оддий мисоли - бу ўзаро фондга пул инвестиция қилиш. Бундай фонднинг акцияларини сотиб олаётганда, инвестор ўз пуллари охир-оқибат қаерга йўналтирилиши билан безовта қилмайди (бу акциялар ёки бизнесга тўғридан-тўғри инвестициялар бўладими). Охир-оқибат у кутган нарса - бу ўз пулларини профессионал бошқариш, натижада фойданинг маълум фоизи. Билвосита инвестицияларнинг афзалликлари ва камчиликлари Келинг, афзалликлардан бошлайлик: 1. Худди шу тўғридан-тўғри инвестициял ар билан солиштирганда юқори ликвидлик. Сиз ҳар доим инвестицияларингизни турли фондлар ўртасида қайта тақсимлашингиз мумкин. 2. Муҳим афзаллик - бу инвестиция турининг соддалиги ва қулайлиги, бу уни профессионал бўлмаган инвесторларнинг кенг оммаси учун жозибадор қилади. Ҳозирги кунда деярли ҳар бир киши ўз пулларини инвестиция фондига қўйиши ёки бир нечта акцияларни сотиб олиши мумкин. 3. Инвестиция фондларига пул маблағларини киритган тақдирда, инвестор автоматик равишда киритилган маблағларнинг яхши диверсификациясини олади. Унинг, ҳатто унчалик аҳамиятсиз бўлган суммаси фонд шуғулланадиган инвестиция объектларининг бутун доирасига тақсимланади. 4. Пул маблағларини билвосита инвестициялар сифатида жалб қилувчи барча расмий молия институтлари давлат томонидан мажбурий назоратга олинади (бу у ёки бу тарзда уларнинг нисбий ишончлилигини кўрсатади). Албатта, камчиликлар ҳам мавжуд, улар орасида, масалан: 1. Инвестор томонидан у томонидан қўйилган маблағлар ох ир-оқибат қаерга йўналтирилиши устидан назоратнинг йўқлиги. Аммо бошқа томондан, бу танганинг бошқа томонидан бошқа нарса эмас, барча капитал бошқаруви профессионаллар елкасига ўтказилганлиги учун ўзига хос тўлов. 2. Даромад даражаси тўғридан-тўғри менежерларнинг профессионаллигига боғлиқ ва, қоида тариқасида, бу эрда кўрсаткичлар анча консервативдир. 3. Сармоя қилинган маблағларнинг бир қисмини менежерларга мукофот сифатида бериш зарурати. Бундан ташқари, иш ҳақи фоизи, қоида тариқасида, олинган фойда миқдорига эмас, балки инвестиция қилинган маблағлар миқдорига боғлиқ. Яъни, иш ҳақи менежернинг иш натижаларидан қатъи назар (фойда ёки зарар олинганлигидан қатъий назар) тўланади. 10 ХОРИЖИЙ ВА ИЧКИ ИНВЕСТИЦИЯЛАР Инвестицияларнинг ички ва ташқи бўлиниши инвестицияларни молиялаштириш манбалари билан белгиланади. Ички ва ташқи инвестициялар турлича талқин қилинади. Бир қатор иқтисодчилар фақат маҳаллий инвестицияларни ички инвестициялар, хорижий инвестициялар эса ташқи инвестициялар деб ҳисоблашади. Ушбу позиция инвестицияларга макроиқтисодий ёндашувга мос келади. Таснифлашда чалкашлик ўз давлати ҳудудида амалга оширилган ички инвестицияларни ва чет элга жойлаштирилган инвестицияларни ташқи инвестициялар деб ҳисоблайдиган иқтисодчилар томонидан амалга оширилади. Давлат нуқтаи назаридан хорижий инвестициялар - бу унинг иқтисодиётига хорижий инвестициялар. Ички инвестициялар - тадбиркорлик субЪектларининг ўз ёки бошқа маҳаллий лойиҳаларга киритган маблағлари. Корхона учун ички инвестициялар корхонани ривожлантириш учун ҳам, корхонадан ташқарида даромад олиш учун ҳам инвестиция лойиҳаларида ўз ресурсларидан фойдалан ишдир. Корхона учун ташқи инвестициялар корхонанинг инвестиция лойиҳалари бўйича маҳаллий ёки хорижий ташкилотлардан олинган молиявий тушумларни ифодалайди. Инвестицияларнинг яна бир талқини ички инвестициялар сифатида фақат молиялаштириш манбасидан қатъий назар ўз корхонасини ривожлантиришга йўналтирилган инвестициялар, қолганлари эса ташқи инвестициялар сифатида қаралади. Маҳаллий инвестицияларнинг бундай талқини корхонанинг инвестиция лойиҳаларига, шу жумладан, ҳеч қандай асосга эга бўлмаган хорижий инвестицияларга барча инвестицияларни ўз ичига олади. Демак, ўз-ўзини молиялаштириш асосида ўз ишлаб чиқаришига қўйилган инвестициялар реал ички инвестициялардир. Корхона учун қўшимча даромад олиш учун учинчи томон ташкилотларига, қимматли қоғозлар ва бошқа молиявий воситаларни сотиб олишга инвестициялар эса ички молиявий инвестициялардир. Ҳар икки турдаги (реал ва молиявий) ички инвестициялар манбалари қуйидагилардир: корхона фой даси; устав фонди; корхонанинг бошқа маблағлари, шу жумладан амортизация фонди: нафақага чиққан мулкни сотиш ва бошқа ички манбалар; инвестиция маблағларини олиш учун компания акцияларини чиқариш. Корхона фойдаси чўкиш фонди билан бир қаторда инвестицияларнинг асосий ички манбаи ҳисобланади. Бироқ, амортизация фонди корхонанинг асосий воситаларининг йўқолган қийматини тиклаш учун ишлатилади. Унинг ички инвестицияларда қўлланилиши фақат мақсади билан чекланган. Устав фонди ва бошқа жамғариш фондлари ҳам инвестициялар учун етарли бўлмаганлиги ва ички инвестициялар учун мўлжалланмаган мақсадли ишлатилиши сабабли корхонанинг ички инвестицияларига бўлган эҳтиёжни тўлиқ қондира олмайди. Нафақага чиққан мулкни сотиш эпизодик бўлиб, ички инвестицияларнинг доимий манбаи бўла олмайди. Ишлаб чиқаришни ривожлантириш учун йирик инвестиция корхоналари ўз акцияларини фонд бозорида сотиш ёки уларни кейинчалик сотиш билан қўшимча аксиялар чиқа риш орқали тобора кўпроқ фойдалана бошладилар. Ушбу протседура "Компания акцияларининг биринчи оммавий савдоси" (Инитиал Публик Офферинг) ёки кенг тарқалган "ИПО" атамаси деб аталади. Хорижий сармояни жалб қилиш нуқтаи назаридан бу қадам корхоналарнинг ўз лойиҳалари учун инвесторларни жалб қилиш ёки улар учун, жумладан, хорижий банклардан кредит олиш имкониятларини сезиларли даражада кенгайтиради. Бундай тартибдан ўтиб, компания жаҳон инвестиция бозорига чиқади ва бозорга аксияларни жойлаштиришдан олинган реклама банкларнинг, шу жумладан хорижий банкларнинг ҳам компанияга бўлган ишончини оширади. Корхонанинг ташқи инвестициялари Кўпгина иқтисодчилар кредитларни инвестицияларга жалб қилиш имкониятини ички манба сифатида кўриб чиқадилар, чунки кредит кўпинча корхонанинг мулки ёки корхонанинг гаровга қўйилган акциялари кўринишидаги гаров билан таъминланади. Худди шундай, корхоналарнинг инвестиция лойиҳаларига давлат бюджетидан ажратиладиган маблағлар ёки инвестиция лойиҳаларини амалга оширишда ҳомийлик ёрдами кўриб чиқилади. Молиялаштириш манбалари ташқи, аммо корхонанинг инвестиция лойиҳаларига йўналтирилган. Шу сабабли, корхонанинг инвестиция лойиҳасини амалга ошириш учун маблағлари жалб қилинган позициядан ушбу инвестициялар ташқи ҳисобланади. Корхонанинг ташқи инвестициялари деганда корхонанинг ички ёки ташқи инвестиция лойиҳаларига корхонадан ташқаридан келиб тушган молиявий қўйилмалар тушунилади. Ва бу бўлиши мумкин: Қарз маблағлари ва банк кредитлари; Лойиҳаларни давлат томонидан мақсадли молиялаштириш; Лойиҳага хорижий инвестициялар; инвестиция лойиҳаларини амалга оширишда юридик ва жисмоний шахсларнинг ҳомийлиги; инвестиция лойиҳасининг бюджет маблағлари; Инвестицион лойиҳага маблағларни жалб қилиш дастури бўйича жисмоний шахсларнинг лойиҳасига бадаллар. Бу эрда асосий хусусият компаниянинг ўз маблағлари эмас. 11. Давлат инвестицияси. Хусусий инвестициялар. Давлат ва хусусий хорижий инвестицияларни фарқланг. Давлат инвестициялари - бу бир давлат ёки бир гуруҳ давлатлар (масалан, Иқтисодий Ҳамкорлик ва Тараққиёт Ташкилоти) бошқа давлатларга берадиган ссуда ва кредитлардир. Улар, шунингдек, аралаш корхоналар капиталидаги давлат иштироки, шунингдек, давлат корхоналари ва молия институтларининг инвестицияларини ўз ичига олади. Давлат молия институтлари деганда нафақат давлат томонидан бевосита назорат қилинадиган институтлар, балки ЕТТБ, Жаҳон банки каби халқаро ташкилотлар ҳам тушунилиши керак. Халқаро молия институтларининг маблағлари ҳам давлат маблағлари ҳисобланиши керак. Инвестицион мамлакатлар сармоядан юқори ўртача даромад оладилар, чунки улар хорижда кўпроқ даромад келтирувчи тармоқларга сармоя киритадилар, у ерда арзонроқ малакали ишчи кучидан фойдаланадилар, у ерга ишчи кучини экспорт қиладилар, лекин бу ўз мамлакатининг иқтисодий ўсиш ва ривожланиш сурʼатла рини секинлаштиради. Хорижий инвестициялар ва меҳнат миграцияси ишчи кучи ва пул ҳаракатининг замонавий шакллари ҳисобланади. Меҳнат миграциясининг сабаби иш ҳақи даражаси бўлиб, унга мамлакатнинг иқтисодий ривожланиши, унинг табиий, тарихий ва миллий хусусиятлари, ижтимоий шароитлари таъсир қилади. Капитални экспорт қилувчи мамлакат ўз мамлакатидан ишчи кучи миграциясига ёрдам беради ва ўзининг арзон малакали ишчи кучидан фойдаланган ҳолда импорт қилувчи мамлакатда қўшимча иш ўринлари яратади. Кирувчи инвестициялар дастлаб импорт қилувчи мамлакатнинг иқтисодий ривожланишига туртки бўлиб, мамлакатнинг ишлаб чиқариш имкониятларини ўсишига ва унинг демографик ҳолатини яхшилашга ёрдам беради. Бироқ кириб келаётган замонавий асбоб-ускуналар ва технологияларнинг нархи анча юқори, чунки улар энг янгиси эмас, экспорт қилувчи мамлакатда анча узоқ муддат фаолият юритмоқда. Чет эл капиталидан фойдаланиб, жаҳон бозорида етакчи бўлиш қийин. Ҳукумат томонид ан кафолатланган хорижий инвестициялар кўпинча самарасиз фойдаланилади. Қабул қилувчи давлат кирувчи инвестициялар бўйича аниқ давлат сиёсатига эга бўлиши керак. Давлат хорижий инвестициялар миллий манфаатлар учун амалга оширилади, шунинг учун фойда олиш ҳар доим ҳам уларнинг асосий мақсади эмас. Ўзбекистонга сармоя киритаётган давлат хорижий молия институтларининг қуйидаги мақсадларини ажратиб кўрсатиш мумкин: - миллий ишлаб чиқарувчиларнинг товарларини Ўзбекистон бозорига олиб чиқиш; - Ўзбекистонга сармоя киритиш ниятида бўлган миллий компанияларга, жумладан, ахборот тўплаш, маркетинг функцияларини бажариш, лойиҳаларда иштирок этиш, синов (ёки венчур) молиялаштиришда ёрдам кўрсатиш; - Ўзбекистон саноатининг айрим кластерларини миллий иқтисодиётнинг тегишли тармоқлари билан “боғлаш”; икки томонлама иқтисодий ҳамкорликни умуман ривожлантириш. Ўзбекистон бозорида "ўз" ишлаб чиқарувчиларнинг товарларини илгари суриш кўпинча ушбу товарларни соти б олиш учун кредитлар бериш орқали амалга оширилади. Бундай кредитлар одатда қарз олувчининг ҳисоб рақамига ўтказилмайди, лекин кредит линияси шаклида берилади. Шу билан бирга, қарз олувчи бу пулни бошқа мақсадларда ишлата олмайди ва аслида уни тасарруф эта олмайди. Бироқ, қарз олувчининг бевосита ихтиёрида бўлган маблағлар тақдим этилган тақдирда ҳам, хорижий кредитор уларнинг сарфланиши устидан қатъий назорат ўрнатади.