IPAK QURTI BIOLOGIYASI (Tut ipak qurtining hayvonot olamida tutgan o‘rni, Ipak qurtining morfologik belgilari, Ipak qurtining anotomiyasi va fiziologiyasi)

Yuklangan vaqt

2024-05-10

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

9

Faytl hajmi

463,5 KB


Ilmiybaza.uz IPAK QURTI BIOLOGIYASI Reja: 1. Tut ipak qurtining hayvonot olamida tutgan o‘rni. 2. Ipak qurtining morfologik belgilari. 3. Ipak qurtining anotomiyasi va fiziologiyasi. 4. Tut ipak qurtining urug‘ini jonlantirish. Ilmiybaza.uz IPAK QURTI BIOLOGIYASI Reja: 1. Tut ipak qurtining hayvonot olamida tutgan o‘rni. 2. Ipak qurtining morfologik belgilari. 3. Ipak qurtining anotomiyasi va fiziologiyasi. 4. Tut ipak qurtining urug‘ini jonlantirish. Ilmiybaza.uz 1. Tut ipak qurtining hayvonot olamida tutgan o‘rni va morfologik belgilari. Biologiya grekcha so‘z bo‘lib, bois – hayot, logos - ta’limot degan ma’noni bildiradi. Boshqacha qilib aytganda, biologiya – tirik tabiat va mavjudodlarning hayot faoliyati to‘grisida fanlar majmuidir. Tut ipak qurtining hayvonot olarnida tutgan o‘rni. Tut ipak qurti zoologik sistematikada akademik G.Ya. Bey-Bienko ta’rificha, faqat tut bargi bilan oziqlangani uchun tut ipak qurti (Bombyx mori L.) turi, qurtlik davrining ohirida mudofaa qatlam pilla o‘ragani uchun pillakashlar (Bombycidial) oilasi, voyaga etgan davrda kapalagining tanasi tangachalar yoki kapalaklar (Lepidopteral) turkumi, individual rivojlanishida to‘liq shaklini o‘zgartirib rivojlantirgani uchun to‘liq metomorfozalilar (Holome tabola) bo‘limi, uch juft oyoqlari, tanasi, bosh, ko‘krak va qorin qismlarga ajratilganligi uchun olti oyoqlilar yoki hashoratlar (Insekta) sinfi, nafas olish organlari traxeyadan tuzilganligi uchun traxeya bilan nafas oluvchilar (Tracheata) kenja tipiga va nihoyat oyoqlari bo‘g‘imlardan iborat ekanligi uchun bo‘g‘im oyoqlilar (Arthropoda) tipiga kiradi. Ipak qurtining turlari. Tabiiy ipak faqat tut ipak qurti pillasidan emas, balki ipak qurtining saturin oilasiga kiruvchi 20 ga yaqin turidan iborat bo‘lgan yovvoyi ipak qurtlarining pillasidan ham olinadi. Ularning tolasi pishshiq, tabiiy chiroyli, rangdor, ximiyaviy moddalar va boshqa moddalar va boshqa zararli ta’sirlarga chidamliligi bilan harakterlanadi. Lekin tolasi tut ipak qurtining Ilmiybaza.uz 1. Tut ipak qurtining hayvonot olamida tutgan o‘rni va morfologik belgilari. Biologiya grekcha so‘z bo‘lib, bois – hayot, logos - ta’limot degan ma’noni bildiradi. Boshqacha qilib aytganda, biologiya – tirik tabiat va mavjudodlarning hayot faoliyati to‘grisida fanlar majmuidir. Tut ipak qurtining hayvonot olarnida tutgan o‘rni. Tut ipak qurti zoologik sistematikada akademik G.Ya. Bey-Bienko ta’rificha, faqat tut bargi bilan oziqlangani uchun tut ipak qurti (Bombyx mori L.) turi, qurtlik davrining ohirida mudofaa qatlam pilla o‘ragani uchun pillakashlar (Bombycidial) oilasi, voyaga etgan davrda kapalagining tanasi tangachalar yoki kapalaklar (Lepidopteral) turkumi, individual rivojlanishida to‘liq shaklini o‘zgartirib rivojlantirgani uchun to‘liq metomorfozalilar (Holome tabola) bo‘limi, uch juft oyoqlari, tanasi, bosh, ko‘krak va qorin qismlarga ajratilganligi uchun olti oyoqlilar yoki hashoratlar (Insekta) sinfi, nafas olish organlari traxeyadan tuzilganligi uchun traxeya bilan nafas oluvchilar (Tracheata) kenja tipiga va nihoyat oyoqlari bo‘g‘imlardan iborat ekanligi uchun bo‘g‘im oyoqlilar (Arthropoda) tipiga kiradi. Ipak qurtining turlari. Tabiiy ipak faqat tut ipak qurti pillasidan emas, balki ipak qurtining saturin oilasiga kiruvchi 20 ga yaqin turidan iborat bo‘lgan yovvoyi ipak qurtlarining pillasidan ham olinadi. Ularning tolasi pishshiq, tabiiy chiroyli, rangdor, ximiyaviy moddalar va boshqa moddalar va boshqa zararli ta’sirlarga chidamliligi bilan harakterlanadi. Lekin tolasi tut ipak qurtining Ilmiybaza.uz pillasiga nisbatan yo‘gon, yomon sug‘oriladi, turli xil ranglarda bo‘yalmaydi, ipak miqdori kam bo‘ladi. Ko‘pchilik yovvoyi ipak qurtining pillalaridan ipak paxta olinib, ular ta’biy sharoitda, ya’ni darxtzorlar yoki butazorlarda boqiladi. Yovvoyi ipak qurtlariga Aylant, kanakunjut va Assam ipak qurtlari, shuningdek, Xitoy, Yaponiya va Xinidston tut ipak qurtlari kiradi. Tut ipak qurti to‘liq metomorfozali hashoratlar guruhiga kirib, to‘rta rivojlanish davrini boshidan o‘tkazadi. Tuxumlik davri embrionning rivojlanish va ko‘pchiligida qishlash vazifasini o‘tish davridir. Lichinkalik qurtlik davri. Bu davrda oziqlanadi, o‘sadi, rivojlanadi va zapas oziq modda to‘playdi. G‘umbaklik davri-tanasini qayta tiklash, imago davriga xos belgilarni hosil qilish, shaklini o‘zgartirish – metomorfoza davri. Imago – kapalaklik, ya’ni jinsiy balog‘atga etish, tuxum qo‘yish – nasl berish davri. Tut ipak qurtining morfologik belgilari beshinchi yoshda to‘liq shakllanadi. Tanasi cho‘zinchoq, silindrik shaklda, qorin tomoni biroz yassiroq, elka tomoni esa yarim oy shaklida – yumaloq bo‘rtib chiqqan bo‘ladi. qurt tanasi uch – bosh, ko‘krak va qorin qismlaridan iborat. Qurtning bosh qismi mayda tukchalar bilan qoplangan. Boshining ustki qismida ko‘z mo‘ylov, og‘iz apparati va ipak ajratish naychasi joylashgan. Boshning ikki yon tomonidan 6 tadan 12 tagacha oddiy ko‘zlari bo‘ladi. Ko‘krak qismi nisbatan kalta, 3 ta bo‘g‘imdan iborat bo‘lib, har bo‘g‘imida 3 juft bo‘g‘imli «haqiqiy oyoqlar» joylashgan. Qorin – 9 ta bo‘g‘imdan iborat., qorin bo‘g‘imlarining yonida nafas olish teshikchalari joylashgan, 3,4,5,6 va 9 - bo‘g‘imlarda qorin oyoqlari joylashgan. Bular bir muncha konussimon shaklda bo‘lib, tagi yumaloq. Oyoq kaftining ichki chekkasida yarim xalka shaklidagi xitinli tirnoqlar joylashagan. Yosh kattalashgan sari tirnoqlarining soni oshib boradi. Agar birinchi yoshda ularning soni hammasi bo‘lib 15 dona bo‘lsa, beshinchi yoshda ularning soni oltmishtagacha etadi. Qorin oyoqlari yordamida harakat qiladi. Ular «yolg‘on oyoqlar» deb ataladi, chunki metomorfoz (g‘umbaklik) davrida yo‘qolib ketadi. Ilmiybaza.uz pillasiga nisbatan yo‘gon, yomon sug‘oriladi, turli xil ranglarda bo‘yalmaydi, ipak miqdori kam bo‘ladi. Ko‘pchilik yovvoyi ipak qurtining pillalaridan ipak paxta olinib, ular ta’biy sharoitda, ya’ni darxtzorlar yoki butazorlarda boqiladi. Yovvoyi ipak qurtlariga Aylant, kanakunjut va Assam ipak qurtlari, shuningdek, Xitoy, Yaponiya va Xinidston tut ipak qurtlari kiradi. Tut ipak qurti to‘liq metomorfozali hashoratlar guruhiga kirib, to‘rta rivojlanish davrini boshidan o‘tkazadi. Tuxumlik davri embrionning rivojlanish va ko‘pchiligida qishlash vazifasini o‘tish davridir. Lichinkalik qurtlik davri. Bu davrda oziqlanadi, o‘sadi, rivojlanadi va zapas oziq modda to‘playdi. G‘umbaklik davri-tanasini qayta tiklash, imago davriga xos belgilarni hosil qilish, shaklini o‘zgartirish – metomorfoza davri. Imago – kapalaklik, ya’ni jinsiy balog‘atga etish, tuxum qo‘yish – nasl berish davri. Tut ipak qurtining morfologik belgilari beshinchi yoshda to‘liq shakllanadi. Tanasi cho‘zinchoq, silindrik shaklda, qorin tomoni biroz yassiroq, elka tomoni esa yarim oy shaklida – yumaloq bo‘rtib chiqqan bo‘ladi. qurt tanasi uch – bosh, ko‘krak va qorin qismlaridan iborat. Qurtning bosh qismi mayda tukchalar bilan qoplangan. Boshining ustki qismida ko‘z mo‘ylov, og‘iz apparati va ipak ajratish naychasi joylashgan. Boshning ikki yon tomonidan 6 tadan 12 tagacha oddiy ko‘zlari bo‘ladi. Ko‘krak qismi nisbatan kalta, 3 ta bo‘g‘imdan iborat bo‘lib, har bo‘g‘imida 3 juft bo‘g‘imli «haqiqiy oyoqlar» joylashgan. Qorin – 9 ta bo‘g‘imdan iborat., qorin bo‘g‘imlarining yonida nafas olish teshikchalari joylashgan, 3,4,5,6 va 9 - bo‘g‘imlarda qorin oyoqlari joylashgan. Bular bir muncha konussimon shaklda bo‘lib, tagi yumaloq. Oyoq kaftining ichki chekkasida yarim xalka shaklidagi xitinli tirnoqlar joylashagan. Yosh kattalashgan sari tirnoqlarining soni oshib boradi. Agar birinchi yoshda ularning soni hammasi bo‘lib 15 dona bo‘lsa, beshinchi yoshda ularning soni oltmishtagacha etadi. Qorin oyoqlari yordamida harakat qiladi. Ular «yolg‘on oyoqlar» deb ataladi, chunki metomorfoz (g‘umbaklik) davrida yo‘qolib ketadi. Ilmiybaza.uz 1. Tut ipak qurtining anatomiyasi va fiziologiyasi. Teri qoplarni. Ipak qurtining teri qoplarni 3 ta asosiy: Kutikula Gipoderma Bazal membrana qatlarnidan iborat. Kutikula ham o‘z navbatida uchta qavat: tashqi – epikutikula o‘rta – ekzokutikula ostki – endokutikuladan iborat. Kutikula ostki qavatining tagida tirik xujayralar qavati – gipoderma yotadi. Gipoderma ostki 15 juft po‘st tashlash bezlari joylashgan bo‘lib, ular ko‘krak bo‘g‘imlarining har birida va qorinning sakkizinchi bo‘g‘imida 2 juftdan, qorinning oldingi ettita bo‘g‘imida bir juftdan joylashgan. Ipak qurtlari asosan oddiy: zebrasimon, gilamsimon, ko‘p oysimon, baxmalsimon oq rangli bo‘ladi. Muskullar. Ipak qurtlarda to‘g‘ri chiziq bo‘ylab muskul tolalari paylar orqali terining ikki qarama-qarshi nuqtasiga birlashgan. Qurtda hammasi bo‘lib, 268 ta ko‘ndalang, 168 ta qiyshiq va 110 ta uzunasiga ketgan muskul bo‘lib, ularning ish faoliyati o‘zaro bog‘liq. Ovqat hazm qilish sistemasi. Ipak qurtining ovqat hazm qilish organi og‘iz va orqa chiqaruv teshigi o‘rtasida joylashgan to‘gri keng kanaldan iborat bo‘lib, ichak deb ataladi. Ichagi old, o‘rta va orqa ichak bo‘ladi. Oziq moddalar ipak qurti organizmiga bir necha bosqichda kiradi: tut bargi bo‘lagini kemirib olish; oziqni tomoq orqali ichakka o‘tkazish; hazm qilish; o‘zlashtirish; qurt tanasiga tut bargi orqali oqsillar, yog‘lar va uglevodorodlar Ilmiybaza.uz 1. Tut ipak qurtining anatomiyasi va fiziologiyasi. Teri qoplarni. Ipak qurtining teri qoplarni 3 ta asosiy: Kutikula Gipoderma Bazal membrana qatlarnidan iborat. Kutikula ham o‘z navbatida uchta qavat: tashqi – epikutikula o‘rta – ekzokutikula ostki – endokutikuladan iborat. Kutikula ostki qavatining tagida tirik xujayralar qavati – gipoderma yotadi. Gipoderma ostki 15 juft po‘st tashlash bezlari joylashgan bo‘lib, ular ko‘krak bo‘g‘imlarining har birida va qorinning sakkizinchi bo‘g‘imida 2 juftdan, qorinning oldingi ettita bo‘g‘imida bir juftdan joylashgan. Ipak qurtlari asosan oddiy: zebrasimon, gilamsimon, ko‘p oysimon, baxmalsimon oq rangli bo‘ladi. Muskullar. Ipak qurtlarda to‘g‘ri chiziq bo‘ylab muskul tolalari paylar orqali terining ikki qarama-qarshi nuqtasiga birlashgan. Qurtda hammasi bo‘lib, 268 ta ko‘ndalang, 168 ta qiyshiq va 110 ta uzunasiga ketgan muskul bo‘lib, ularning ish faoliyati o‘zaro bog‘liq. Ovqat hazm qilish sistemasi. Ipak qurtining ovqat hazm qilish organi og‘iz va orqa chiqaruv teshigi o‘rtasida joylashgan to‘gri keng kanaldan iborat bo‘lib, ichak deb ataladi. Ichagi old, o‘rta va orqa ichak bo‘ladi. Oziq moddalar ipak qurti organizmiga bir necha bosqichda kiradi: tut bargi bo‘lagini kemirib olish; oziqni tomoq orqali ichakka o‘tkazish; hazm qilish; o‘zlashtirish; qurt tanasiga tut bargi orqali oqsillar, yog‘lar va uglevodorodlar Ilmiybaza.uz kiradi. Ovqat hazm qilish vaqtida maxsus moddalarning ichak tarkibidagi fermentlar ta’sirida ro‘y beradi. Qon aylanish sistemasi. Xashoratlarning qon aylanish sistemasi ochiq holda bo‘ladi. Ularda qon gavda bo‘shlig‘ining organlar oralig‘ini to‘ldirib, yuvib turadi. Qon suyuqligi suyuq holda to‘qimadan iborat bo‘lib gemolimfa deb ataladi. Gemolimfa takribida 80-88% suv, organiq va anorganiq birikmalar, bo‘yovchi moddalar – fermentlar va tirik qon xujayralari – gemositlarning bir necha turi bo‘ladi. Ipak qurtida gemolimfaning tana bo‘ylab harakati, elka tomonda joylashgan naysimon organ bel naychasining urushi natijasida sodir bo‘ladi. Bel naychasi yoki elka qon tomirining old qismi – o‘rta va keyingi qisqarib – kengayuvchi kameralaridan tuzilgan qismi «yurak»ka bo‘linadi. Nafas olish sistemasi. Tut ipak qurti ham boshqa hasharotlar singari traxeya sistemasi singari orqali nafas oladi. Asosiy traxeya qurt tanasiga parallel holda yon tomonlarda joylashgan, uning tashqariga ochiluvchi teshiklari mavjud. Bu teshikchlar nafas oluvchi teshikchalar deb ataladi. Teshikchalar ko‘krakning birinchi va qorin qismining 1-8 bo‘g‘imlarirda joylashgan. Nerv sistemasi. Xashoratlarning nerv sistemasi barcha bo‘g‘imoyolilarga xos qorin zanjiri tipida tuzilgan bo‘lib, ular asosan uchta: markaziy, pereferik (atrof) va simpatik nerv sistemalaridan iborat. Nerv sistemasi narv xujayralari – neyronlar tashkil etish, bulardan nerv turkumlari xosil bo‘ladi. Periferik (atrof) nerv sistemasi teri qoplarni ostida jroylashgan. Simpatik nerv sistemasi ichki organ muskullari (ovqat hazm qilish qon aylanish, bel naychasi, nafas olish teshiklari, ichki sekressiya organlari) faoliyatini boshqaradi. Chiqarish va ichki sekresiya organlari. Xashorat organizmida moddalar almashinish jarayonida gaz, bug‘, suyuq va qattiq xolatdagi keraksiz moddalar xosil bo‘ladi. Gazsimon moddalar nafas organlari orqali tashqariga chiqariladi. Suyuq va qattiq holdagi keraksiz moddalar maxsus chiqaruvchi organlari orqali hazm bo‘lmagan va singdirilmagan ovqat qismlari – tezaklar esa ichak yo‘llari orqali tashqariga chiqarib yuboriladi. Ilmiybaza.uz kiradi. Ovqat hazm qilish vaqtida maxsus moddalarning ichak tarkibidagi fermentlar ta’sirida ro‘y beradi. Qon aylanish sistemasi. Xashoratlarning qon aylanish sistemasi ochiq holda bo‘ladi. Ularda qon gavda bo‘shlig‘ining organlar oralig‘ini to‘ldirib, yuvib turadi. Qon suyuqligi suyuq holda to‘qimadan iborat bo‘lib gemolimfa deb ataladi. Gemolimfa takribida 80-88% suv, organiq va anorganiq birikmalar, bo‘yovchi moddalar – fermentlar va tirik qon xujayralari – gemositlarning bir necha turi bo‘ladi. Ipak qurtida gemolimfaning tana bo‘ylab harakati, elka tomonda joylashgan naysimon organ bel naychasining urushi natijasida sodir bo‘ladi. Bel naychasi yoki elka qon tomirining old qismi – o‘rta va keyingi qisqarib – kengayuvchi kameralaridan tuzilgan qismi «yurak»ka bo‘linadi. Nafas olish sistemasi. Tut ipak qurti ham boshqa hasharotlar singari traxeya sistemasi singari orqali nafas oladi. Asosiy traxeya qurt tanasiga parallel holda yon tomonlarda joylashgan, uning tashqariga ochiluvchi teshiklari mavjud. Bu teshikchlar nafas oluvchi teshikchalar deb ataladi. Teshikchalar ko‘krakning birinchi va qorin qismining 1-8 bo‘g‘imlarirda joylashgan. Nerv sistemasi. Xashoratlarning nerv sistemasi barcha bo‘g‘imoyolilarga xos qorin zanjiri tipida tuzilgan bo‘lib, ular asosan uchta: markaziy, pereferik (atrof) va simpatik nerv sistemalaridan iborat. Nerv sistemasi narv xujayralari – neyronlar tashkil etish, bulardan nerv turkumlari xosil bo‘ladi. Periferik (atrof) nerv sistemasi teri qoplarni ostida jroylashgan. Simpatik nerv sistemasi ichki organ muskullari (ovqat hazm qilish qon aylanish, bel naychasi, nafas olish teshiklari, ichki sekressiya organlari) faoliyatini boshqaradi. Chiqarish va ichki sekresiya organlari. Xashorat organizmida moddalar almashinish jarayonida gaz, bug‘, suyuq va qattiq xolatdagi keraksiz moddalar xosil bo‘ladi. Gazsimon moddalar nafas organlari orqali tashqariga chiqariladi. Suyuq va qattiq holdagi keraksiz moddalar maxsus chiqaruvchi organlari orqali hazm bo‘lmagan va singdirilmagan ovqat qismlari – tezaklar esa ichak yo‘llari orqali tashqariga chiqarib yuboriladi. Ilmiybaza.uz Tut ipak qurtlarida malpig naychalari oltita uzun ingichka naylardan iborat bo‘lib, ular ichak yon tomoniga uchtadan joylashgan. Ipak qurtlari ayrim xashoratlar guruhiga kirib qaysi jinsidan qatiy nazar, ular jinsiy bezlari beshinchi qorin bo‘g‘imining yelka (orqa) tomonida, yelka qon tomirining ikki tomonida joylashgan bo‘ladi. Ipak ajratuvchi bezlar. Ipak qurtlarida ipak ajratuvchi bezlar so‘lak bezlarining o‘zgargan shaklida ikki jufti, shakli naysimon, deyarli shishasimon tiniq qahrabo (och sariq), ba’zan yashilroq tusda bo‘ladi. Bu bezlar qurt tanasi bo‘shlig‘ining ikki yonida yoki ichakning o‘rta yo‘lidan pastroqda joylashgan, faqat umumiy hajmi jihatidan undan salgina kichikroq. Bezning har bir tomoni ipak ajratuvchi toq naychaga borib qo‘shiladi. Pilla, g‘umbak va kapalakning tuzilishi. Pilla ipak qurti g‘umbagining tashqi muhit ta’sir dan va dushmanlaridan saqlovchi mudofa qatlarnidir. Pilla qobig‘i g‘umbakni harorat va namlikni keskin o‘zgarishidan ham saqlaydi va suv o‘tkazmaydi. Pillaning tashqi ko‘rinishi turli hilda bo‘lib, asosan rangi, shakli, katta-kichikligi va donadorligi bilan farq qiladi. Ipak qurti pilla o‘rash jarayoni tamom bo‘lish vaqtiga kelib tanasi ikki barobar qisqaradi, bo‘g‘imlar oralig‘i esa juda qisqarib, og‘irligi ham ikki barobar kamayadi. Bundan so‘ng metomorfoz jarayoni boshlanadi. Bu jarayonda ipak qurtining organizmida o‘zgarish – katta tuzilish sodir bo‘ladi va ipak qurtining tamomila farq qiladigan, unga mutlaqo o‘xshamaydigan kapalak organizmi paydo bo‘ladi. G‘umbakning bosh tomoni yumaloqroq, gavda cho‘zinchoqroq tuksimon, dastlabki davrda rangi och sariq bo‘lib, keyinroq esa asta-sekin qora bo‘lib qo‘ngir to‘q sariq rangga va nihoyat kapalakka aylanish oldidan to‘q jigar rangga kiradi. Kapalak – tut ipak qurtining hayot faoliyatida so‘ngi rivojlanish davri hisoblanib, jinsiy yetiladi va nasl qoldirish uchun xizmat qiladi. Bu davrda u oziqlanmaydi va erkak-urg‘ochilari o‘zaro chatishib bo‘lgach, 3-4 kun davomida o‘rtacha 500-600 dona tuxum qo‘yadi. Ilmiybaza.uz Tut ipak qurtlarida malpig naychalari oltita uzun ingichka naylardan iborat bo‘lib, ular ichak yon tomoniga uchtadan joylashgan. Ipak qurtlari ayrim xashoratlar guruhiga kirib qaysi jinsidan qatiy nazar, ular jinsiy bezlari beshinchi qorin bo‘g‘imining yelka (orqa) tomonida, yelka qon tomirining ikki tomonida joylashgan bo‘ladi. Ipak ajratuvchi bezlar. Ipak qurtlarida ipak ajratuvchi bezlar so‘lak bezlarining o‘zgargan shaklida ikki jufti, shakli naysimon, deyarli shishasimon tiniq qahrabo (och sariq), ba’zan yashilroq tusda bo‘ladi. Bu bezlar qurt tanasi bo‘shlig‘ining ikki yonida yoki ichakning o‘rta yo‘lidan pastroqda joylashgan, faqat umumiy hajmi jihatidan undan salgina kichikroq. Bezning har bir tomoni ipak ajratuvchi toq naychaga borib qo‘shiladi. Pilla, g‘umbak va kapalakning tuzilishi. Pilla ipak qurti g‘umbagining tashqi muhit ta’sir dan va dushmanlaridan saqlovchi mudofa qatlarnidir. Pilla qobig‘i g‘umbakni harorat va namlikni keskin o‘zgarishidan ham saqlaydi va suv o‘tkazmaydi. Pillaning tashqi ko‘rinishi turli hilda bo‘lib, asosan rangi, shakli, katta-kichikligi va donadorligi bilan farq qiladi. Ipak qurti pilla o‘rash jarayoni tamom bo‘lish vaqtiga kelib tanasi ikki barobar qisqaradi, bo‘g‘imlar oralig‘i esa juda qisqarib, og‘irligi ham ikki barobar kamayadi. Bundan so‘ng metomorfoz jarayoni boshlanadi. Bu jarayonda ipak qurtining organizmida o‘zgarish – katta tuzilish sodir bo‘ladi va ipak qurtining tamomila farq qiladigan, unga mutlaqo o‘xshamaydigan kapalak organizmi paydo bo‘ladi. G‘umbakning bosh tomoni yumaloqroq, gavda cho‘zinchoqroq tuksimon, dastlabki davrda rangi och sariq bo‘lib, keyinroq esa asta-sekin qora bo‘lib qo‘ngir to‘q sariq rangga va nihoyat kapalakka aylanish oldidan to‘q jigar rangga kiradi. Kapalak – tut ipak qurtining hayot faoliyatida so‘ngi rivojlanish davri hisoblanib, jinsiy yetiladi va nasl qoldirish uchun xizmat qiladi. Bu davrda u oziqlanmaydi va erkak-urg‘ochilari o‘zaro chatishib bo‘lgach, 3-4 kun davomida o‘rtacha 500-600 dona tuxum qo‘yadi. Ilmiybaza.uz Kapalak tanasi bosh, ko‘krak va qorin qismlardan iborat. Boshida bir juft katta , murakkab fasetkali ko‘z, yaxshi rivojlangan bir juft mo‘ylov va bitib ketgan og‘iz apparatining o‘rni joylshgan. Ko‘krak qismi uch bo‘g‘imdan tashkil topgan bo‘lib, yelka tomonida 2 juft bo‘g‘imli chin oyoqlar joylashgan. Qorin qismi 9 bo‘g‘imdan tuzilgan bo‘lib, qorin oyoqlari yo‘q. Oxirgi qorin bo‘g‘imida tashqi jinsiy organi joylashgan. 3. Tut ipak qurtining urug‘ini jonlantirish. Tut ipak qurtining kapalagi qo‘ygan tuxum urug‘ deb ataladi. Ipak qurtining urug‘i oddiy tuxum shaklida bo‘lib, yonlari qisilgan, o‘rtasi botiqroq (biroz puchaygan), ovalsimon ko‘rinishga ega. Yangi qo‘yilaga tuxumning rangi och sariq bo‘lib, 2-3 kecha-kuduz davomida och sariq rangdan pushti rangga, so‘ngra, qizg‘ich-qo‘ng‘ir rangga va nihoyat, bo‘z kul tusga kiradi. Qishlovchi urug‘ning haqiqiy rangi bo‘z kul rangda bo‘ladi. Bivoltin zotining o‘z-o‘zidan jonlanadigan urug‘larning rangi butun inkubasiya davrida ham och sariqligicha qolaveradi. Tuzilishi: tuxum po‘chog‘i, mikropilyar teshigidan iborat. Inkubasiya so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib, inkubo- jonlantirmoq yoki ochirmoq degan ma’noni bildiradi. Shuning uchun ipak qurti urug‘ni inkubasiya qilish deganda sun’iy sharoitda ma’lum harorat, namlik, havo, yorug‘lik ta’sirida urug‘dan (tuxumdan) qurt ochirish tushuniladi. Tut ipak qurti maxsus jixozlangan binolarda sun’iy sharoitda ochiriladi. Bunday binolar inkubatoriyalar deyiladi. Tajriba yoki ilmiy ishlar uchun ishlatiladigan oz miqdordagi urug‘ni termastat yoki shkafda jonlantirish mumkin, ular inkubatorlar deb ataladi. Urug‘ni inkubasiyaga ko‘yish muddati to‘rt usulda aniqlanadi: - O‘tgan yillari qurt urug‘ ochirishga qo‘yilgan va ular eng yaxshi jonlanishga ega bo‘lgan yillaridagi ma’lumotlarga qarab . - Tut daraxtidan ilgari barg chiqaradigan ba’zi – bir daraxt yoki o‘simliklarning rivojlanishi yoki gullashiga qarab. - Foydali haroratlar yig‘indisiga qarab. Ilmiybaza.uz Kapalak tanasi bosh, ko‘krak va qorin qismlardan iborat. Boshida bir juft katta , murakkab fasetkali ko‘z, yaxshi rivojlangan bir juft mo‘ylov va bitib ketgan og‘iz apparatining o‘rni joylshgan. Ko‘krak qismi uch bo‘g‘imdan tashkil topgan bo‘lib, yelka tomonida 2 juft bo‘g‘imli chin oyoqlar joylashgan. Qorin qismi 9 bo‘g‘imdan tuzilgan bo‘lib, qorin oyoqlari yo‘q. Oxirgi qorin bo‘g‘imida tashqi jinsiy organi joylashgan. 3. Tut ipak qurtining urug‘ini jonlantirish. Tut ipak qurtining kapalagi qo‘ygan tuxum urug‘ deb ataladi. Ipak qurtining urug‘i oddiy tuxum shaklida bo‘lib, yonlari qisilgan, o‘rtasi botiqroq (biroz puchaygan), ovalsimon ko‘rinishga ega. Yangi qo‘yilaga tuxumning rangi och sariq bo‘lib, 2-3 kecha-kuduz davomida och sariq rangdan pushti rangga, so‘ngra, qizg‘ich-qo‘ng‘ir rangga va nihoyat, bo‘z kul tusga kiradi. Qishlovchi urug‘ning haqiqiy rangi bo‘z kul rangda bo‘ladi. Bivoltin zotining o‘z-o‘zidan jonlanadigan urug‘larning rangi butun inkubasiya davrida ham och sariqligicha qolaveradi. Tuzilishi: tuxum po‘chog‘i, mikropilyar teshigidan iborat. Inkubasiya so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib, inkubo- jonlantirmoq yoki ochirmoq degan ma’noni bildiradi. Shuning uchun ipak qurti urug‘ni inkubasiya qilish deganda sun’iy sharoitda ma’lum harorat, namlik, havo, yorug‘lik ta’sirida urug‘dan (tuxumdan) qurt ochirish tushuniladi. Tut ipak qurti maxsus jixozlangan binolarda sun’iy sharoitda ochiriladi. Bunday binolar inkubatoriyalar deyiladi. Tajriba yoki ilmiy ishlar uchun ishlatiladigan oz miqdordagi urug‘ni termastat yoki shkafda jonlantirish mumkin, ular inkubatorlar deb ataladi. Urug‘ni inkubasiyaga ko‘yish muddati to‘rt usulda aniqlanadi: - O‘tgan yillari qurt urug‘ ochirishga qo‘yilgan va ular eng yaxshi jonlanishga ega bo‘lgan yillaridagi ma’lumotlarga qarab . - Tut daraxtidan ilgari barg chiqaradigan ba’zi – bir daraxt yoki o‘simliklarning rivojlanishi yoki gullashiga qarab. - Foydali haroratlar yig‘indisiga qarab. Ilmiybaza.uz - Tut daraxti novdasidagi qurtaklarning o‘sishi va rivojlanishini kuzatib borish yo‘li bilan. Urug‘lar ikki usulda jonlantiriladi: - haroratni asta-sekin oshirib borish yo‘li bilan urug‘ni jonlantirish; - haroratni o‘zgartirmasdan ya’ni doimiy (muayyan) darajada saqlash yo‘li bilan urug‘ni jonlantirish. Haroratni asta-sekin oshirib borish usuli-bahor sovuq kelgan yillarda, obi- havo bir xil bo‘lmagan va bahorgi qattiq sovuqli bo‘lishi yoki ertalablari sovuq bo‘lishi kutilgan hollarda qo‘llaniladi. Bu usul quyidagicha bajariladi: xonadagi havo harorati har kuni 1-2 darajaga oshirilib boriladi. Harorat 24 darajaga etganda boshqa ko‘tarilmaydi va urug‘dan xabarchi qurtlar chiqqunga qadar saqlanadi. Haroratni o‘zgartirmasdan, ya’ni doimiy darajada saqlash yo‘li bilan jonlantirishda urug‘ inkubatoriyaga qo‘yilgandan keyin dastlabki 2-3 kun davomida havoning harorati 13-14 darajada saqlanadi, keyin esa bir kun davomida harorat 24 darajaga etkaziladi va urug‘dan dastlabki xabarchi qurtlar chiqa boshlaguncha shu harorat saqlab turiladi. Xabarchi qurtlar paydo bo‘lishi bilanoq havoning harorati 1 darajaga ko‘tariladi, ya’ni 25 darajaga etkaziladi va urug‘lar jonlanib bo‘lguncha shu darajada saqlab turiladi. Urug‘lar oqargan kuni qutichalarga doimiy syomnik qo‘yiladi. Odatda bir kundan keyin ertalab soat 6-7 larda xabarchi qurtlar chiqadi. Xabarchi qurtlar chiqishidan oldin (kechqurin yoki tunda) urug‘ to‘kilgan qutichalarga vaqtinchalik styomnik qo‘yiladi. Xabarchi qurtlar chiqib bo‘lgach barcha qutichalardagi vaqtinchalik syomniklar qurti bilan ko‘tarib olinib yoqib yuboriladi. Odatda, qurtlarning ko‘pchilik qismi tuxumdan ertalab soat 6 dan 10 gacha chiqadi, shuning uchun qurtlarni qutichadan ko‘tarib olish va ularni massasini aniqlash soat 10 dan keyin boshlanadi. Pillakorlarga qurt faqat ertalab yoki kechqurin tarqatiladi. Ularga bir vaqtda jonlangan qurtlar beriladi. Savollar: 1. Tut ipak qurtini morfologik tuzilishini ta’riflang? 2. Ipak qurtini anotomik tuzilishi qanday bo‘ladi? Ilmiybaza.uz - Tut daraxti novdasidagi qurtaklarning o‘sishi va rivojlanishini kuzatib borish yo‘li bilan. Urug‘lar ikki usulda jonlantiriladi: - haroratni asta-sekin oshirib borish yo‘li bilan urug‘ni jonlantirish; - haroratni o‘zgartirmasdan ya’ni doimiy (muayyan) darajada saqlash yo‘li bilan urug‘ni jonlantirish. Haroratni asta-sekin oshirib borish usuli-bahor sovuq kelgan yillarda, obi- havo bir xil bo‘lmagan va bahorgi qattiq sovuqli bo‘lishi yoki ertalablari sovuq bo‘lishi kutilgan hollarda qo‘llaniladi. Bu usul quyidagicha bajariladi: xonadagi havo harorati har kuni 1-2 darajaga oshirilib boriladi. Harorat 24 darajaga etganda boshqa ko‘tarilmaydi va urug‘dan xabarchi qurtlar chiqqunga qadar saqlanadi. Haroratni o‘zgartirmasdan, ya’ni doimiy darajada saqlash yo‘li bilan jonlantirishda urug‘ inkubatoriyaga qo‘yilgandan keyin dastlabki 2-3 kun davomida havoning harorati 13-14 darajada saqlanadi, keyin esa bir kun davomida harorat 24 darajaga etkaziladi va urug‘dan dastlabki xabarchi qurtlar chiqa boshlaguncha shu harorat saqlab turiladi. Xabarchi qurtlar paydo bo‘lishi bilanoq havoning harorati 1 darajaga ko‘tariladi, ya’ni 25 darajaga etkaziladi va urug‘lar jonlanib bo‘lguncha shu darajada saqlab turiladi. Urug‘lar oqargan kuni qutichalarga doimiy syomnik qo‘yiladi. Odatda bir kundan keyin ertalab soat 6-7 larda xabarchi qurtlar chiqadi. Xabarchi qurtlar chiqishidan oldin (kechqurin yoki tunda) urug‘ to‘kilgan qutichalarga vaqtinchalik styomnik qo‘yiladi. Xabarchi qurtlar chiqib bo‘lgach barcha qutichalardagi vaqtinchalik syomniklar qurti bilan ko‘tarib olinib yoqib yuboriladi. Odatda, qurtlarning ko‘pchilik qismi tuxumdan ertalab soat 6 dan 10 gacha chiqadi, shuning uchun qurtlarni qutichadan ko‘tarib olish va ularni massasini aniqlash soat 10 dan keyin boshlanadi. Pillakorlarga qurt faqat ertalab yoki kechqurin tarqatiladi. Ularga bir vaqtda jonlangan qurtlar beriladi. Savollar: 1. Tut ipak qurtini morfologik tuzilishini ta’riflang? 2. Ipak qurtini anotomik tuzilishi qanday bo‘ladi? Ilmiybaza.uz 3. Inkubatoriya qachon va qanday tayyorlanadi? 4. Urug‘ni jonlantirish usullari? 5. Jonlangan qurtlarni tortish va tarqatish qanday amalga oshiriladi? Ilmiybaza.uz 3. Inkubatoriya qachon va qanday tayyorlanadi? 4. Urug‘ni jonlantirish usullari? 5. Jonlangan qurtlarni tortish va tarqatish qanday amalga oshiriladi?