IPAK QURTI EMBRIOLOGIYASI

Yuklangan vaqt

2024-05-10

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

23

Faytl hajmi

787,5 KB


Ilmiybaza.uz IPAK QURTI EMBRIOLOGIYASI Urug‘ning tashqi ko‘rinishi va tuzilishi Tut ipak qurtining kapalagi ko‘ygan tuxum — urug‘ deb ataladi. Ipak qurtining urug‘i oddiy tuxum shaklida bo‘lib, yonlari kisilgan, o‘rtasi botiqroq (biroz puchaygan), ovalsimon ko‘rinishga egadir. Yangi ko‘yilgan tuxumning rangi och sariq bo‘lib, 2—3 kecha-kunduz davomida och sarik rangdan pushti rangga, so‘ngra qizg‘ish- qo‘ng‘ir rangga va, nihoyat, bo‘z kul rang tusga kiradi. Qishlovchi urug‘ning haqiqiy rangi bo‘z kul rang bo‘ladi. (1- rasm). Bivoltin zotining o‘z-o‘zidan jonlanadigan urug‘larining rangi butun inkubatsiya davrida ham och sariqligicha qolaveradi. 1-rasm. Tut ipak qurti urug‘ining tashqi ko‘rinishi: Har qanday zotning urug‘lanmagan tuxumlarining rangi hamma vaqt sariq rangda bo‘ladi. Tuxum qo‘yilgandan keyin bir necha kun o‘tgach, u yassilanib, kulcha singari shaklga kiradi. Ipak qurtining zotiga qarab bir dona urug‘ning o‘rtacha massasi to‘g‘risidagi ko‘rsatkichlar 1 -j a d v a l № Ipak qurtining zoti yoki duragaying Urug‘ning ko‘rsatkichlari 1 dona urug‘ning 1 g dagi urug‘lar 1 qutidagi urug‘lar soni, urug‘ning jonlanish % i Ilmiybaza.uz IPAK QURTI EMBRIOLOGIYASI Urug‘ning tashqi ko‘rinishi va tuzilishi Tut ipak qurtining kapalagi ko‘ygan tuxum — urug‘ deb ataladi. Ipak qurtining urug‘i oddiy tuxum shaklida bo‘lib, yonlari kisilgan, o‘rtasi botiqroq (biroz puchaygan), ovalsimon ko‘rinishga egadir. Yangi ko‘yilgan tuxumning rangi och sariq bo‘lib, 2—3 kecha-kunduz davomida och sarik rangdan pushti rangga, so‘ngra qizg‘ish- qo‘ng‘ir rangga va, nihoyat, bo‘z kul rang tusga kiradi. Qishlovchi urug‘ning haqiqiy rangi bo‘z kul rang bo‘ladi. (1- rasm). Bivoltin zotining o‘z-o‘zidan jonlanadigan urug‘larining rangi butun inkubatsiya davrida ham och sariqligicha qolaveradi. 1-rasm. Tut ipak qurti urug‘ining tashqi ko‘rinishi: Har qanday zotning urug‘lanmagan tuxumlarining rangi hamma vaqt sariq rangda bo‘ladi. Tuxum qo‘yilgandan keyin bir necha kun o‘tgach, u yassilanib, kulcha singari shaklga kiradi. Ipak qurtining zotiga qarab bir dona urug‘ning o‘rtacha massasi to‘g‘risidagi ko‘rsatkichlar 1 -j a d v a l № Ipak qurtining zoti yoki duragaying Urug‘ning ko‘rsatkichlari 1 dona urug‘ning 1 g dagi urug‘lar 1 qutidagi urug‘lar soni, urug‘ning jonlanish % i Ilmiybaza.uz nomi o‘rtacha massasi, mg soni, dona dona 1. Tetragibrid-3 0,620 1610 46690 94—97 2. Asaka 0,540 1830 53080 92—98 3. Marhamat 0,530 1880 54300 92—98 4. Asaka- Marhamat 0,530 1900 54200 92—98 5. Marhamat- Asaka 0,540 1840 53100 92—98 6. Uzbekskiy-3 0,600 1700 49300 94,1 7. Uzbekskiy-4 0,500 1800 52200 97,2 Urug‘langan, ammo tuxum qo‘yilgandan keyin dastlabki uch kun davomida nobud bo‘lgan urug‘lar ham qurib qoladi va yassi plastinkalar shakliga kiradi, biroq ular pushti, to‘k sariq, qo‘ngir rangda bo‘ladi. Urug‘larning katta-kichik bo‘lishi tut ipak qurtining zotiga, voltinligiga va uni qurtlik davrida boqish sharoitiga — agrotexnikasiga bog‘liq. Masalan, yirik pillali monovoltin zot ipak qurtining tuxumlari polivoltin zotlarnikiga qaraganda ancha katta bo‘ladi. Ipak qurtlari yaxshi boqilmasa, tuxumlarning vazni anchagina kamayib ketadi. Agrotexnika qoidalariga rioya qilinib boqilgan ipak qurti urug‘larining bo‘yi 1,4—1,5 mm, eni 1,1 — 1,2 mm, massasi esa 0,525—0,650 mg ga yaqin bo‘ladi. Qurt urug‘i to‘g‘risidagi ma’lumotlar 1-jadvalda keltirilgan. Endigina qo‘yilgan tuxumlarning massasi biroz og‘ir bo‘ladi. Saqlanib turgan sari tuxumlarning massasi kamaya boradi. Bahorgi urug‘ ochirish davrida tuxumlarning massasi, ayniqsa kamayib ketadi, chunki bu vaqtda embrion tez rivojlanadi. Inkubatsiya davrining oxiriga kelib, tuxumlarning massasi o‘rta hisobida 16—18% ga kamayadi. Tuxum qobig‘ining qalin-yupqaligi ham ipak qurtining zotiga bog‘liq: yirik pillali monovoltin zot ipak qurti tuxumining qobig‘i bivoltin va polivoltin zotlarinikidan 2,5—3 marta qalin bo‘ladi. Yaxshi rivojlangan ipak qurti tuxumining qobig‘i o‘rta hisobda 4—5 mikronga teng. Tuxum qobig‘ining sirtida Ilmiybaza.uz nomi o‘rtacha massasi, mg soni, dona dona 1. Tetragibrid-3 0,620 1610 46690 94—97 2. Asaka 0,540 1830 53080 92—98 3. Marhamat 0,530 1880 54300 92—98 4. Asaka- Marhamat 0,530 1900 54200 92—98 5. Marhamat- Asaka 0,540 1840 53100 92—98 6. Uzbekskiy-3 0,600 1700 49300 94,1 7. Uzbekskiy-4 0,500 1800 52200 97,2 Urug‘langan, ammo tuxum qo‘yilgandan keyin dastlabki uch kun davomida nobud bo‘lgan urug‘lar ham qurib qoladi va yassi plastinkalar shakliga kiradi, biroq ular pushti, to‘k sariq, qo‘ngir rangda bo‘ladi. Urug‘larning katta-kichik bo‘lishi tut ipak qurtining zotiga, voltinligiga va uni qurtlik davrida boqish sharoitiga — agrotexnikasiga bog‘liq. Masalan, yirik pillali monovoltin zot ipak qurtining tuxumlari polivoltin zotlarnikiga qaraganda ancha katta bo‘ladi. Ipak qurtlari yaxshi boqilmasa, tuxumlarning vazni anchagina kamayib ketadi. Agrotexnika qoidalariga rioya qilinib boqilgan ipak qurti urug‘larining bo‘yi 1,4—1,5 mm, eni 1,1 — 1,2 mm, massasi esa 0,525—0,650 mg ga yaqin bo‘ladi. Qurt urug‘i to‘g‘risidagi ma’lumotlar 1-jadvalda keltirilgan. Endigina qo‘yilgan tuxumlarning massasi biroz og‘ir bo‘ladi. Saqlanib turgan sari tuxumlarning massasi kamaya boradi. Bahorgi urug‘ ochirish davrida tuxumlarning massasi, ayniqsa kamayib ketadi, chunki bu vaqtda embrion tez rivojlanadi. Inkubatsiya davrining oxiriga kelib, tuxumlarning massasi o‘rta hisobida 16—18% ga kamayadi. Tuxum qobig‘ining qalin-yupqaligi ham ipak qurtining zotiga bog‘liq: yirik pillali monovoltin zot ipak qurti tuxumining qobig‘i bivoltin va polivoltin zotlarinikidan 2,5—3 marta qalin bo‘ladi. Yaxshi rivojlangan ipak qurti tuxumining qobig‘i o‘rta hisobda 4—5 mikronga teng. Tuxum qobig‘ining sirtida Ilmiybaza.uz bir- birining orasi oqishroq yo‘llar bilan ajralgan alohida uchburchaklar ko‘rinishidagi chiziqchalar bor, shuning uchun ham qurt urug‘i lupa orqali qaralganda holi bordek bo‘lib ko‘rinadi. Tuxumning uchidan bir oz yon tomonroqda ko‘zga ko‘rinmaydigan kichik (mikropilyar) teshikcha bor. Bu teshikcha orqali tuxum ichkarisiga spermato zoidlar kirib, uni urug‘lantiradi. Mikropilyar teshikchaning og‘zi gulning tojbarglariga o‘xshash rasmlar bilan o‘ralgan (2-rasm). Tuxum kobig‘ining hamma joyida havo kiradigan ingichka naychalar bor, ana shu naychalar orqali urug‘ nafas oladi. 2-rasm. Tut ipak qurti tuxumining tuzilishi: 1-tuxumning keng tomonidan ko‘rinishi; 2-qirrali tomonidan ko‘rinishi; 3- qishlovchi tuxumning qirrali tomonidan ko‘rinishi; 4-mikropile teshigining ichki ko‘rinishi; 5-tuxum po‘chogining ko‘ndalang kesigidagi xavo yo‘llari (teshiklari) va mikropilyar naychalar; 6—7-tuxum po‘chogining qirrali tomoni va keng tomoni sirtidagi izlarning shakli. URUG‘NI JONLANTIRISH MUDDATINI ANIQLASH Ipak qurti boqish mavsumini muvaffaqiyatli o‘tkazish va uning mahsuldorligi yuqori bo‘lishi ko‘p jihatdan urug‘ni jonlantirish muddatini to‘g‘ri aniqlashga bog‘liq bo‘ladi. Qurtning har bir yoshi uchun tut daraxtining barglari ma’lum darajada yetilgan va miqdori yetarli bo‘lishi kerak. Shundagina qurtlar yaxshi rivojlanib, tez o‘sadi va sermahsul bo‘ladi, sifatli pilla o‘raydi. Ilmiybaza.uz bir- birining orasi oqishroq yo‘llar bilan ajralgan alohida uchburchaklar ko‘rinishidagi chiziqchalar bor, shuning uchun ham qurt urug‘i lupa orqali qaralganda holi bordek bo‘lib ko‘rinadi. Tuxumning uchidan bir oz yon tomonroqda ko‘zga ko‘rinmaydigan kichik (mikropilyar) teshikcha bor. Bu teshikcha orqali tuxum ichkarisiga spermato zoidlar kirib, uni urug‘lantiradi. Mikropilyar teshikchaning og‘zi gulning tojbarglariga o‘xshash rasmlar bilan o‘ralgan (2-rasm). Tuxum kobig‘ining hamma joyida havo kiradigan ingichka naychalar bor, ana shu naychalar orqali urug‘ nafas oladi. 2-rasm. Tut ipak qurti tuxumining tuzilishi: 1-tuxumning keng tomonidan ko‘rinishi; 2-qirrali tomonidan ko‘rinishi; 3- qishlovchi tuxumning qirrali tomonidan ko‘rinishi; 4-mikropile teshigining ichki ko‘rinishi; 5-tuxum po‘chogining ko‘ndalang kesigidagi xavo yo‘llari (teshiklari) va mikropilyar naychalar; 6—7-tuxum po‘chogining qirrali tomoni va keng tomoni sirtidagi izlarning shakli. URUG‘NI JONLANTIRISH MUDDATINI ANIQLASH Ipak qurti boqish mavsumini muvaffaqiyatli o‘tkazish va uning mahsuldorligi yuqori bo‘lishi ko‘p jihatdan urug‘ni jonlantirish muddatini to‘g‘ri aniqlashga bog‘liq bo‘ladi. Qurtning har bir yoshi uchun tut daraxtining barglari ma’lum darajada yetilgan va miqdori yetarli bo‘lishi kerak. Shundagina qurtlar yaxshi rivojlanib, tez o‘sadi va sermahsul bo‘ladi, sifatli pilla o‘raydi. Ilmiybaza.uz Eng muhimi urug‘dan qurtlar ochib chiqishini bargning rivojlanishiga bog‘lagan holda olib borish kerak. Buning uchun urug‘ni inkubatsiyaga qo‘yish muddatini to‘g‘ri aniqlash talab etiladi. Agar urug‘ni inkubatsiya qilish muddati mo‘ljallangan vaqtdan ilgari boshlansa, urug‘dan qurtlar erta jonlanib qoladi, natijada (tut bargi sekin o‘sgani sababli) qurtlar zarur miqdordagi oziq bilan yetarli ta’minlanmaydi. Masalan, tut daraxti novdalarida 3—4 ta barg yozganda urug‘dan qurtlar ochib chiqsa, erta jonlantirilgan hisoblanadi, chunki qurt boqishning oxiriga kelib (qurtlar 5 yosh bo‘lganida) barg yetishmay qoladi. Bunday hollarda qurtlar oziqqa to‘ymaydi va pilla o‘rashga kirishmaydi. Qurt urug‘ini jonlantirish muddatini kechiktirib ham bo‘lmaydi (masalan, tut daraxti novdasida 7 ta va undan ortik barg hosil bo‘lganida), chunki urug‘dan chiqqan qurtlar uchun bunday barglar dag‘allik qiladi. Bargning ko‘p qismi chiqindiga chiqib ketadi. Qurtlarning rivojlanishi va barglarning yetilishi orasida bunday farq sodir bo‘lishi oqibatida qurt boqishning oxirgi hal qiluvchi vaqti va pilla o‘rash davri issiq kunlarga qolib ketadi. Natijada qurtlar kasallikka chalinadi, pillalar esa maydalashib, sifati buziladi. Ana shunday hodisalar ro‘y bermasligi uchun urug‘ning jonlantirish muddatini to‘g‘ri belgilash zarur. Urug‘ni inkubatsiyaga qo‘yish muddatini aniqlash 4 ta usuldan iborat: 1. O‘tgan yillari qurt urug‘i ochirishga qo‘yilgan va ular eng yaxshi jonlanishga ega bo‘lgan yillardagi ma’lumotlarga qarab; 2. Tut daraxtidan ilgari barg chiqaradigan ba’zi bir daraxt yoki o‘simliklarning rivojlanishi yoki gullashiga qarab; 3. Foydali haroratlar yig‘indisiga qarab; 4. Tut daraxti novdasidagi kurtaklarning o‘sishi va rivojlanishini kuzatib borish yo‘li bilan aniqlash. Birinchi usul. O‘tgan yillari qurt urug‘i ochirishga qo‘yilgan ma’lumotlarga qarab inkubatsiya muddati aniqlanganda tut novdasi qurtagining barg yozishi oldingi yillarda qachon yuz bergani ham hisobga olinadi. Ma’lumki tut daraxtining Ilmiybaza.uz Eng muhimi urug‘dan qurtlar ochib chiqishini bargning rivojlanishiga bog‘lagan holda olib borish kerak. Buning uchun urug‘ni inkubatsiyaga qo‘yish muddatini to‘g‘ri aniqlash talab etiladi. Agar urug‘ni inkubatsiya qilish muddati mo‘ljallangan vaqtdan ilgari boshlansa, urug‘dan qurtlar erta jonlanib qoladi, natijada (tut bargi sekin o‘sgani sababli) qurtlar zarur miqdordagi oziq bilan yetarli ta’minlanmaydi. Masalan, tut daraxti novdalarida 3—4 ta barg yozganda urug‘dan qurtlar ochib chiqsa, erta jonlantirilgan hisoblanadi, chunki qurt boqishning oxiriga kelib (qurtlar 5 yosh bo‘lganida) barg yetishmay qoladi. Bunday hollarda qurtlar oziqqa to‘ymaydi va pilla o‘rashga kirishmaydi. Qurt urug‘ini jonlantirish muddatini kechiktirib ham bo‘lmaydi (masalan, tut daraxti novdasida 7 ta va undan ortik barg hosil bo‘lganida), chunki urug‘dan chiqqan qurtlar uchun bunday barglar dag‘allik qiladi. Bargning ko‘p qismi chiqindiga chiqib ketadi. Qurtlarning rivojlanishi va barglarning yetilishi orasida bunday farq sodir bo‘lishi oqibatida qurt boqishning oxirgi hal qiluvchi vaqti va pilla o‘rash davri issiq kunlarga qolib ketadi. Natijada qurtlar kasallikka chalinadi, pillalar esa maydalashib, sifati buziladi. Ana shunday hodisalar ro‘y bermasligi uchun urug‘ning jonlantirish muddatini to‘g‘ri belgilash zarur. Urug‘ni inkubatsiyaga qo‘yish muddatini aniqlash 4 ta usuldan iborat: 1. O‘tgan yillari qurt urug‘i ochirishga qo‘yilgan va ular eng yaxshi jonlanishga ega bo‘lgan yillardagi ma’lumotlarga qarab; 2. Tut daraxtidan ilgari barg chiqaradigan ba’zi bir daraxt yoki o‘simliklarning rivojlanishi yoki gullashiga qarab; 3. Foydali haroratlar yig‘indisiga qarab; 4. Tut daraxti novdasidagi kurtaklarning o‘sishi va rivojlanishini kuzatib borish yo‘li bilan aniqlash. Birinchi usul. O‘tgan yillari qurt urug‘i ochirishga qo‘yilgan ma’lumotlarga qarab inkubatsiya muddati aniqlanganda tut novdasi qurtagining barg yozishi oldingi yillarda qachon yuz bergani ham hisobga olinadi. Ma’lumki tut daraxtining Ilmiybaza.uz barg chiqarishi turli zonalarda (har bir viloyat va nohiya chegarasida) turli vaqtga to‘g‘ri keladi. Ko‘p yillik kuzatishlarga ko‘ra tut daraxtining birinchi bargi Termizda 23— 25 martda, Buxoroda 4—6 aprelda, Namanganda 6—8 aprelda, Farg‘ona va Andijonda 10—11 aprelda, Toshkentda 12 aprelda, Samarqandda 14 aprelda, Urganchda 19—22 aprelda va Chimboyda 27—28 aprelda paydo bo‘ladi. Ammo bu muddatdan biroz chetlashishlar ham yuz berishi mumkin. Bundan tashqari, bu usulni qo‘llash uchun keyingi 10 yil mobaynida bahorning qaysi oylarida, aniqrog‘i oyning qaysi kunlarida urug‘ni jonlantirishga qo‘yilganligi va shu yillardagi ob-havo sharoiti qanday bo‘lganligi ko‘rib chiqiladi va bu to‘g‘ridagi ma’lumot, ya’ni qurtning rivojlanishi, oziqning miqdori, pilla hosili qanday bo‘lganligi yillar bo‘yicha bir-biriga solishtirib ko‘riladi. Natijada kelayotgan yilning ob-havosi o‘tgan (sermahsul va qulay bo‘lgan) yillarning qaysi biriga to‘g‘ri kelayotgani aniqlanadi. Shundan keyin urug‘ni inkubatsiyaga qo‘yish muddati aniqlanadi. Biroq shuni ham aytish kerakki yillar bir- biriga qanchalik o‘xshash kelgan bo‘lmasin, baribir ob-havo o‘zini issik yoki salqin kelishi, sernam yoki quruqligi va boshqa injikliklari bilan, boshqacha aytganda yillar nimasi bilandir o‘zaro farq kiladi. Shuning uchun ham ko‘p yillik ma’lumotlarni har tomonlama hisob-kitob qilib, hayotiy tajribalarni mujassamlab, undan keyingina urug‘ni inkubatsiyaga qo‘yish muddatini aniqlash lozim. Ikkinchi usul. Bu usulda urug‘ni jonlantirishga qo‘yish muddatini aniqlashda asosan tut daraxtidan oldin barg chikaradigan yoki gullaydigan ba’zi xabarchi (darakchi) daraxtlarni yoki o‘simliklarni rivojlanishiga e’tibor beriladi. Bunday darakchi o‘simlik yoki daraxtlarga bodom, qoqio‘t, o‘rik, bodom, shaftoli va boshqalar misol bo‘ladi. Ko‘pchilik olimlar va ilg‘or pillakorlarning ma’lumotlariga ko‘ra bodom tut daraxti barg chiqarishidan 21—25 kun oldin gullasa, qoqio‘t 18—20 kun ilgari gullaydi; shuningdek Namanganda o‘rik 13 kun ilgari, Termizda 15 kun, Toshkent va Qo‘qonda 18—19 kun, To‘rtko‘lda 20 kun, Samarkandda 22 kun va Farg‘onada 30 kun ilgari gullaydi. Ilmiybaza.uz barg chiqarishi turli zonalarda (har bir viloyat va nohiya chegarasida) turli vaqtga to‘g‘ri keladi. Ko‘p yillik kuzatishlarga ko‘ra tut daraxtining birinchi bargi Termizda 23— 25 martda, Buxoroda 4—6 aprelda, Namanganda 6—8 aprelda, Farg‘ona va Andijonda 10—11 aprelda, Toshkentda 12 aprelda, Samarqandda 14 aprelda, Urganchda 19—22 aprelda va Chimboyda 27—28 aprelda paydo bo‘ladi. Ammo bu muddatdan biroz chetlashishlar ham yuz berishi mumkin. Bundan tashqari, bu usulni qo‘llash uchun keyingi 10 yil mobaynida bahorning qaysi oylarida, aniqrog‘i oyning qaysi kunlarida urug‘ni jonlantirishga qo‘yilganligi va shu yillardagi ob-havo sharoiti qanday bo‘lganligi ko‘rib chiqiladi va bu to‘g‘ridagi ma’lumot, ya’ni qurtning rivojlanishi, oziqning miqdori, pilla hosili qanday bo‘lganligi yillar bo‘yicha bir-biriga solishtirib ko‘riladi. Natijada kelayotgan yilning ob-havosi o‘tgan (sermahsul va qulay bo‘lgan) yillarning qaysi biriga to‘g‘ri kelayotgani aniqlanadi. Shundan keyin urug‘ni inkubatsiyaga qo‘yish muddati aniqlanadi. Biroq shuni ham aytish kerakki yillar bir- biriga qanchalik o‘xshash kelgan bo‘lmasin, baribir ob-havo o‘zini issik yoki salqin kelishi, sernam yoki quruqligi va boshqa injikliklari bilan, boshqacha aytganda yillar nimasi bilandir o‘zaro farq kiladi. Shuning uchun ham ko‘p yillik ma’lumotlarni har tomonlama hisob-kitob qilib, hayotiy tajribalarni mujassamlab, undan keyingina urug‘ni inkubatsiyaga qo‘yish muddatini aniqlash lozim. Ikkinchi usul. Bu usulda urug‘ni jonlantirishga qo‘yish muddatini aniqlashda asosan tut daraxtidan oldin barg chikaradigan yoki gullaydigan ba’zi xabarchi (darakchi) daraxtlarni yoki o‘simliklarni rivojlanishiga e’tibor beriladi. Bunday darakchi o‘simlik yoki daraxtlarga bodom, qoqio‘t, o‘rik, bodom, shaftoli va boshqalar misol bo‘ladi. Ko‘pchilik olimlar va ilg‘or pillakorlarning ma’lumotlariga ko‘ra bodom tut daraxti barg chiqarishidan 21—25 kun oldin gullasa, qoqio‘t 18—20 kun ilgari gullaydi; shuningdek Namanganda o‘rik 13 kun ilgari, Termizda 15 kun, Toshkent va Qo‘qonda 18—19 kun, To‘rtko‘lda 20 kun, Samarkandda 22 kun va Farg‘onada 30 kun ilgari gullaydi. Ilmiybaza.uz Quyidagi 2-jadvalda respublikamiz iqlim zonalariga qarab o‘rikning gullash vaqti va tut daraxtida birinchi bargning paydo bo‘lishi berilgan. O‘rikning gullash vaqti va tut daraxtida birinchi barg paydo bo‘lishi to‘g‘risida ko‘p yillik ma’lumotlarning o‘rtacha ko‘rsatkichi 2- j a d v a l Kuzatish joylari O‘rikning gullash vaqti Tut daraxtida birinchi bargning paydo bo‘lish vaqti Ikkalasining orasida o‘tgan vaqt (kecha- kunduz xisobida) Termiz 8—10 mart 23—25 mart 15 Kogon 15—17 mart 4—6 aprel 19 Samarqand 20—21 —«— 12—14 —«— 22 Namangan 20—22 —«— 6—8 —«— 16 Farg‘ona % 21—23 —«— 10—11 —«— 19 Toshkent 24—25 —«— 11 — 12 —«— 17 To‘rtko‘l 1 aprel 19—21 —«— 20 Ushbu jadvalda berilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, kuzatish joylariga qarab o‘rik gullashidan (o‘rtacha) 15— 22 kun o‘tgach tut daraxtida birinchi barg paydo bo‘lar ekan. Shuni e’tiborga olish kerakki, respublikamizning turli zonalaridagi iqlim sharoiti, tuprokning tarkibi turlicha bo‘lishi bilan birga tut daraxti va o‘rikning naviga, ularning o‘sish joyiga ham bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun ham belgilangan tut daraxtlari va signalizator daraxtlar har yili fenologik jihatdan kuzatib borilishi zarur. Uchinchi usul. Foydali haroratlar yig‘indisiga qarab urug‘ni inkubatsiyaga qo‘yish muddatini aniqlashda meteriologlarning bergan ma’lumotlaridan foydalaniladi. Foydali harorat kecha-kunduzgi o‘rtacha harorat 5 darajadan yuqori bo‘lganida hisobga olinadi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, foydali haroratlar yig‘indisi 160—210 darajaga yetganida tut daraxtining qurtaklarida 2—Zta barg paydo bo‘lar ekan. Ilmiybaza.uz Quyidagi 2-jadvalda respublikamiz iqlim zonalariga qarab o‘rikning gullash vaqti va tut daraxtida birinchi bargning paydo bo‘lishi berilgan. O‘rikning gullash vaqti va tut daraxtida birinchi barg paydo bo‘lishi to‘g‘risida ko‘p yillik ma’lumotlarning o‘rtacha ko‘rsatkichi 2- j a d v a l Kuzatish joylari O‘rikning gullash vaqti Tut daraxtida birinchi bargning paydo bo‘lish vaqti Ikkalasining orasida o‘tgan vaqt (kecha- kunduz xisobida) Termiz 8—10 mart 23—25 mart 15 Kogon 15—17 mart 4—6 aprel 19 Samarqand 20—21 —«— 12—14 —«— 22 Namangan 20—22 —«— 6—8 —«— 16 Farg‘ona % 21—23 —«— 10—11 —«— 19 Toshkent 24—25 —«— 11 — 12 —«— 17 To‘rtko‘l 1 aprel 19—21 —«— 20 Ushbu jadvalda berilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, kuzatish joylariga qarab o‘rik gullashidan (o‘rtacha) 15— 22 kun o‘tgach tut daraxtida birinchi barg paydo bo‘lar ekan. Shuni e’tiborga olish kerakki, respublikamizning turli zonalaridagi iqlim sharoiti, tuprokning tarkibi turlicha bo‘lishi bilan birga tut daraxti va o‘rikning naviga, ularning o‘sish joyiga ham bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun ham belgilangan tut daraxtlari va signalizator daraxtlar har yili fenologik jihatdan kuzatib borilishi zarur. Uchinchi usul. Foydali haroratlar yig‘indisiga qarab urug‘ni inkubatsiyaga qo‘yish muddatini aniqlashda meteriologlarning bergan ma’lumotlaridan foydalaniladi. Foydali harorat kecha-kunduzgi o‘rtacha harorat 5 darajadan yuqori bo‘lganida hisobga olinadi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, foydali haroratlar yig‘indisi 160—210 darajaga yetganida tut daraxtining qurtaklarida 2—Zta barg paydo bo‘lar ekan. Ilmiybaza.uz Janubiy mintaqalarda bu ko‘rsatkich 190°—210°, shimoliy mintakalarda esa 160— 180° ga yetganida urug‘ni inkubatsiyaga ko‘yilsa, qurtlarning jonlanishi tut daraxtining novdalarida bargning to‘liq yetilishiga, ya’ni har bir qurtakdan 5—6 ta barg chiqishiga to‘g‘ri keladi. To‘rtinchi usul. Yuqorida bayon etilgan usullardan foydalanilganda ko‘p yillik kuzatish va ma’lumotlar talab etiladi. 1948 yilda professor I. A. Sherbakov tomonidan tavsiya etilgan tut daraxti qurtagining o‘sishi va rivojlanishini kuzatib borish yo‘li bilan, urug‘ni inkubatsiyaga ko‘yish muddatini aniqlash usulida esa bunday ko‘p yillik ma’lumotlar talab etilmaydi. Bu usul boshqalariga nisbatan juda aniq, lekin murakkab usul hisoblanadi. I. A. Sherbakov usulidan foydalanilganda kuzatuvchidan tut daraxti qurtagining o‘sishini o‘lchash bilan birga urug‘da embrion rivojlanishini aniqlash ham talab etiladi. Buning uchun erta bahorda tut daraxti novdalarida shira harakati boshlanmasdan turib, bir necha qurtakning katta- kichikligi o‘lchab olinadi. So‘ngra novdada shira harakati boshlangach, har 1—2 kunda qurtakning o‘sishi o‘lchab boriladi. Qurtakning o‘sish miqdori shira harakati boshlanmasdan oldingi kattaligiga nisbatan 160— 170% ga yetganida qurt urug‘i inkubatsiyaga qo‘yiladi. Turli nav tut daraxtlari uchun o‘sish foizi turlicha bo‘ladi. Masalan, Xasak tutlari uchun 165—170%, № 02 navi uchun 215—220% va hokazo. Ba’zan shunduy hollar ham yuz beradiki, mutaxassislar yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan sharoitlarni hisobga olgan holda qurt urug‘ini jonlantirish uchun inkubatsiyaga ko‘yadi, lekin to‘satdan havo aynib, tut daraxtining o‘sishi to‘xtab koladi, lekin inkubatoriyadagi urug‘ esa rivojlanishda davom etadi va tut bargi paydo bo‘lishidan ancha ilgari jonlanib ketishi mumkin. Bunday hodisalarning yuz bermasligi uchun qurt urug‘da embrionning rivojlanish darajasi (rivojlanishni kaysi bosqichida ekanligi) va shu vaqtdatut daraxti qurtagining kattaligini o‘lchab borish tavsiya etiladi. Embrion rivojlanishining har bir bosqichi tut daraxti qurtagining ma’lum darajadagi kattaligiga to‘g‘ri kelishi kerak. Bordiyu, urug‘ embrioni tut daraxti qurtagidan ilgari o‘sib ketsa, uni inkubatoriya haroratini pasaytirish yo‘li bilan to‘xtatiladi, Ilmiybaza.uz Janubiy mintaqalarda bu ko‘rsatkich 190°—210°, shimoliy mintakalarda esa 160— 180° ga yetganida urug‘ni inkubatsiyaga ko‘yilsa, qurtlarning jonlanishi tut daraxtining novdalarida bargning to‘liq yetilishiga, ya’ni har bir qurtakdan 5—6 ta barg chiqishiga to‘g‘ri keladi. To‘rtinchi usul. Yuqorida bayon etilgan usullardan foydalanilganda ko‘p yillik kuzatish va ma’lumotlar talab etiladi. 1948 yilda professor I. A. Sherbakov tomonidan tavsiya etilgan tut daraxti qurtagining o‘sishi va rivojlanishini kuzatib borish yo‘li bilan, urug‘ni inkubatsiyaga ko‘yish muddatini aniqlash usulida esa bunday ko‘p yillik ma’lumotlar talab etilmaydi. Bu usul boshqalariga nisbatan juda aniq, lekin murakkab usul hisoblanadi. I. A. Sherbakov usulidan foydalanilganda kuzatuvchidan tut daraxti qurtagining o‘sishini o‘lchash bilan birga urug‘da embrion rivojlanishini aniqlash ham talab etiladi. Buning uchun erta bahorda tut daraxti novdalarida shira harakati boshlanmasdan turib, bir necha qurtakning katta- kichikligi o‘lchab olinadi. So‘ngra novdada shira harakati boshlangach, har 1—2 kunda qurtakning o‘sishi o‘lchab boriladi. Qurtakning o‘sish miqdori shira harakati boshlanmasdan oldingi kattaligiga nisbatan 160— 170% ga yetganida qurt urug‘i inkubatsiyaga qo‘yiladi. Turli nav tut daraxtlari uchun o‘sish foizi turlicha bo‘ladi. Masalan, Xasak tutlari uchun 165—170%, № 02 navi uchun 215—220% va hokazo. Ba’zan shunduy hollar ham yuz beradiki, mutaxassislar yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan sharoitlarni hisobga olgan holda qurt urug‘ini jonlantirish uchun inkubatsiyaga ko‘yadi, lekin to‘satdan havo aynib, tut daraxtining o‘sishi to‘xtab koladi, lekin inkubatoriyadagi urug‘ esa rivojlanishda davom etadi va tut bargi paydo bo‘lishidan ancha ilgari jonlanib ketishi mumkin. Bunday hodisalarning yuz bermasligi uchun qurt urug‘da embrionning rivojlanish darajasi (rivojlanishni kaysi bosqichida ekanligi) va shu vaqtdatut daraxti qurtagining kattaligini o‘lchab borish tavsiya etiladi. Embrion rivojlanishining har bir bosqichi tut daraxti qurtagining ma’lum darajadagi kattaligiga to‘g‘ri kelishi kerak. Bordiyu, urug‘ embrioni tut daraxti qurtagidan ilgari o‘sib ketsa, uni inkubatoriya haroratini pasaytirish yo‘li bilan to‘xtatiladi, Ilmiybaza.uz aksincha rivojlanish orkada kolayotgan bo‘lsa, haroratni ko‘tarish yo‘li bilan tezlashtiriladi. Xitoy va Yaponiyada ham qurt urug‘ini inkubatsiya qilish muddatlari tut daraxtlari qurtaklarining holatiga karab belgilanadi, ya’ni urug‘larni inkubatsiyaga qo‘yish qurtaklarning ayni yozilish paytiga to‘g‘ri keltiriladi. U yerlarda daraxt qurtaklarining qobig‘i ochilgan, lekin hali bitta ham barg yozilmagan holati qaldirg‘och tumshug‘i fazasi deb ataladi. Tut daraxtida beshinchi barg paydo bo‘lgan kuni urug‘lardan qurtlar chiqadi. Qurt urug‘i inkubatoriyaga qo‘yilgandan keyin ham tutlarning rivojlanish sur’ati ob-havoga qarab o‘zgarishi mumkin. Masalan, havo sovisa, qurtaklarning o‘sib-rivojlanishi juda sekinlashadi, ba’zan deyarli to‘xtab ham qoladi. I. A. Sherbakov shuni nazarda tutib, urug‘da embrionning rivojlanish davridagi bosqichlarni aniqlashni va tut qurtaklarining o‘sib-rivojlanishini kuzata borib, embrionning rivojlanish davrini qurtaklarning muayyan o‘sish fazalariga to‘g‘rilashni tavsiya etadi. Erta muddatlarda boqiladigan nasldor ipak qurtlarining rivojlana boshlaganligini aniqlash uchun asosan shu ma’lumotlardan foydalaniladi. Qurt urug‘i kechroq muddatlarda jonlantiriladigan va, xususan, sanoat sharoitida boqiladigan bo‘lsa, bu hisob (ma’lumot)larga aniqlik kiritish kerak bo‘ladi. Qurtlarning rivojlanish davrini aniqlayotganda inkubatoriyadagi embrionlarning o‘sishi tut daraxtlarining ko‘klamki rivojlanishidan ilgarilab ketayotgani yoki undan kechikayotgani ma’lum bo‘lib qolsa, embrionning rivojlanishini sekinlashtirish yoki tezlashtirish choralarini ko‘rish, inkubatoriya ichidagi haroratni pasaytirish yoki oshirish lozim. Embrionning rivojlanish davrini urug‘ning tashqi ko‘rinishidan bilib bo‘lmaydi. Buni aniqlash uchun embrion urug‘dan maxsus usulda chiqarib olinadi. Urug‘da embrionning rivojlanish bosqichlari va uni aniqlash usullari keyingi mavzularda alohida batafsil bayon etilgan. Ilmiybaza.uz aksincha rivojlanish orkada kolayotgan bo‘lsa, haroratni ko‘tarish yo‘li bilan tezlashtiriladi. Xitoy va Yaponiyada ham qurt urug‘ini inkubatsiya qilish muddatlari tut daraxtlari qurtaklarining holatiga karab belgilanadi, ya’ni urug‘larni inkubatsiyaga qo‘yish qurtaklarning ayni yozilish paytiga to‘g‘ri keltiriladi. U yerlarda daraxt qurtaklarining qobig‘i ochilgan, lekin hali bitta ham barg yozilmagan holati qaldirg‘och tumshug‘i fazasi deb ataladi. Tut daraxtida beshinchi barg paydo bo‘lgan kuni urug‘lardan qurtlar chiqadi. Qurt urug‘i inkubatoriyaga qo‘yilgandan keyin ham tutlarning rivojlanish sur’ati ob-havoga qarab o‘zgarishi mumkin. Masalan, havo sovisa, qurtaklarning o‘sib-rivojlanishi juda sekinlashadi, ba’zan deyarli to‘xtab ham qoladi. I. A. Sherbakov shuni nazarda tutib, urug‘da embrionning rivojlanish davridagi bosqichlarni aniqlashni va tut qurtaklarining o‘sib-rivojlanishini kuzata borib, embrionning rivojlanish davrini qurtaklarning muayyan o‘sish fazalariga to‘g‘rilashni tavsiya etadi. Erta muddatlarda boqiladigan nasldor ipak qurtlarining rivojlana boshlaganligini aniqlash uchun asosan shu ma’lumotlardan foydalaniladi. Qurt urug‘i kechroq muddatlarda jonlantiriladigan va, xususan, sanoat sharoitida boqiladigan bo‘lsa, bu hisob (ma’lumot)larga aniqlik kiritish kerak bo‘ladi. Qurtlarning rivojlanish davrini aniqlayotganda inkubatoriyadagi embrionlarning o‘sishi tut daraxtlarining ko‘klamki rivojlanishidan ilgarilab ketayotgani yoki undan kechikayotgani ma’lum bo‘lib qolsa, embrionning rivojlanishini sekinlashtirish yoki tezlashtirish choralarini ko‘rish, inkubatoriya ichidagi haroratni pasaytirish yoki oshirish lozim. Embrionning rivojlanish davrini urug‘ning tashqi ko‘rinishidan bilib bo‘lmaydi. Buni aniqlash uchun embrion urug‘dan maxsus usulda chiqarib olinadi. Urug‘da embrionning rivojlanish bosqichlari va uni aniqlash usullari keyingi mavzularda alohida batafsil bayon etilgan. Ilmiybaza.uz Ilgari qurt urug‘ini tut daraxti novdalarida 3—4 ta barg chiqqan paytga to‘g‘rilab ochirilar edi, chunki u vaqtda inkubatsiya davri 14—15 kunga cho‘zilar, qurt boqish davri esa 30—35 kun, hatto undan ham ortikrok davom etar edi. Hozirgi kunda hamma joyda inkubatsiya davri 9—10 kungacha kiskartirilib, qurt boqishni jadal usullarda olib borilayot- ganligi natijasida qurt boqish muddati 23—25 kunda tugallan- mokda. SHuning uchun ham oziq fondini yashi saqlab, barglarni qurtning har bir yoshiga mos keladigan holda foydalanish, inkubatoriyalarda qurtning jonlanishini tut daraxti novdalarida yoppasiga 5—6 tadan barg paydo bo‘lgan davrga to‘g‘ri keltirish kerak. 3-j a d v a l Urug‘da embrionning rivojlanish davrini tut daraxti qurtaklarining o‘sishiga qarab aniqlash Ko‘klamda xasak tutning uyg’onmagan embrionining rivojlanish rivojlanish fazalari qurtakning bosqichlari uzunligiga nisbatan qurtakning o‘sgandagi uzunligi, % Qurtak qobig‘ining ochilishi 100,5 — Ochilgan qobiklar orasining yashil tusga kirishi 118,2 Qurtakning yam-yashil tusga kirishi 136,5 O‘sa boshlaydi Qurtak uchining yozilishi 157,0 Uzaya boshlaydi Ayrim qurtaklarning to‘la yozilishi 163,1 Tananing o‘rtasida uzunasiga ketgan chizik paydo bo‘ladi Qurtaklarning yoppasiga yozilishi Birinchi barg paydo bo‘lishi 169,0 Batamom kiskaradi — Blastokinez Ikkinchi barg paydo bo‘lishi — Boshi korayadi Uchinchi barg paydo bo‘lishi Urug‘dan xabarchi qurtlar chikadi Ilmiybaza.uz Ilgari qurt urug‘ini tut daraxti novdalarida 3—4 ta barg chiqqan paytga to‘g‘rilab ochirilar edi, chunki u vaqtda inkubatsiya davri 14—15 kunga cho‘zilar, qurt boqish davri esa 30—35 kun, hatto undan ham ortikrok davom etar edi. Hozirgi kunda hamma joyda inkubatsiya davri 9—10 kungacha kiskartirilib, qurt boqishni jadal usullarda olib borilayot- ganligi natijasida qurt boqish muddati 23—25 kunda tugallan- mokda. SHuning uchun ham oziq fondini yashi saqlab, barglarni qurtning har bir yoshiga mos keladigan holda foydalanish, inkubatoriyalarda qurtning jonlanishini tut daraxti novdalarida yoppasiga 5—6 tadan barg paydo bo‘lgan davrga to‘g‘ri keltirish kerak. 3-j a d v a l Urug‘da embrionning rivojlanish davrini tut daraxti qurtaklarining o‘sishiga qarab aniqlash Ko‘klamda xasak tutning uyg’onmagan embrionining rivojlanish rivojlanish fazalari qurtakning bosqichlari uzunligiga nisbatan qurtakning o‘sgandagi uzunligi, % Qurtak qobig‘ining ochilishi 100,5 — Ochilgan qobiklar orasining yashil tusga kirishi 118,2 Qurtakning yam-yashil tusga kirishi 136,5 O‘sa boshlaydi Qurtak uchining yozilishi 157,0 Uzaya boshlaydi Ayrim qurtaklarning to‘la yozilishi 163,1 Tananing o‘rtasida uzunasiga ketgan chizik paydo bo‘ladi Qurtaklarning yoppasiga yozilishi Birinchi barg paydo bo‘lishi 169,0 Batamom kiskaradi — Blastokinez Ikkinchi barg paydo bo‘lishi — Boshi korayadi Uchinchi barg paydo bo‘lishi Urug‘dan xabarchi qurtlar chikadi Ilmiybaza.uz Barg o‘z sathining katta-kichikligidan qat’iy nazar qurtakdan ajralgan va tekis sathga ega bo‘lgan vaqtda u to‘la yozilgan hisoblanadi. Tut daraxti novdalarida 2 ta barg paydo bo‘lganida urug‘ inkubatsiyaga qo‘yilsa, qurt chiqishi tut shoxlarida 5—6 ta barg hosil bo‘lgan davrga to‘g‘ri keladi. Chunki tut daraxti novdasidagi har bir keyingi bargning hosil bo‘lishi uchun (ko‘klamgi ob-havo sharoitiga karab) o‘rtacha 2,5—3 kun kerak bo‘ladi. Shunda barg yetarli miqdorda to‘planadi, ozik tankisligi ro‘y bermaydi va issik kunlar boshlanib, barglar kotib qolgunga kadar qurt boqish tugallanadi. Yuqorida tavsiya etilgan usullardan foydalangan holda urug‘ni ochirishga qo‘yish va inkubatsiya muddatini to‘g‘ri belgilash uchun meteriologlarning bergan ma’lumotlarini diqqat bilan kuzatib borish zarur. Ular bahorning erta yoki kech boshlanishini, havo haroratini yuqori yoki past bo‘lishini, bahorning quruq yoki seryog‘in bo‘lishini oldindan aytib beradi. Shu tavsiya va ma’lumotlar asosida har yili ko‘klamda qurt urug‘i ochirish davrida viloyat va nohiyalarning iklim sharoitiga, tut daraxtlarining barg yozishiga karab va, nihoyat, mutaxassis o‘zining tajribasiga hamda ilg‘or pillakorlarning bergan maslahatlariga amal kilib, ipak qurti urug‘ini inkubatsiyaga ko‘ysa, maqsadga muvofik bo‘ladi, ya’ni qurtlar o‘z vaqtida jonlantirilgan bo‘lib, qurt boqish mavsumi muvaffakiyatli tugallanadi. Shu bilan birga paxta-dala ishlari kizib ketgunga kadar ipak qurti bokuvchilar pilladan mo‘l hosil oladilar. Bu esa ipakchilik bilan paxtachilikni birga olib borgan holda undagi ishlarni uyg‘unlashtirishga yordam beradi. Tuxumda embrionning hosil bo‘lishi va rivojlanishi Ipak qurtining kapalagi ko‘ygan yangi tuxum voltinligiga karab, kishlovchi yoki o‘z-o‘zidan jonlanuvchi bo‘lishi mumkin. Bivolьtin zotining o‘z-o‘zidan jonlanuvchi urug‘lari diapauzasiz (tinch davrsiz) rivojlanadi. Kapalak tuxum ko‘ygan kundan bosh- lab, 10—12 kecha-kunduz mobaynida embrionning rivojlanishi tugallanadi va yozgi avlod qurtlari tuxumdan chikadi. Qishlovchi urug‘ning rivojlanish davri uchga bo‘linadi: Ilmiybaza.uz Barg o‘z sathining katta-kichikligidan qat’iy nazar qurtakdan ajralgan va tekis sathga ega bo‘lgan vaqtda u to‘la yozilgan hisoblanadi. Tut daraxti novdalarida 2 ta barg paydo bo‘lganida urug‘ inkubatsiyaga qo‘yilsa, qurt chiqishi tut shoxlarida 5—6 ta barg hosil bo‘lgan davrga to‘g‘ri keladi. Chunki tut daraxti novdasidagi har bir keyingi bargning hosil bo‘lishi uchun (ko‘klamgi ob-havo sharoitiga karab) o‘rtacha 2,5—3 kun kerak bo‘ladi. Shunda barg yetarli miqdorda to‘planadi, ozik tankisligi ro‘y bermaydi va issik kunlar boshlanib, barglar kotib qolgunga kadar qurt boqish tugallanadi. Yuqorida tavsiya etilgan usullardan foydalangan holda urug‘ni ochirishga qo‘yish va inkubatsiya muddatini to‘g‘ri belgilash uchun meteriologlarning bergan ma’lumotlarini diqqat bilan kuzatib borish zarur. Ular bahorning erta yoki kech boshlanishini, havo haroratini yuqori yoki past bo‘lishini, bahorning quruq yoki seryog‘in bo‘lishini oldindan aytib beradi. Shu tavsiya va ma’lumotlar asosida har yili ko‘klamda qurt urug‘i ochirish davrida viloyat va nohiyalarning iklim sharoitiga, tut daraxtlarining barg yozishiga karab va, nihoyat, mutaxassis o‘zining tajribasiga hamda ilg‘or pillakorlarning bergan maslahatlariga amal kilib, ipak qurti urug‘ini inkubatsiyaga ko‘ysa, maqsadga muvofik bo‘ladi, ya’ni qurtlar o‘z vaqtida jonlantirilgan bo‘lib, qurt boqish mavsumi muvaffakiyatli tugallanadi. Shu bilan birga paxta-dala ishlari kizib ketgunga kadar ipak qurti bokuvchilar pilladan mo‘l hosil oladilar. Bu esa ipakchilik bilan paxtachilikni birga olib borgan holda undagi ishlarni uyg‘unlashtirishga yordam beradi. Tuxumda embrionning hosil bo‘lishi va rivojlanishi Ipak qurtining kapalagi ko‘ygan yangi tuxum voltinligiga karab, kishlovchi yoki o‘z-o‘zidan jonlanuvchi bo‘lishi mumkin. Bivolьtin zotining o‘z-o‘zidan jonlanuvchi urug‘lari diapauzasiz (tinch davrsiz) rivojlanadi. Kapalak tuxum ko‘ygan kundan bosh- lab, 10—12 kecha-kunduz mobaynida embrionning rivojlanishi tugallanadi va yozgi avlod qurtlari tuxumdan chikadi. Qishlovchi urug‘ning rivojlanish davri uchga bo‘linadi: Ilmiybaza.uz Birinchi davrda embrion rivojlanishining birinchi bosqichi bo‘lib o‘tadi. Bu davr kapalak tuxum ko‘ygan vaqtdan boshlab, uch kun davom etadi va seroz pardada koramtir pigment hosil bo‘li- shi bilan tugallanadi. Ikkinchi davr birmuncha uzok davom etadi. Bu davr urug‘ning korayish vaqtidan boshlanib, keyingi yil bahorida tugallanadi. Ikkinchi davr embrion rivojlanish jarayonining vaqtincha to‘xtab kolishi bilan xarakterlanadi va diapauzali (tinchlik) davr deb ataladi. Uchinchi davr urug‘ning bahorgi uyg‘onish vaqtidan boshlanib, tuxumdan qurt chikishi bilan tugallanadi. Bu davr urug‘ni xolo- dilьnikdan chikarilishidan boshlab, butun inkubatsiyani o‘z ichiga oladi. Embrion rivojlanishining birinchi davri Ipak qurtining kapalaklari pilladan chiqkach erkak-urg‘ochilari o‘zaro chatishadi. Chatishish jarayoni tugagach, urg‘ochi kapalaklar tuxum ko‘ya boshlaydi. Kapalak tuxum qo‘yganidan, taxminan, uch soat o‘tgach, tuxum yadrosi bo‘linib, ikki, to‘rt, sakkiz, o‘n olti, o‘ttiz ikki va hokazo yadrochalar — blastomerlar hosil kiladi. Blastomerlarning soni ortib borgan sari, ularning bir kismi protoplazmaning yadroga yondashib turgan joyi bilan birga tuxum chetiga chikib ketadi, bu yerda ular bo‘linishda davom etib, embrion pardasini hosil kiladi. En tomonlarning birida embrion pardasi uzunrok hujayralarning bir qavatidan iborat yo‘llar ko‘rinishida yo‘g‘onlashgan joy hosil bo‘ladi. Ana shu yo‘g‘onlashgan joy embrion diski hisoblanadi. Embrion diski noto‘g‘ri to‘rtburchak shaklida bo‘lib, u kapalaklar tuxum ko‘ygandan 16—18 soat keyin hosil bo‘ladi. Embrion diski hosil bo‘lganidan ikki soat o‘tgach embrion parda- sidan ajraladi hamda tuxumning markaziy qismiga tomon surila boshlab, asta-sekin sariqlikka botib kiradi. Embrion diski bilan birga, uning oldingi va orqa uchlarida, embrion pardasidan ham hujayralar tasmasi ajralib chiqadi, bu tasmaning uchlari bir-biri bilan ko‘shilib, embrionning ichki pardasi — amnionni hosil kiladi. Sariqlikka kirib borgan embrionning bo‘yi tez orada birmuncha uzayadi va oq tasma shakliga kiradi. Bu tasmaning uchlari birmuncha kengroq bo‘ladi (3-rsm). Ilmiybaza.uz Birinchi davrda embrion rivojlanishining birinchi bosqichi bo‘lib o‘tadi. Bu davr kapalak tuxum ko‘ygan vaqtdan boshlab, uch kun davom etadi va seroz pardada koramtir pigment hosil bo‘li- shi bilan tugallanadi. Ikkinchi davr birmuncha uzok davom etadi. Bu davr urug‘ning korayish vaqtidan boshlanib, keyingi yil bahorida tugallanadi. Ikkinchi davr embrion rivojlanish jarayonining vaqtincha to‘xtab kolishi bilan xarakterlanadi va diapauzali (tinchlik) davr deb ataladi. Uchinchi davr urug‘ning bahorgi uyg‘onish vaqtidan boshlanib, tuxumdan qurt chikishi bilan tugallanadi. Bu davr urug‘ni xolo- dilьnikdan chikarilishidan boshlab, butun inkubatsiyani o‘z ichiga oladi. Embrion rivojlanishining birinchi davri Ipak qurtining kapalaklari pilladan chiqkach erkak-urg‘ochilari o‘zaro chatishadi. Chatishish jarayoni tugagach, urg‘ochi kapalaklar tuxum ko‘ya boshlaydi. Kapalak tuxum qo‘yganidan, taxminan, uch soat o‘tgach, tuxum yadrosi bo‘linib, ikki, to‘rt, sakkiz, o‘n olti, o‘ttiz ikki va hokazo yadrochalar — blastomerlar hosil kiladi. Blastomerlarning soni ortib borgan sari, ularning bir kismi protoplazmaning yadroga yondashib turgan joyi bilan birga tuxum chetiga chikib ketadi, bu yerda ular bo‘linishda davom etib, embrion pardasini hosil kiladi. En tomonlarning birida embrion pardasi uzunrok hujayralarning bir qavatidan iborat yo‘llar ko‘rinishida yo‘g‘onlashgan joy hosil bo‘ladi. Ana shu yo‘g‘onlashgan joy embrion diski hisoblanadi. Embrion diski noto‘g‘ri to‘rtburchak shaklida bo‘lib, u kapalaklar tuxum ko‘ygandan 16—18 soat keyin hosil bo‘ladi. Embrion diski hosil bo‘lganidan ikki soat o‘tgach embrion parda- sidan ajraladi hamda tuxumning markaziy qismiga tomon surila boshlab, asta-sekin sariqlikka botib kiradi. Embrion diski bilan birga, uning oldingi va orqa uchlarida, embrion pardasidan ham hujayralar tasmasi ajralib chiqadi, bu tasmaning uchlari bir-biri bilan ko‘shilib, embrionning ichki pardasi — amnionni hosil kiladi. Sariqlikka kirib borgan embrionning bo‘yi tez orada birmuncha uzayadi va oq tasma shakliga kiradi. Bu tasmaning uchlari birmuncha kengroq bo‘ladi (3-rsm). Ilmiybaza.uz 3-rasm. Tuxum ichida embrion diskining hosil bo‘lishi: A—ikki blastemerlik stadiyasi.1- blastema(hosilqiluvchi sariqlikning chetki qatlami); 2- blastomerlar; Б—embrion pardasi va embrion diskining xosil bo‘lishi: В — sariqlik xujayralari o‘rtasiga botib kirgan 1-embrion diski; 2-3 blastomerlar; 4— blastema (xosil qiluvchi sariqlikning chetki qatlami): 5 — seroz parda: V- sariqlik hujayralari o’rtasiga botib kirgan embrion diski; 1- seroz parda, 2 — sariklik hujayralari, 3-embrion diski; 4 — amnion bo‘shlig‘i. Embrion diski ajralib chiqqandan keyin embrion pardasida hosil bo‘lgan yorik botib ketadi va ana shu vaqtdan boshlab, u seroz parda deb ataladi. Kapalaklar tuxum ko‘yganidan 30 soat o‘tgach, seroz pardada pigment donachalari hosil bo‘ladi, ular avval qizg‘ish, keyinroq esa asta-sekin ko‘ng‘ir rangga aylanib, undan bo‘z kul rangga kiradi. Pigment hosil bo‘lishi bilan bog‘liq holda urug‘ning ham rangi o‘zgara boradi va uchinchi sutka oxirlariga borib, kishlovchi — doimiy, ya’ni bo‘z kul rangga kiradi.'Urug‘da embrion rivojla- nishining birinchi davri embrionning sariklikka kirib borishi, seroz pardada pigment hosil bo‘lishi va oziqlantiruvchi sariklik ichida sariqlik hujayralarining hosil bo‘lishi bilan tugalla- nadi.|Sariklik hujayralari embrion pardasi va embrion diski tuzilishida katnashmay kolgan blastomerlardan hosil bo‘ladi. Bu blastomerlar o‘z protaplazmasiga oziklantiruvchi sariklik massasini tortib oladi va asta-sekin dumalok yadroli hamda sarikliklar aralashmasi bilan to‘lgan protoplazmali ayrim hujayralar ko‘rinishiga ega bo‘la boshlaydi. Sariklik hujayra- lari ko‘payish kobiliyatiga ega bo‘ladi; ular embrionining bundan keyingi oziklanishi va rivojlanishi uchun asosiy manba hisoblanadi. ( Embrion rivojlanishining ikkinchi davri Ilmiybaza.uz 3-rasm. Tuxum ichida embrion diskining hosil bo‘lishi: A—ikki blastemerlik stadiyasi.1- blastema(hosilqiluvchi sariqlikning chetki qatlami); 2- blastomerlar; Б—embrion pardasi va embrion diskining xosil bo‘lishi: В — sariqlik xujayralari o‘rtasiga botib kirgan 1-embrion diski; 2-3 blastomerlar; 4— blastema (xosil qiluvchi sariqlikning chetki qatlami): 5 — seroz parda: V- sariqlik hujayralari o’rtasiga botib kirgan embrion diski; 1- seroz parda, 2 — sariklik hujayralari, 3-embrion diski; 4 — amnion bo‘shlig‘i. Embrion diski ajralib chiqqandan keyin embrion pardasida hosil bo‘lgan yorik botib ketadi va ana shu vaqtdan boshlab, u seroz parda deb ataladi. Kapalaklar tuxum ko‘yganidan 30 soat o‘tgach, seroz pardada pigment donachalari hosil bo‘ladi, ular avval qizg‘ish, keyinroq esa asta-sekin ko‘ng‘ir rangga aylanib, undan bo‘z kul rangga kiradi. Pigment hosil bo‘lishi bilan bog‘liq holda urug‘ning ham rangi o‘zgara boradi va uchinchi sutka oxirlariga borib, kishlovchi — doimiy, ya’ni bo‘z kul rangga kiradi.'Urug‘da embrion rivojla- nishining birinchi davri embrionning sariklikka kirib borishi, seroz pardada pigment hosil bo‘lishi va oziqlantiruvchi sariklik ichida sariqlik hujayralarining hosil bo‘lishi bilan tugalla- nadi.|Sariklik hujayralari embrion pardasi va embrion diski tuzilishida katnashmay kolgan blastomerlardan hosil bo‘ladi. Bu blastomerlar o‘z protaplazmasiga oziklantiruvchi sariklik massasini tortib oladi va asta-sekin dumalok yadroli hamda sarikliklar aralashmasi bilan to‘lgan protoplazmali ayrim hujayralar ko‘rinishiga ega bo‘la boshlaydi. Sariklik hujayra- lari ko‘payish kobiliyatiga ega bo‘ladi; ular embrionining bundan keyingi oziklanishi va rivojlanishi uchun asosiy manba hisoblanadi. ( Embrion rivojlanishining ikkinchi davri Ilmiybaza.uz Embrion rivojlanishining bu davri diapauza davri deb ataladi va eng uzoq davom etadi. Kishlovchi urug‘larda bu davr 9—9,5 oygacha davom etadi. Diapauza davri batamom tinch o‘tishi bilan xarakterlanadi, bu davr mobaynida urug‘ning tashki nafas olish jarayoni past darajada bo‘ladi, embrion o‘sish va rivojlanishdan to‘xtaydi. Diapauza tashki muhit sharoitining nokulay (mavsumiy) o‘zgarishlariga moslashish reaktsiyasidir, ammo u hayvonlarning qishki uyquga kirishidan shu bilan fark kiladiki, hayvonlar tashqi muhitdan noqulay sharoitning (masalan, qishda haroratning pasayib ketishi) bevosita ta’siri natijasida u kishki uyquga kiradi. Diapauza davri esa tashki muhit sharoitining bevosita ta’siri bilan bog‘liq holda emas, balki hasharot rivojlanishining ma’lum bir bosqichida avtomatik ravishda boshlanadi. Tut ipak qurti urug‘ining diapauza davri erkak va urg‘ochi kapalaklar juftining tomoq osti gangliylari faoliyati natija- sida paydo bo‘ladi. Tomoq osti gangliylari, ayni vaqtda, ichki sekretsiya bezi ham hisoblanadi. Bu bez diapauza garmoni chikara oladi. Diapauza garmoni chikish jarayonini tomok usti nerv tugunlari (miya) boshqaradi. Diapauza garmoni qurt g‘ambakka aylangandan taxminan, ikki kecha- kunduz o‘tgach 24—25°S harorat- da ajraladi. Monovolьtin zot ipak qurtlarida «miya» garmon ajralib chikishiga qarshi ta’sir ko‘rsatmaydi, shuning uchun bunday zot qurtlarida diapauza hamma vaqt urg‘ochi va erkak kapalaklar juftining yashash sharoiti bilan bog‘liq bo‘lmagan holda paydo bo‘ladi. Bivolьtin zot ipak qurtlarida urug‘ ochirish davrida miya past harorat ta’sirida tomok osti gangliysining sekret ajratib chikarish funktsiyasiga qarshi ta’sir ko‘rsatadi. Bunday holda diapauza garmoni ajralib chiqmaydi va urg‘ochi kapalak qurt urug‘lari o‘z-o‘zidan jonlanadigan bo‘lib qoladi. Diapauza davri ikki fazaga bo‘linadi. Birinchi fazada urug‘- ning tashqi nafas olish tezligi tevarak-atrofdagi muhit harora- tining o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lmaydi. Birinchi faza diapauza davri paydo bo‘lishi bilan, ya’ni kapalaklar Ilmiybaza.uz Embrion rivojlanishining bu davri diapauza davri deb ataladi va eng uzoq davom etadi. Kishlovchi urug‘larda bu davr 9—9,5 oygacha davom etadi. Diapauza davri batamom tinch o‘tishi bilan xarakterlanadi, bu davr mobaynida urug‘ning tashki nafas olish jarayoni past darajada bo‘ladi, embrion o‘sish va rivojlanishdan to‘xtaydi. Diapauza tashki muhit sharoitining nokulay (mavsumiy) o‘zgarishlariga moslashish reaktsiyasidir, ammo u hayvonlarning qishki uyquga kirishidan shu bilan fark kiladiki, hayvonlar tashqi muhitdan noqulay sharoitning (masalan, qishda haroratning pasayib ketishi) bevosita ta’siri natijasida u kishki uyquga kiradi. Diapauza davri esa tashki muhit sharoitining bevosita ta’siri bilan bog‘liq holda emas, balki hasharot rivojlanishining ma’lum bir bosqichida avtomatik ravishda boshlanadi. Tut ipak qurti urug‘ining diapauza davri erkak va urg‘ochi kapalaklar juftining tomoq osti gangliylari faoliyati natija- sida paydo bo‘ladi. Tomoq osti gangliylari, ayni vaqtda, ichki sekretsiya bezi ham hisoblanadi. Bu bez diapauza garmoni chikara oladi. Diapauza garmoni chikish jarayonini tomok usti nerv tugunlari (miya) boshqaradi. Diapauza garmoni qurt g‘ambakka aylangandan taxminan, ikki kecha- kunduz o‘tgach 24—25°S harorat- da ajraladi. Monovolьtin zot ipak qurtlarida «miya» garmon ajralib chikishiga qarshi ta’sir ko‘rsatmaydi, shuning uchun bunday zot qurtlarida diapauza hamma vaqt urg‘ochi va erkak kapalaklar juftining yashash sharoiti bilan bog‘liq bo‘lmagan holda paydo bo‘ladi. Bivolьtin zot ipak qurtlarida urug‘ ochirish davrida miya past harorat ta’sirida tomok osti gangliysining sekret ajratib chikarish funktsiyasiga qarshi ta’sir ko‘rsatadi. Bunday holda diapauza garmoni ajralib chiqmaydi va urg‘ochi kapalak qurt urug‘lari o‘z-o‘zidan jonlanadigan bo‘lib qoladi. Diapauza davri ikki fazaga bo‘linadi. Birinchi fazada urug‘- ning tashqi nafas olish tezligi tevarak-atrofdagi muhit harora- tining o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lmaydi. Birinchi faza diapauza davri paydo bo‘lishi bilan, ya’ni kapalaklar Ilmiybaza.uz tuxum qo‘ygandan keyin uch kun o‘tgach boshlanadi va tabiiy sharoitda urug‘ni yoz bo‘yi saqlash mobaynida (estivatsiya davrida) davom etadi hamda kisman kuzda, havo harorati 16—17°S gacha pasaygan vaqtda ham o‘tadi. Ikkinchi faza urug‘ning nafas olish tezligi tevarak-atrof- dagi muhit haroratining o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lib, kuzda havo temperaturasi 17°S dan pastga tushib ketgan vaqtdan boshlanadi. Bu fazada urug‘ asta-sekin «sezgir» bo‘la boshlaydi. Haroratga bog‘liq bo‘lgan nafas olish jarayonining batamom tiklanishi uchun diapauzadagi urug‘ +2+4 S° da kishlab chiqishi kerak. Qishlash muddati 100—120 kun davom etishi lozim. Oq pilla o‘rovchi zotlarning kishlash muddati 120—130 kun davom etganda eng yaxshi natijalarga erishilishi amalda isbotlangan. Urug‘lar qishlab chiqqandan keyin ularning harorat o‘zgarishlarini sezish kobiliyati tiklanadi, ya’ni harorat ko‘tarilishi bilan urug‘larning nafas olish tezligi va ular ajratib chiqargan karbonat angidridning miqdori ortadi. Urug‘larning qishlash vaqtida harorat sharoitiga bo‘lgan sezgirligining tiklanishi natijasida embrionning rivojlanishi yana davom etishi mumkin. Ammo embrionning keyingi har bir bosqichi o‘zining rivojla- nishi uchun ma’lum harorat va uing tobora ko‘tarilib borishini talab etadi. SHuning uchun urug‘ning qishlash joyida bundan keyin ham harorat + 5, + 7°S bo‘lishi uning muddatidan ilgari ri- vojlanishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Urug‘larning bunday «kishlashi» bahorda urug‘dan qurt ochirish muddatlarini tartibga solish uchun imkon be[Tadi. Birok kishlash joyida uzoq vaqt (4 oy-dan ortiq) saqlab qolinsa, urug‘lar va ulardan chiqadigan qurt- larning hayot faoliyati pasayib ketadi. Yuqorida aytganimizdek diapauza davri bu tinch o‘tish yoki embrionni turg‘un fiziologik holatidir. Agar diapauza boshlanib qolgan bo‘lsa, uni sun’iy yo‘l bilan qaytarish qiyin. Shunday bo‘lishiga qaramay, diapauza oldini olishning ikki usuli mavjud: birinchi usulda yangi qo‘yilgan uruqqa (qo‘yilgan vaqtdan 48 soatdan ortiq o‘tmaganda) har xil kislotalar, qisilgan havo, qaynoq suv va boshqalar bilan ta’sir etiladi. Ilmiybaza.uz tuxum qo‘ygandan keyin uch kun o‘tgach boshlanadi va tabiiy sharoitda urug‘ni yoz bo‘yi saqlash mobaynida (estivatsiya davrida) davom etadi hamda kisman kuzda, havo harorati 16—17°S gacha pasaygan vaqtda ham o‘tadi. Ikkinchi faza urug‘ning nafas olish tezligi tevarak-atrof- dagi muhit haroratining o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lib, kuzda havo temperaturasi 17°S dan pastga tushib ketgan vaqtdan boshlanadi. Bu fazada urug‘ asta-sekin «sezgir» bo‘la boshlaydi. Haroratga bog‘liq bo‘lgan nafas olish jarayonining batamom tiklanishi uchun diapauzadagi urug‘ +2+4 S° da kishlab chiqishi kerak. Qishlash muddati 100—120 kun davom etishi lozim. Oq pilla o‘rovchi zotlarning kishlash muddati 120—130 kun davom etganda eng yaxshi natijalarga erishilishi amalda isbotlangan. Urug‘lar qishlab chiqqandan keyin ularning harorat o‘zgarishlarini sezish kobiliyati tiklanadi, ya’ni harorat ko‘tarilishi bilan urug‘larning nafas olish tezligi va ular ajratib chiqargan karbonat angidridning miqdori ortadi. Urug‘larning qishlash vaqtida harorat sharoitiga bo‘lgan sezgirligining tiklanishi natijasida embrionning rivojlanishi yana davom etishi mumkin. Ammo embrionning keyingi har bir bosqichi o‘zining rivojla- nishi uchun ma’lum harorat va uing tobora ko‘tarilib borishini talab etadi. SHuning uchun urug‘ning qishlash joyida bundan keyin ham harorat + 5, + 7°S bo‘lishi uning muddatidan ilgari ri- vojlanishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Urug‘larning bunday «kishlashi» bahorda urug‘dan qurt ochirish muddatlarini tartibga solish uchun imkon be[Tadi. Birok kishlash joyida uzoq vaqt (4 oy-dan ortiq) saqlab qolinsa, urug‘lar va ulardan chiqadigan qurt- larning hayot faoliyati pasayib ketadi. Yuqorida aytganimizdek diapauza davri bu tinch o‘tish yoki embrionni turg‘un fiziologik holatidir. Agar diapauza boshlanib qolgan bo‘lsa, uni sun’iy yo‘l bilan qaytarish qiyin. Shunday bo‘lishiga qaramay, diapauza oldini olishning ikki usuli mavjud: birinchi usulda yangi qo‘yilgan uruqqa (qo‘yilgan vaqtdan 48 soatdan ortiq o‘tmaganda) har xil kislotalar, qisilgan havo, qaynoq suv va boshqalar bilan ta’sir etiladi. Ilmiybaza.uz Diapauza oldini olishning ikkinchi usuli urug‘larni sun’iy ravishda qishlatishdir. Buning uchun kapalaklar endigina qo‘ygan urug‘lar darhol sovitgichga (xolodilnikka) joylanadi va 60— 70 kun mobaynida (- 4, + 5°S haroratda saqlanadi. Bu davr ichida urug‘ning «sezgirlik» jarayoni tugallanadi va issiqni sezuvchanlik qobiliyati tiklanadi. Urukka ana shunday ta’sir ko‘rsatilgandan keyin uni mo’tadil sharoitda ochirish va shu yilning o‘zida undan qurt olish mumkin. Urug‘ yetishtirishda, ko‘pincha, yozgi takroriy qurt boqish zarur bo‘lib kolgan hollarda diapauza holatining oldi olinadi. Kapalaklar tuxum qo‘ygandan keyin 36 soat o‘tgach, kishlovchi urug‘lar rivojlanishini qo‘zg‘atish uchun solishtirma massasi 1,12, xaro- rati +30°S li xlorid kislota eritmasiga solinadi. Bunday ishlov berish muddati urug‘ning zoti va yoshiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, oq pilla o‘raydigan zotlar ko‘pchiligining urug‘lariga 8—10 minut davomida ishlov beriladi. Agar ko‘yilganiga 48 soat bo‘lgan uruqqa ishlov beriladigan bo‘lsa, ishlov berish vaqti 10—12 minutga cho‘ziladi. Embrion rivojlanishining uchinchi davri — urug‘ning bahorgi rivojlanishi Urug‘ning diapauza davri tamom bo‘lgandan keyin, bahorda urug‘ rivojlanishining uchinchi davri boshlanadi, bu davr sharoit- ga qarab 10—12 kun davom etadi va urug‘dan qurt chiqishi bilan tugallanadi. Bahorgi rivojlanish davrining boshlarida embrion bir qavat hujayralardan iborat cho‘zik plastinka holida bo‘ladi. Embrion plastinkasining oxirlarida kurakchalar shaklidagi kengaygan joylari bor. Urug‘ning bahorgi rivojlanishi embrionda birlamchi egatning xosil bo‘lishidan boshlanadi, bu egatga embrionning tashqi tomonidagi o‘rta chiziq bo‘ylab joylashadi. Embrionning ichki tomonida, xuddi ana shu joyda hujayralar valik shaklida bo‘rtib chiqadi. Embrion tashqi tomonining chetlari egilib, birlamchi egat bo‘ylab birikadi va yuqorigi embrion yaprog‘ini hosil kiladi. Embrionning ichki tomonidagi valik hujayralardan, ular ko‘paygan vaqtda, o‘rta embrion yaprog‘i hosil bo‘ladi. Birlamchi egatchaning oldingi va orka uchlari bo‘rtib chikib, og‘iz hamda orka chiqaruv teshiklarining boshlang‘ichlarini hosil kiladi. Ilmiybaza.uz Diapauza oldini olishning ikkinchi usuli urug‘larni sun’iy ravishda qishlatishdir. Buning uchun kapalaklar endigina qo‘ygan urug‘lar darhol sovitgichga (xolodilnikka) joylanadi va 60— 70 kun mobaynida (- 4, + 5°S haroratda saqlanadi. Bu davr ichida urug‘ning «sezgirlik» jarayoni tugallanadi va issiqni sezuvchanlik qobiliyati tiklanadi. Urukka ana shunday ta’sir ko‘rsatilgandan keyin uni mo’tadil sharoitda ochirish va shu yilning o‘zida undan qurt olish mumkin. Urug‘ yetishtirishda, ko‘pincha, yozgi takroriy qurt boqish zarur bo‘lib kolgan hollarda diapauza holatining oldi olinadi. Kapalaklar tuxum qo‘ygandan keyin 36 soat o‘tgach, kishlovchi urug‘lar rivojlanishini qo‘zg‘atish uchun solishtirma massasi 1,12, xaro- rati +30°S li xlorid kislota eritmasiga solinadi. Bunday ishlov berish muddati urug‘ning zoti va yoshiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, oq pilla o‘raydigan zotlar ko‘pchiligining urug‘lariga 8—10 minut davomida ishlov beriladi. Agar ko‘yilganiga 48 soat bo‘lgan uruqqa ishlov beriladigan bo‘lsa, ishlov berish vaqti 10—12 minutga cho‘ziladi. Embrion rivojlanishining uchinchi davri — urug‘ning bahorgi rivojlanishi Urug‘ning diapauza davri tamom bo‘lgandan keyin, bahorda urug‘ rivojlanishining uchinchi davri boshlanadi, bu davr sharoit- ga qarab 10—12 kun davom etadi va urug‘dan qurt chiqishi bilan tugallanadi. Bahorgi rivojlanish davrining boshlarida embrion bir qavat hujayralardan iborat cho‘zik plastinka holida bo‘ladi. Embrion plastinkasining oxirlarida kurakchalar shaklidagi kengaygan joylari bor. Urug‘ning bahorgi rivojlanishi embrionda birlamchi egatning xosil bo‘lishidan boshlanadi, bu egatga embrionning tashqi tomonidagi o‘rta chiziq bo‘ylab joylashadi. Embrionning ichki tomonida, xuddi ana shu joyda hujayralar valik shaklida bo‘rtib chiqadi. Embrion tashqi tomonining chetlari egilib, birlamchi egat bo‘ylab birikadi va yuqorigi embrion yaprog‘ini hosil kiladi. Embrionning ichki tomonidagi valik hujayralardan, ular ko‘paygan vaqtda, o‘rta embrion yaprog‘i hosil bo‘ladi. Birlamchi egatchaning oldingi va orka uchlari bo‘rtib chikib, og‘iz hamda orka chiqaruv teshiklarining boshlang‘ichlarini hosil kiladi. Ilmiybaza.uz Ana shu bo‘rtiqlar chetidagi hujayralarning bir kismi ko‘payib, pastki embrion yaprog‘ini hosil kiladi. Shunday kilib, embrion plastinka yuqorigi, o‘rta va pastki embrion yaproklaridan iborat uch qavatli bo‘lib koladi (4-rasm). Bu davrda embrion plastinkasida 18 ta bo‘g‘imni aniq ko‘rish mumkin, bu bo‘g‘imlar metamerlar deb ataladi. Dastlabki yettita metomerdan ipak qurtining ko‘kragi va o‘simtalari bilan birga bosh qismi hosil bo‘ladi. Qolgan o‘n bitta metamerdan ipak qurtining qorin qismi hosil bo‘ladi. Embrion plastinkasining chetlari tez orada ichki tomonga karab asta-sekin egila boshlaydi. Ular o‘sib, bir-biri bilan ko‘shiladi, buning natijasida embrion tsilindrsimon — chuvalchang shakliga kiradi. Embrion tanasining ichki tomonga karagan o‘rta kismida hujayralar bir-biriga qo‘shilmagan joyi bor. Bu joy kindik naychasi deb ataladi. Kindik naychasi orqali embrion bo‘shlig‘iga sariqlik hujayralari kiradi. Embrionning bundan keyingi rivojlanish davrida embrion yaproqlari differentsiatsiyalanadi (bir-biridan ajraladi). Yuqori embrion yaprog‘idan xitindan iborat bir qancha organlar: teri qoplarni, oldingi va orqa ichaklar, traxeya sistemasi, shu- ningdek, ipak ajratuvchi bezlar, nerv sistemasi, sezuv organlari, malьpigi naychalari hamda tullash (po‘st tashlash) bezlari hosil bo‘ladi. O‘rta embrion yaprog‘idan muskullar, kon hosil qiluvchi hujayralar, bel naychasi va jinsiy bezlar hosil bo‘ladi. Pastki embrion yaprog‘idan esa o‘rta ichakning bezsimon epiteliysi hosil bo‘ladi. Ilmiybaza.uz Ana shu bo‘rtiqlar chetidagi hujayralarning bir kismi ko‘payib, pastki embrion yaprog‘ini hosil kiladi. Shunday kilib, embrion plastinka yuqorigi, o‘rta va pastki embrion yaproklaridan iborat uch qavatli bo‘lib koladi (4-rasm). Bu davrda embrion plastinkasida 18 ta bo‘g‘imni aniq ko‘rish mumkin, bu bo‘g‘imlar metamerlar deb ataladi. Dastlabki yettita metomerdan ipak qurtining ko‘kragi va o‘simtalari bilan birga bosh qismi hosil bo‘ladi. Qolgan o‘n bitta metamerdan ipak qurtining qorin qismi hosil bo‘ladi. Embrion plastinkasining chetlari tez orada ichki tomonga karab asta-sekin egila boshlaydi. Ular o‘sib, bir-biri bilan ko‘shiladi, buning natijasida embrion tsilindrsimon — chuvalchang shakliga kiradi. Embrion tanasining ichki tomonga karagan o‘rta kismida hujayralar bir-biriga qo‘shilmagan joyi bor. Bu joy kindik naychasi deb ataladi. Kindik naychasi orqali embrion bo‘shlig‘iga sariqlik hujayralari kiradi. Embrionning bundan keyingi rivojlanish davrida embrion yaproqlari differentsiatsiyalanadi (bir-biridan ajraladi). Yuqori embrion yaprog‘idan xitindan iborat bir qancha organlar: teri qoplarni, oldingi va orqa ichaklar, traxeya sistemasi, shu- ningdek, ipak ajratuvchi bezlar, nerv sistemasi, sezuv organlari, malьpigi naychalari hamda tullash (po‘st tashlash) bezlari hosil bo‘ladi. O‘rta embrion yaprog‘idan muskullar, kon hosil qiluvchi hujayralar, bel naychasi va jinsiy bezlar hosil bo‘ladi. Pastki embrion yaprog‘idan esa o‘rta ichakning bezsimon epiteliysi hosil bo‘ladi. Ilmiybaza.uz Urug‘lar bahorda ochirilganda yettinchi, sakkizinchi kunlarga borib embrionlar anchagina kattalashib qoladi va organlar hosil bo‘lish jarayoni, asosan tugallanadi. Bundan keyin ayrim organlarning hujayralari faqat o‘z funktsiyasiga moslasha boshlaydi. Urug‘ning bahorgi rivojlanish davrida tuxumda maxsus (alo- hida) o‘zgarish sodir bo‘ladi, bunday o‘zgarish blastokinez deb ataladi. Blastokinez davri boshlanguncha embrion tuxumda egik holatda yotadi, uning qorin tomoni tuxum chetiga nisbatan shunday joylashganki, bunda hosil bo‘lgan ipak qurtining ko‘krak va qorin oyoqlari tuxum po‘chog‘iga borib takaladi. Embrionning orqa tomo- ni esa tuxumning o‘rta qismiga karagan bo‘ladi. Urug‘ning yanada rivojlanib borishi bilan embrionning bunday joylashuvi tuxumning ichki bo‘shlig‘idan to‘la ravishda foydalanishga to‘sqin- lik kiladi, shuning uchun blastokinez davrida embrion egilib, tuxum ichida o‘girilib oladi. Urug‘ jonlanishining (ochirishning) bu davrida tuxum o‘ziga xos bir tarzda chatnab va sakrab (irg‘ib) ketadi. Ishlab chikarishda inkubistlar va ayrim mutaxassislar bu hodisani urug‘ chirsilladi deb atashadi. Blastokinez davridan keyin embrionning orka tomoni tuxum po‘chog‘i tomonga, qorin tomoni esa uningo‘rta (ichki) kismiga qarab qolgan bo‘ladi. Kindik naychasi tez orada ishlashdan to‘xtaydi va ajralib chiqadi. Embrion sariqlik xaltasi deb ataluvchi amnio- tik bo‘shliqqa tushib qolgan bo‘ladi. Blastokinez davri o‘tgandan keyin embrion tez o‘sadi va tuxumdan chiqish oldidan u tuxum ichida, xuddi chig‘anoqning dastlabki ikkita burmasiga o‘xshab, egik holatda bo‘ladi. Ipak qurti tuxumdan chiqishndan ikki-uch kun ilgari uning teri qatlarni xitinlashadi, undan birmuncha keyinroq esa pigment ajrala boshlaydi. Bunda avval qurtning boshi qorayadi, tuxumdan chiqishga bir sutka qolganda esa hakikiy ipak qurti holiga keladi. Ipak qurti sariqlik qoldiqlarini seroz parda bilan birga yutadi, hosil bo‘lgan bo‘shliqqa esa naychalar orqali havo kiradi, buning natijasida urug‘ qurt ochib chiqishidan oldin oqarib ketadi. Urug‘ oqargandan bir kecha-kunduz o‘tgach, ertalab barvaqt undan qurt chika boshlaydi. Urug‘dan chikishidan bir soat oldin kichkinagina yosh qurt o‘z Ilmiybaza.uz Urug‘lar bahorda ochirilganda yettinchi, sakkizinchi kunlarga borib embrionlar anchagina kattalashib qoladi va organlar hosil bo‘lish jarayoni, asosan tugallanadi. Bundan keyin ayrim organlarning hujayralari faqat o‘z funktsiyasiga moslasha boshlaydi. Urug‘ning bahorgi rivojlanish davrida tuxumda maxsus (alo- hida) o‘zgarish sodir bo‘ladi, bunday o‘zgarish blastokinez deb ataladi. Blastokinez davri boshlanguncha embrion tuxumda egik holatda yotadi, uning qorin tomoni tuxum chetiga nisbatan shunday joylashganki, bunda hosil bo‘lgan ipak qurtining ko‘krak va qorin oyoqlari tuxum po‘chog‘iga borib takaladi. Embrionning orqa tomo- ni esa tuxumning o‘rta qismiga karagan bo‘ladi. Urug‘ning yanada rivojlanib borishi bilan embrionning bunday joylashuvi tuxumning ichki bo‘shlig‘idan to‘la ravishda foydalanishga to‘sqin- lik kiladi, shuning uchun blastokinez davrida embrion egilib, tuxum ichida o‘girilib oladi. Urug‘ jonlanishining (ochirishning) bu davrida tuxum o‘ziga xos bir tarzda chatnab va sakrab (irg‘ib) ketadi. Ishlab chikarishda inkubistlar va ayrim mutaxassislar bu hodisani urug‘ chirsilladi deb atashadi. Blastokinez davridan keyin embrionning orka tomoni tuxum po‘chog‘i tomonga, qorin tomoni esa uningo‘rta (ichki) kismiga qarab qolgan bo‘ladi. Kindik naychasi tez orada ishlashdan to‘xtaydi va ajralib chiqadi. Embrion sariqlik xaltasi deb ataluvchi amnio- tik bo‘shliqqa tushib qolgan bo‘ladi. Blastokinez davri o‘tgandan keyin embrion tez o‘sadi va tuxumdan chiqish oldidan u tuxum ichida, xuddi chig‘anoqning dastlabki ikkita burmasiga o‘xshab, egik holatda bo‘ladi. Ipak qurti tuxumdan chiqishndan ikki-uch kun ilgari uning teri qatlarni xitinlashadi, undan birmuncha keyinroq esa pigment ajrala boshlaydi. Bunda avval qurtning boshi qorayadi, tuxumdan chiqishga bir sutka qolganda esa hakikiy ipak qurti holiga keladi. Ipak qurti sariqlik qoldiqlarini seroz parda bilan birga yutadi, hosil bo‘lgan bo‘shliqqa esa naychalar orqali havo kiradi, buning natijasida urug‘ qurt ochib chiqishidan oldin oqarib ketadi. Urug‘ oqargandan bir kecha-kunduz o‘tgach, ertalab barvaqt undan qurt chika boshlaydi. Urug‘dan chikishidan bir soat oldin kichkinagina yosh qurt o‘z Ilmiybaza.uz jag‘laridan tishlari bilan tuxum po‘chog‘ini mikropilyar teshik oldidan kemira boshlaydi, Qurt bu yerdan kattagina teshik ochib, undan boshini chikaradi va tuxumdan o‘rmalab chiqadi. Urug‘da embrionning rivojlanish bosqichlari 5-rasm. Embrionning urug‘ ichidagi rivojlanish bosqichlari. Urug‘da embrion rivojlanishini tut daraxti qurtagining o‘sishiga bog‘lab olib borish yoki inkubatsiyaga ko‘yilgan urug‘larni muddatidan ilgari yoki kech jonlanayotganini bilish maksadida embrionni rivojlanish bosqichlarini va uni aniqlash usullarini bilishimiz zarur. Urug‘ning bahorgi rivojlanish davrida embrion tuxum ichida rivojlanishning birin-ketin 14 ta bosqichini o‘tadi. Har bir bosqichda embrion ma’lum morfologik belgilarga ega bo‘ladi, rivojlanish bosqichlari ana shu belgilarga karab aniqlanadi. Embrionni tuxum ichida rivojlanish bosqichlari 5-rasmda ko‘rsatilgan. Urug‘da embrionni rivojlanish bosqichlari quyidagi belgilarga karab farq qilinadi: Birinchi bosqich — tinim bosqichi. Tinim bosqichida embrionning uchi birmuncha kengrok, oq rangli kaltagina plastinka shaklida bo‘ladi. Ko‘ndalang chiziqlari (metamerlari) deyarli bilinmaydi. Embrion butun diapauza davrida ana shunday holatda bo‘ladi. Ikkinchi bosqich — o‘sa boshlash bosqichi. Ilmiybaza.uz jag‘laridan tishlari bilan tuxum po‘chog‘ini mikropilyar teshik oldidan kemira boshlaydi, Qurt bu yerdan kattagina teshik ochib, undan boshini chikaradi va tuxumdan o‘rmalab chiqadi. Urug‘da embrionning rivojlanish bosqichlari 5-rasm. Embrionning urug‘ ichidagi rivojlanish bosqichlari. Urug‘da embrion rivojlanishini tut daraxti qurtagining o‘sishiga bog‘lab olib borish yoki inkubatsiyaga ko‘yilgan urug‘larni muddatidan ilgari yoki kech jonlanayotganini bilish maksadida embrionni rivojlanish bosqichlarini va uni aniqlash usullarini bilishimiz zarur. Urug‘ning bahorgi rivojlanish davrida embrion tuxum ichida rivojlanishning birin-ketin 14 ta bosqichini o‘tadi. Har bir bosqichda embrion ma’lum morfologik belgilarga ega bo‘ladi, rivojlanish bosqichlari ana shu belgilarga karab aniqlanadi. Embrionni tuxum ichida rivojlanish bosqichlari 5-rasmda ko‘rsatilgan. Urug‘da embrionni rivojlanish bosqichlari quyidagi belgilarga karab farq qilinadi: Birinchi bosqich — tinim bosqichi. Tinim bosqichida embrionning uchi birmuncha kengrok, oq rangli kaltagina plastinka shaklida bo‘ladi. Ko‘ndalang chiziqlari (metamerlari) deyarli bilinmaydi. Embrion butun diapauza davrida ana shunday holatda bo‘ladi. Ikkinchi bosqich — o‘sa boshlash bosqichi. Ilmiybaza.uz Bu bosqichda urug‘ embrionida jonlanish va rivojlanish davri boshlanadi. Embrionning birmuncha cho‘zilgan bosh va dum kismlari anchagina bilinib kolgan bo‘ladi, ko‘ndalang chiziqlari bilina boshlaydi. Uchinchi bosqich — metomerlar paydo bo‘lish bosqichi. Bu bosqichda embrionning tanasi cho‘zila boradi. Ko‘ndalang chiziqlar yaxshi ko‘rinib koladi. Bosh qismida o‘yiqli bosh burmasi yaxshigina ajralib turadi, uning o‘rtasida okish dog‘ paydo bo‘ladi. To‘rtinchi bosqich — cho‘zila boshlash bosqichi. Bu bosqichda embrion ingichka va uzun bo‘lib koladi. 18 dona metomeri yaxshigina ko‘rinib turadi. Bosh burmasi ich tomonga qayrilib kiradi. Beshinchi bosqich — batamom cho‘zilib bo‘lish bosqichi. Bu bosqichda embrion yana ham cho‘ziladi va ingichkalashib kola- di. Dastlabki uchta metomerida bo‘ylama egatcha paydo bo‘ladi. Bosh kismining chetlari qalinlasha boshlaydi. Oltinchi bosqich — o‘rta chiziq paydo bo‘lish bosqichi. Bu bosqichda embrion birmuncha kisqaradi va yo‘g‘on tortadi. Tanasining o‘rta chizig‘ida bo‘ylama egatcha paydo bo‘ladi. Bosh kismining u yer bu yeri bo‘rtib chiqadi, undagi o‘yik esa chukurlasha boradi. Ettinchi bosqich — ko‘krak oyoqlarining boshlang‘ichlari paydo bo‘lish bosqichi. Bu bosqichda og‘iz o‘simtalari va ko‘krak oyoklarining boshlang‘ichlari paydo bo‘ladi. Bosh qismida chuqur o‘yik hosil bo‘ladi. Boshqa qismi burchaksimon va o‘rtasida chukurchasi bo‘ladi. Sakkizinchi bosqich — qisqara boshlash bosqichi. Bu bosqichda embrion anchagina kisqarib, yo‘g‘on tortib qoladi. Ko‘krak oyoklari anchagina bilinib qoladi, juft mo‘ylovchalar paydo bo‘ladi. To‘qqizinchi bosqich — qisqarish bosqichi. Bu bosqichda embrion yana ham qisqaradi va yo‘g‘on bo‘lib keta- di. 10, 11, 12 va 13-metamerlarda yolg‘on oyoklarning boshlang‘ichlari paydo bo‘ladi. Bu oldingi bosqichlarning hammasida embri- onning tanasi ingichka, uzunchoq, Ilmiybaza.uz Bu bosqichda urug‘ embrionida jonlanish va rivojlanish davri boshlanadi. Embrionning birmuncha cho‘zilgan bosh va dum kismlari anchagina bilinib kolgan bo‘ladi, ko‘ndalang chiziqlari bilina boshlaydi. Uchinchi bosqich — metomerlar paydo bo‘lish bosqichi. Bu bosqichda embrionning tanasi cho‘zila boradi. Ko‘ndalang chiziqlar yaxshi ko‘rinib koladi. Bosh qismida o‘yiqli bosh burmasi yaxshigina ajralib turadi, uning o‘rtasida okish dog‘ paydo bo‘ladi. To‘rtinchi bosqich — cho‘zila boshlash bosqichi. Bu bosqichda embrion ingichka va uzun bo‘lib koladi. 18 dona metomeri yaxshigina ko‘rinib turadi. Bosh burmasi ich tomonga qayrilib kiradi. Beshinchi bosqich — batamom cho‘zilib bo‘lish bosqichi. Bu bosqichda embrion yana ham cho‘ziladi va ingichkalashib kola- di. Dastlabki uchta metomerida bo‘ylama egatcha paydo bo‘ladi. Bosh kismining chetlari qalinlasha boshlaydi. Oltinchi bosqich — o‘rta chiziq paydo bo‘lish bosqichi. Bu bosqichda embrion birmuncha kisqaradi va yo‘g‘on tortadi. Tanasining o‘rta chizig‘ida bo‘ylama egatcha paydo bo‘ladi. Bosh kismining u yer bu yeri bo‘rtib chiqadi, undagi o‘yik esa chukurlasha boradi. Ettinchi bosqich — ko‘krak oyoqlarining boshlang‘ichlari paydo bo‘lish bosqichi. Bu bosqichda og‘iz o‘simtalari va ko‘krak oyoklarining boshlang‘ichlari paydo bo‘ladi. Bosh qismida chuqur o‘yik hosil bo‘ladi. Boshqa qismi burchaksimon va o‘rtasida chukurchasi bo‘ladi. Sakkizinchi bosqich — qisqara boshlash bosqichi. Bu bosqichda embrion anchagina kisqarib, yo‘g‘on tortib qoladi. Ko‘krak oyoklari anchagina bilinib qoladi, juft mo‘ylovchalar paydo bo‘ladi. To‘qqizinchi bosqich — qisqarish bosqichi. Bu bosqichda embrion yana ham qisqaradi va yo‘g‘on bo‘lib keta- di. 10, 11, 12 va 13-metamerlarda yolg‘on oyoklarning boshlang‘ichlari paydo bo‘ladi. Bu oldingi bosqichlarning hammasida embri- onning tanasi ingichka, uzunchoq, Ilmiybaza.uz plastinka shaklida bo‘lsa, to‘q- qizinchi bosqichda tanasi yo‘g‘onlashib, bir oz yumaloqlanadi, keyingi bosqichlarda esa tsilindrsimon shaklga kiradi. Embrionning bundan keyingi rivojlanishida uning bosh kismi va undan keyingi uchta metamerdan ipak qurtining boshi shakllanadi, beshinchi — yettinchi metamerlardan ko‘krak kismi- ning uchta bo‘g‘imi, sakkizinchi — o‘n beshinchi metamerlardan sakkizta qorin bo‘g‘imi, qolgan (oxirgi) uchta metamerdan esa qorin kismining to‘kkizinchi bo‘g‘imi hosil bo‘ladi. O‘ninchi bosqich — batamom kiskarib bo‘lish bosqichi. Bu bosqichda embrion juda qisqa va yo‘g‘on bo‘lib qoladi. Embrionning tanasi tsilindr shakliga kiradi, ipak qurtining boshi paydo bo‘ladi. Qurtning boshini hosil kiluvchi dastlabki to‘rtta metomer juda ham qisqaradi. Qorin qismidagi besh juft soxta oyoqchalar — o‘sib chiqadigan boshlang‘ich o‘simtalar aniq bilinib turadi. Sakkizinchi, to‘kkizinchi, o‘n to‘rtinchi va o‘n beshinchi metamerlardagi o‘simtalar yo‘koladi, ulardan qurtning tegishlicha birinchi, ikkinchi, yettinchi va sakkizinchi bo‘g‘imlari hosil bo‘ladi, bu bo‘g‘imlarda qorin oyoqchalari bo‘lmaydi. O‘n birinchi bosqich — blastokinez bosqichi. Bu bosqichda embrion tuxumning o‘rta kismiga (markaziga) qorin tomon bilan o‘girilib oladi. Ko‘krak va korin oyoklari yaxshigina ko‘rinib qoladi, xitin qoplarni va bo‘g‘imlar paydo bo‘ladi. Embrion o‘z holatini o‘zgartirishi natijasida tuxum o‘z o‘rnidan qo‘zg‘alib (goho sakrab) ketadi. Ishlab chiqarishda ayrim mutaxassislar buni urug‘ chirsilladi, ya’ni otildi (sak- radi) deb atashadi. Tuxumda embrion blastokinez holatini o‘tmasa, undan qurt chiqmas ekan. O‘n ikkinchi bosqich — oq rangli qurtning shakllanish bosqichi. Bu bosqichda embrion yana cho‘ziladi. Uning rivojlanishi deyarli tugallanadi, ammo xitin qoplamda hali pigmentlar paydo bo‘lmaydi, shuning uchun embrionning rangi oq bo‘ladi. O‘n uchinchi bosqich — ipak qurti boshining korayish bosqichi. Bu bosqichda embrion batamom shakllangan qurtga aylanadi. Uning boshi qora Ilmiybaza.uz plastinka shaklida bo‘lsa, to‘q- qizinchi bosqichda tanasi yo‘g‘onlashib, bir oz yumaloqlanadi, keyingi bosqichlarda esa tsilindrsimon shaklga kiradi. Embrionning bundan keyingi rivojlanishida uning bosh kismi va undan keyingi uchta metamerdan ipak qurtining boshi shakllanadi, beshinchi — yettinchi metamerlardan ko‘krak kismi- ning uchta bo‘g‘imi, sakkizinchi — o‘n beshinchi metamerlardan sakkizta qorin bo‘g‘imi, qolgan (oxirgi) uchta metamerdan esa qorin kismining to‘kkizinchi bo‘g‘imi hosil bo‘ladi. O‘ninchi bosqich — batamom kiskarib bo‘lish bosqichi. Bu bosqichda embrion juda qisqa va yo‘g‘on bo‘lib qoladi. Embrionning tanasi tsilindr shakliga kiradi, ipak qurtining boshi paydo bo‘ladi. Qurtning boshini hosil kiluvchi dastlabki to‘rtta metomer juda ham qisqaradi. Qorin qismidagi besh juft soxta oyoqchalar — o‘sib chiqadigan boshlang‘ich o‘simtalar aniq bilinib turadi. Sakkizinchi, to‘kkizinchi, o‘n to‘rtinchi va o‘n beshinchi metamerlardagi o‘simtalar yo‘koladi, ulardan qurtning tegishlicha birinchi, ikkinchi, yettinchi va sakkizinchi bo‘g‘imlari hosil bo‘ladi, bu bo‘g‘imlarda qorin oyoqchalari bo‘lmaydi. O‘n birinchi bosqich — blastokinez bosqichi. Bu bosqichda embrion tuxumning o‘rta kismiga (markaziga) qorin tomon bilan o‘girilib oladi. Ko‘krak va korin oyoklari yaxshigina ko‘rinib qoladi, xitin qoplarni va bo‘g‘imlar paydo bo‘ladi. Embrion o‘z holatini o‘zgartirishi natijasida tuxum o‘z o‘rnidan qo‘zg‘alib (goho sakrab) ketadi. Ishlab chiqarishda ayrim mutaxassislar buni urug‘ chirsilladi, ya’ni otildi (sak- radi) deb atashadi. Tuxumda embrion blastokinez holatini o‘tmasa, undan qurt chiqmas ekan. O‘n ikkinchi bosqich — oq rangli qurtning shakllanish bosqichi. Bu bosqichda embrion yana cho‘ziladi. Uning rivojlanishi deyarli tugallanadi, ammo xitin qoplamda hali pigmentlar paydo bo‘lmaydi, shuning uchun embrionning rangi oq bo‘ladi. O‘n uchinchi bosqich — ipak qurti boshining korayish bosqichi. Bu bosqichda embrion batamom shakllangan qurtga aylanadi. Uning boshi qora Ilmiybaza.uz rangga kiradi va tuxum po‘chog‘idan kora nukta shaklida ko‘rinib turadi. Urug‘ oqaradi, chunki bu vaqtga kelib tuxumda sariqlik zapasi tamom bo‘lib koladi va tuxumning bo‘shab qolgan bo‘shlig‘iga tuxum po‘chog‘ining havo naychalari orqali havo kiradi. O‘n to‘rtinchi bosqich — qora rangli ipak qurtining tiklanish bosqichi. Bu bosqichda qurtning xitin koplarnida pigment hosil bo‘ladi, buning natijasida ipak qurti to‘q jigar rangga kiradi. Nihoyat, ipak qurti tuxum po‘chog‘ini kemirib tuxumdan chikadi. Embrionning rivojlanish bosqichini aniqlash usullari Embrionning rivojlanish bosqichini va har bir bosqichning qancha vaqt davom etishini bilib olgach, tuxumdan qurt qachon chikishini aytib berish mumkin. Urug‘ ochirilishidan oldin qanday sharoitda saqlanganligi ma’lum bo‘lmagan hollarda, ayniqsa urug‘da embrion rivojlanishini tut daraxti bargining rivojlanishiga bog‘lab olib borish maqsadida, ko‘pincha, ana shunday zarurat tug‘iladi. Tuxumning tashki ko‘rinishiga qarab, urug‘ning rivojlanish bosqichini aniqlab bo‘lmaydi, buning uchun embrionni tuxumdan chiqarib olish va uni ma’lum bir tarzda ishlash, ana shundan keyingina embrionning rivojlanish holatini lupa orqali ko‘rib, aniq bilib olish mumkin. Embrionning rivojlanish bosqichini aniqlashning bir nechta usuli bor. Eng oddiy va kulay usulni professor Ye. N. Mixaylov ishlab chiqqan. Bu usul urug‘ni skalpillash (embrionni tuxumdan chiqarib olish) deb ataladi va quyidagicha bajariladi. Tekshirilishi lozim bo‘lgan urug‘dan bir oz namuna olinib, dokaga tugiladi va 85°S gacha isitilgan qaynoq suvga 3—4 minut solib qo‘yiladi. Qaynoq suv ta’sirida tuxum ichidagi embrion ivib, bir bo‘lak dildirok narsaga o‘xshab qolady. Ana shu holatdagi urug‘ yaxshilab quritiladi va tuxumning yarmi yelim ichiga botib turadigan holda yog‘och yelimi bilan bir varaq kalin kog‘ozga yopishtiriladi. Yepishtirilgan har kaysi tuxumning po‘chog‘i gorizontal bo‘ylab, uchi o‘tkir nina bilan gir aylantirib yorib chiqiladi va ustki tomonidagi po‘sti olib tashlanadi. Ilmiybaza.uz rangga kiradi va tuxum po‘chog‘idan kora nukta shaklida ko‘rinib turadi. Urug‘ oqaradi, chunki bu vaqtga kelib tuxumda sariqlik zapasi tamom bo‘lib koladi va tuxumning bo‘shab qolgan bo‘shlig‘iga tuxum po‘chog‘ining havo naychalari orqali havo kiradi. O‘n to‘rtinchi bosqich — qora rangli ipak qurtining tiklanish bosqichi. Bu bosqichda qurtning xitin koplarnida pigment hosil bo‘ladi, buning natijasida ipak qurti to‘q jigar rangga kiradi. Nihoyat, ipak qurti tuxum po‘chog‘ini kemirib tuxumdan chikadi. Embrionning rivojlanish bosqichini aniqlash usullari Embrionning rivojlanish bosqichini va har bir bosqichning qancha vaqt davom etishini bilib olgach, tuxumdan qurt qachon chikishini aytib berish mumkin. Urug‘ ochirilishidan oldin qanday sharoitda saqlanganligi ma’lum bo‘lmagan hollarda, ayniqsa urug‘da embrion rivojlanishini tut daraxti bargining rivojlanishiga bog‘lab olib borish maqsadida, ko‘pincha, ana shunday zarurat tug‘iladi. Tuxumning tashki ko‘rinishiga qarab, urug‘ning rivojlanish bosqichini aniqlab bo‘lmaydi, buning uchun embrionni tuxumdan chiqarib olish va uni ma’lum bir tarzda ishlash, ana shundan keyingina embrionning rivojlanish holatini lupa orqali ko‘rib, aniq bilib olish mumkin. Embrionning rivojlanish bosqichini aniqlashning bir nechta usuli bor. Eng oddiy va kulay usulni professor Ye. N. Mixaylov ishlab chiqqan. Bu usul urug‘ni skalpillash (embrionni tuxumdan chiqarib olish) deb ataladi va quyidagicha bajariladi. Tekshirilishi lozim bo‘lgan urug‘dan bir oz namuna olinib, dokaga tugiladi va 85°S gacha isitilgan qaynoq suvga 3—4 minut solib qo‘yiladi. Qaynoq suv ta’sirida tuxum ichidagi embrion ivib, bir bo‘lak dildirok narsaga o‘xshab qolady. Ana shu holatdagi urug‘ yaxshilab quritiladi va tuxumning yarmi yelim ichiga botib turadigan holda yog‘och yelimi bilan bir varaq kalin kog‘ozga yopishtiriladi. Yepishtirilgan har kaysi tuxumning po‘chog‘i gorizontal bo‘ylab, uchi o‘tkir nina bilan gir aylantirib yorib chiqiladi va ustki tomonidagi po‘sti olib tashlanadi. Ilmiybaza.uz Tuxum ichidagi embrionga ninaning uchi salgina tegizilishi bilan u ninaga osongina yopishib koladi va olinib, sirka kislotaning 25% li eritmasiga solinadi. Oradan 15—20 minut o‘tgach, sirka kislota erit- masi solingan probirka bir necha marta tez-tez silkitiladi, bunda embrionni o‘rab turgan sariklik seroz parda bilan birgalikda undan ajralib chiqadi. Rangi oq, yupqa plastinkalar shaklidagi embrion hech qanday asbobsiz ham ko‘zga ko‘rinadi. So‘ngra embrionni ko‘zga dori tomiziladigan tomizgich (pipetka) bilan tortib olinadi va spirtning 30% li eritmasiga solinadi, ana shundan keyin embrionni buyum oynasiga qo‘yib, qora narsa ustida lupa orqali tekshiriladi va uning rivojlanishi qaysi bosqichda ekanligi aniqlanadi. Xitoyda embrionning rivojlanish bosqichlarini aniqlash uchun boshqacha usuldan foydalaniladi. O‘yuvchi kaliy (QON)ning eritmasi tayyorlanadi. Sun’iy yo‘l bilan ochiriladigan yozgi urug‘ uchun o‘yuvchi kaliyning 15% li eritmasi, odatdagi qishlovchi urug‘ uchun 20% li eritmasi va uzok muddat kishlovchi urug‘lar uchun 30% li eritmasi olinib, qaynaguncha qizdiriladi va u o‘tdan olib qo‘yilib, ichiga namuna uchun ajratilgan urug‘ solinadi. Urug‘ qizg‘ish rangga kirdi deguncha u darhol eritmadan olinadi va ishqorini yo‘kotish uchun sovuk okar suvda yuviladi. Oradan bir necha minut o‘tgach, toza suvli petri kosachasiga solinadi va sariqlikdan ajratish uchun tomizgichdan bir necha marta toza suv tomiziladi. Agar embrion yaxshi ajralmasa, sovuq suv o‘rniga ilik suv ishlatish ham mumkin. Ajralib chiqqan embrionlar tomizgich bilan olinadi va buyum oynasidagi bir tomchi suvga qo‘yiladi. Ana shunday yo‘l bilan tayyorlangan preparat binokulyar lupa yoki kichik ob’ektivli mikroskopda tekshiriladi va embrion rivojlanishning qaysi bosqichida ekani aniqlanadi. Urug‘ rivojlanishining har bir bosqichi ular hayot faoliyatining yaxshi o‘tishi uchun ma’lum sharoit mavjud bo‘lishini talab etadi. Sh.uning uchun tut ipak qurti urug‘ini bahorgi rivojlanish davrida tashqi muhit sharoitining ta’siri katta bo‘ladi. Savollar 1. Urug‘ni jonlantirish muddatini aniqlang? Ilmiybaza.uz Tuxum ichidagi embrionga ninaning uchi salgina tegizilishi bilan u ninaga osongina yopishib koladi va olinib, sirka kislotaning 25% li eritmasiga solinadi. Oradan 15—20 minut o‘tgach, sirka kislota erit- masi solingan probirka bir necha marta tez-tez silkitiladi, bunda embrionni o‘rab turgan sariklik seroz parda bilan birgalikda undan ajralib chiqadi. Rangi oq, yupqa plastinkalar shaklidagi embrion hech qanday asbobsiz ham ko‘zga ko‘rinadi. So‘ngra embrionni ko‘zga dori tomiziladigan tomizgich (pipetka) bilan tortib olinadi va spirtning 30% li eritmasiga solinadi, ana shundan keyin embrionni buyum oynasiga qo‘yib, qora narsa ustida lupa orqali tekshiriladi va uning rivojlanishi qaysi bosqichda ekanligi aniqlanadi. Xitoyda embrionning rivojlanish bosqichlarini aniqlash uchun boshqacha usuldan foydalaniladi. O‘yuvchi kaliy (QON)ning eritmasi tayyorlanadi. Sun’iy yo‘l bilan ochiriladigan yozgi urug‘ uchun o‘yuvchi kaliyning 15% li eritmasi, odatdagi qishlovchi urug‘ uchun 20% li eritmasi va uzok muddat kishlovchi urug‘lar uchun 30% li eritmasi olinib, qaynaguncha qizdiriladi va u o‘tdan olib qo‘yilib, ichiga namuna uchun ajratilgan urug‘ solinadi. Urug‘ qizg‘ish rangga kirdi deguncha u darhol eritmadan olinadi va ishqorini yo‘kotish uchun sovuk okar suvda yuviladi. Oradan bir necha minut o‘tgach, toza suvli petri kosachasiga solinadi va sariqlikdan ajratish uchun tomizgichdan bir necha marta toza suv tomiziladi. Agar embrion yaxshi ajralmasa, sovuq suv o‘rniga ilik suv ishlatish ham mumkin. Ajralib chiqqan embrionlar tomizgich bilan olinadi va buyum oynasidagi bir tomchi suvga qo‘yiladi. Ana shunday yo‘l bilan tayyorlangan preparat binokulyar lupa yoki kichik ob’ektivli mikroskopda tekshiriladi va embrion rivojlanishning qaysi bosqichida ekani aniqlanadi. Urug‘ rivojlanishining har bir bosqichi ular hayot faoliyatining yaxshi o‘tishi uchun ma’lum sharoit mavjud bo‘lishini talab etadi. Sh.uning uchun tut ipak qurti urug‘ini bahorgi rivojlanish davrida tashqi muhit sharoitining ta’siri katta bo‘ladi. Savollar 1. Urug‘ni jonlantirish muddatini aniqlang? Ilmiybaza.uz 2. Urug‘ning tashqi ko‘rinishi va tuzilishi qanday? 3. Tuxum ichida embrion diskining hosil bo‘lishi ayting? 4. Embrionning urug‘ ichidagi rivojlanish bosqichlari nechta? 5. Tuxumda embrionning hosil bo‘lishi va rivojlanishi Ilmiybaza.uz 2. Urug‘ning tashqi ko‘rinishi va tuzilishi qanday? 3. Tuxum ichida embrion diskining hosil bo‘lishi ayting? 4. Embrionning urug‘ ichidagi rivojlanish bosqichlari nechta? 5. Tuxumda embrionning hosil bo‘lishi va rivojlanishi