IPAK QURTI URUG‘CHILIGI (Tut ipak qurti urug‘chiligi korxonasini tashkil etish, Naslli qurtlar boqiladigan tumanlarni tashkil etish)

Yuklangan vaqt

2024-05-08

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

16

Faytl hajmi

283,5 KB


Ilmiybaza.uz IPAK QURTI URUG‘CHILIGI Reja: 1. Tut ipak qurti urug‘chiligi korxonasini tashkil etish 2. Naslli qurtlar boqiladigan tumanlarni tashkil etish Ilmiybaza.uz IPAK QURTI URUG‘CHILIGI Reja: 1. Tut ipak qurti urug‘chiligi korxonasini tashkil etish 2. Naslli qurtlar boqiladigan tumanlarni tashkil etish
Ilmiybaza.uz Sog‘lom, hayotchanligi yuqori va kelgusida mo‘l hоsi 1 beradigan urug‘lar tayyorlash uchun amalga oshiriladigan ilmiy, biologik va ishlab chiqarish jarayonlari umumiyligiga tut ipak qurti urug‘chiligi deyiladi. Urug‘ tayyor lashning ishlab chiqarish va biologik jarayonlariga quyidagilar kiradi: 1. Yuqori sifatli naslli pillalar olish uchun optimal sharoitlarda naslli qurtlarni boqishni tashkil etish; 2. Yuqori sifatli urug‘1 olish uchun dastlab naslli pillalami va undan keyin kapalaklarni sinchkovlik bilan ketma-ketlik asosida tanlash; 3. Faqat sog'lom urug‘1 qo'ymalarini tanlab olish maqsadida kapalaklarni kasallikka chalingan yoki chalinmaganligini mikroskopda tekshirish; 4. Urug‘larni bahorda tarqatgunga qadar ularni mexaniq tozalash va har xil bosqichlari (stadiyalari)da ularni saqlash. Ishlab chiqarishda uch turdagi, superelita, elita, (naslli) va sanoat urug‘lari tayyorlanadi. Superelita, elita, (naslli) urug‘lar pillachilik naslchilik stansiyalarida, sanoat urug‘lari esa urug‘chilik korxonalarida tayyorlanadi. Bizning Respublikamizda sog4om urug‘lar tayyorlashni maksimal darajada ta'minlaydigan (albatta, bu usul ishlab chiqarishda to^'ri joriy etilganda) urug‘ tayyorlaslining sellyo‘lar usuli qo’llaniladi. Sellyo‘lar urug‘1 tayyorlash usulining asosida, har bir kapalak tashlagan urug‘1 qo‘ymalaridan alohida va mikroskopik tekshiruvdan keyin faqat sog'lom, pebrina kasali bilan kasallanmagan kapalaklar urug‘larini tanlab olish yotadi. 1868-yilda L. Pasterga ipak qurtining pebrina bilan kasallanish yo^larini aniqlash nasib etdi va u shu bilan, sog‘lom ona kapalaklar hech qachon pebrina bilan zararlangan urug‘lar tashlamasligini va bu kasallikning avloddan-avlodga berilishini isbotladi. Hozirgi vaqtda, urug‘chilik korxonalarida ona kapalaklarni izolatsiya qilishda sovun emulsiyasi bilan bo'yalgan teshik pergament qog'ozlardan tikilgan xaltachalardan foydalaniladi va faqat ona kapalak kasallikka chalinganligini aniqlash uchun uni mikroskopda tekshiriladi. Izolatsiya xaltachalariga kapalaklar naslchilik stansiyalarida 1—2 tadan, urug‘chilik korxonalarida 3—5 tadan solinadi, Ilmiybaza.uz Sog‘lom, hayotchanligi yuqori va kelgusida mo‘l hоsi 1 beradigan urug‘lar tayyorlash uchun amalga oshiriladigan ilmiy, biologik va ishlab chiqarish jarayonlari umumiyligiga tut ipak qurti urug‘chiligi deyiladi. Urug‘ tayyor lashning ishlab chiqarish va biologik jarayonlariga quyidagilar kiradi: 1. Yuqori sifatli naslli pillalar olish uchun optimal sharoitlarda naslli qurtlarni boqishni tashkil etish; 2. Yuqori sifatli urug‘1 olish uchun dastlab naslli pillalami va undan keyin kapalaklarni sinchkovlik bilan ketma-ketlik asosida tanlash; 3. Faqat sog'lom urug‘1 qo'ymalarini tanlab olish maqsadida kapalaklarni kasallikka chalingan yoki chalinmaganligini mikroskopda tekshirish; 4. Urug‘larni bahorda tarqatgunga qadar ularni mexaniq tozalash va har xil bosqichlari (stadiyalari)da ularni saqlash. Ishlab chiqarishda uch turdagi, superelita, elita, (naslli) va sanoat urug‘lari tayyorlanadi. Superelita, elita, (naslli) urug‘lar pillachilik naslchilik stansiyalarida, sanoat urug‘lari esa urug‘chilik korxonalarida tayyorlanadi. Bizning Respublikamizda sog4om urug‘lar tayyorlashni maksimal darajada ta'minlaydigan (albatta, bu usul ishlab chiqarishda to^'ri joriy etilganda) urug‘ tayyorlaslining sellyo‘lar usuli qo’llaniladi. Sellyo‘lar urug‘1 tayyorlash usulining asosida, har bir kapalak tashlagan urug‘1 qo‘ymalaridan alohida va mikroskopik tekshiruvdan keyin faqat sog'lom, pebrina kasali bilan kasallanmagan kapalaklar urug‘larini tanlab olish yotadi. 1868-yilda L. Pasterga ipak qurtining pebrina bilan kasallanish yo^larini aniqlash nasib etdi va u shu bilan, sog‘lom ona kapalaklar hech qachon pebrina bilan zararlangan urug‘lar tashlamasligini va bu kasallikning avloddan-avlodga berilishini isbotladi. Hozirgi vaqtda, urug‘chilik korxonalarida ona kapalaklarni izolatsiya qilishda sovun emulsiyasi bilan bo'yalgan teshik pergament qog'ozlardan tikilgan xaltachalardan foydalaniladi va faqat ona kapalak kasallikka chalinganligini aniqlash uchun uni mikroskopda tekshiriladi. Izolatsiya xaltachalariga kapalaklar naslchilik stansiyalarida 1—2 tadan, urug‘chilik korxonalarida 3—5 tadan solinadi,
Ilmiybaza.uz bu usul haqida keyingi mavzularimizda yanada batafsilroq to‘xta!inadi. Tut ipak qurti urug‘chiligi korxonasini tashkil etish Tut ipak qurti urug‘chiligi korxonasini tashkil etishga ma’lum bir talablar qo'yiladi. Urug‘chilik korxonasi joylashadigan joy topografik jihatdan shunday boTishi kerakki, u korxonaning rejali ishlashini ta’minlasin, ya'ni urug‘chilik korxonasining naslchilik xo‘jaj|klari togTi, tog' oldi va pastgi 3 xil zonada bo'lishi hamda ob-havosidagi farq tut bargining rivojlanish muddatlaiining har xil boTishi, naslli pillalarning ketma-ketlikda me’yorida kelishini ta’minlaydi, bu esa ko'p jihatdan urug‘chilik korxonasida tayyorlanadigan mahsulotning raiqdor va, ayniqsa, sifat ko‘rsatgichlarini yaxshilashda asosiy shartlardan hisoblanadi. Urug‘chilik korxonasi tashkil etishda va uning imkon qadar har xil iqlim zonalarida joylashgan naslchilik xo‘jalklarini tanlashda asosiy shartlaridan biri, xo'jaliklarning korxonaga nisbatan oraliq masofasidir, chunki masofa qanchalik yaqin boTsa, naslli pillalar shunchalik zarar yetmasdan, urinmasdan, yaxshi ahvolda korxonaga yetib keladi, bunda pillalar ot aravada tashilganda oraliq masofaning 10-15 km va avtotransportda tashilganda 25-30 km dan ko‘p boTmasligi maqsadga muvofiqdir. Yuqoridagilardan tashqari, urug‘chilik korxonasi tashkil etiladigan joyda yetarli darajada mavsumiy ishchilar zahirasi boTishligi inobatga olinishi kerak. Urug‘chilik korxonalarining umumiy ish faoliyati sanoatda boqish uchun urug‘ tayyorlashdan, respublikamiz viloyatlaridagi fermer xo‘jaliklarini ipak qurti urug‘i bilan ta’minlashdan iborat. Bu umumiy ishlarni bajarish uchun urug‘chilik korxonalari, birinchidan, faqat rayonlashtirilgan zot va duragaylaming urug‘ini tayyorlashi, ularda yuqori biologik. texnologik xususiyatlari va belgilarini saqlab qolishlari kerak. Shuningdek, naslli qurtlarni boqishni o‘tkazish bilan birga pilla partiyalarini tanlash, alohida pilla, kapalak va urug‘* to'plamlarini hamda urug‘ partiyasini tanlash, shuningdek, urug‘ tayyorlashning har bir bosqichida eng qulay ekologik sharoitni yaratishdan iboratdir. Ikkinchidan, yuqorida aytilgan ishlarning hamma bosqichida korxonada Ilmiybaza.uz bu usul haqida keyingi mavzularimizda yanada batafsilroq to‘xta!inadi. Tut ipak qurti urug‘chiligi korxonasini tashkil etish Tut ipak qurti urug‘chiligi korxonasini tashkil etishga ma’lum bir talablar qo'yiladi. Urug‘chilik korxonasi joylashadigan joy topografik jihatdan shunday boTishi kerakki, u korxonaning rejali ishlashini ta’minlasin, ya'ni urug‘chilik korxonasining naslchilik xo‘jaj|klari togTi, tog' oldi va pastgi 3 xil zonada bo'lishi hamda ob-havosidagi farq tut bargining rivojlanish muddatlaiining har xil boTishi, naslli pillalarning ketma-ketlikda me’yorida kelishini ta’minlaydi, bu esa ko'p jihatdan urug‘chilik korxonasida tayyorlanadigan mahsulotning raiqdor va, ayniqsa, sifat ko‘rsatgichlarini yaxshilashda asosiy shartlardan hisoblanadi. Urug‘chilik korxonasi tashkil etishda va uning imkon qadar har xil iqlim zonalarida joylashgan naslchilik xo‘jalklarini tanlashda asosiy shartlaridan biri, xo'jaliklarning korxonaga nisbatan oraliq masofasidir, chunki masofa qanchalik yaqin boTsa, naslli pillalar shunchalik zarar yetmasdan, urinmasdan, yaxshi ahvolda korxonaga yetib keladi, bunda pillalar ot aravada tashilganda oraliq masofaning 10-15 km va avtotransportda tashilganda 25-30 km dan ko‘p boTmasligi maqsadga muvofiqdir. Yuqoridagilardan tashqari, urug‘chilik korxonasi tashkil etiladigan joyda yetarli darajada mavsumiy ishchilar zahirasi boTishligi inobatga olinishi kerak. Urug‘chilik korxonalarining umumiy ish faoliyati sanoatda boqish uchun urug‘ tayyorlashdan, respublikamiz viloyatlaridagi fermer xo‘jaliklarini ipak qurti urug‘i bilan ta’minlashdan iborat. Bu umumiy ishlarni bajarish uchun urug‘chilik korxonalari, birinchidan, faqat rayonlashtirilgan zot va duragaylaming urug‘ini tayyorlashi, ularda yuqori biologik. texnologik xususiyatlari va belgilarini saqlab qolishlari kerak. Shuningdek, naslli qurtlarni boqishni o‘tkazish bilan birga pilla partiyalarini tanlash, alohida pilla, kapalak va urug‘* to'plamlarini hamda urug‘ partiyasini tanlash, shuningdek, urug‘ tayyorlashning har bir bosqichida eng qulay ekologik sharoitni yaratishdan iboratdir. Ikkinchidan, yuqorida aytilgan ishlarning hamma bosqichida korxonada
Ilmiybaza.uz avvalo ipak qurtining eng xavfli kasalligi pebrinaga qarshi doimiy ko‘rashishdan, g‘umbak yoki kapalagida pebrina kasalligi boTgan, nuqsonli va kasal kapalaklarning urug‘ to'plamini yaroqsizga chiqarish, binolarni, foydalanilgan asbob-uskunalarni dezinfeksiya qilish hamda boshqa oldini olish, ya'ni profilaktik choralarini bajarishdan iborat. Shunday sxemaga muvofiq har bir urug‘ tayyorlash korxonasi o‘z tashkiliy tuzilishida eng avvalo naslli material yetishtiradigan bazasiga ega bo’ladi. Hozirgi vaqtda naslchilik rayoni shunday baza hisoblanadi va unga naslli qurtlarni boquvchi bir qator hududlar kiritiladi. Urug‘chilik korxonalari urug‘ni faqat naslchilik rayonida yetishtirilgan pilladan tayyorlaydi, ammo naslli qurtlarni boqish bunday naslchilik rayonlarida fermer xo'jaliklari ishchilarining xonadonlarida o'tkazilmoqda. Demak, har bir shunday rayonda kamida 1500 tagacha naslli qurt boquvchi xonadon bor, bu esa qurt boqishni boshqarish ishlarini ancha qiyinlashtiradi. Naslchilik rayonida ekologik sharoitning har xil bo‘lishi, pillalarning tashqi tuzilishi va fiziologik xarakteristikasi turlicha bo'lgan, shuningdek, qurt boqish davrida uning kasallanishi to'g'risida kerakli aniq ma’lumotlarning bo'lmasligi, naslchilik rayonidan ko‘p miqdorda kichik pilla guruhlarini olishga to'g'ri keladi. Shu bilan birga qurt boqish daromad keltirishini ta’minlash zarurligi yangi zot va duragaylarni ishlab chiqarishga kengroq tatbiq qilishni qiyinlashtirmoqda, ular ayrim vaqtda o‘zining genetik tabiati (yaratilishi) bo‘yicha yuqori pilla hosili bermaydi, bu esa naslchilik rayonida bunday pilla materialining ko‘payishini va pilla yetishtiruvchilarning manfaatdorligini kamaytiradi. Bular. oxir oqibatda urug‘chilik korxonalarining naslchilik bazasini qayta tashkil qilish zarurligiga olib keladi, shuning uchun ham hukumatimizning pillachilik to‘g-risidagi keyingi qarorlarida urug‘chilik korxonalari uchun yetarli miqdorda hududlar ajratib berish va u xo‘jaliklarda urug‘chilik texnologiyasi talablari asosida ishni tashkil qilish ko'rsatib o'tilgan. Duragay urug‘lari tavyorlashning ikkinchi asosiy tarkibiy qismi urug‘chilik korxonasining o'zida. Bu yerda naslli pillalarni qabul qilish, sifatini belgilash, Ilmiybaza.uz avvalo ipak qurtining eng xavfli kasalligi pebrinaga qarshi doimiy ko‘rashishdan, g‘umbak yoki kapalagida pebrina kasalligi boTgan, nuqsonli va kasal kapalaklarning urug‘ to'plamini yaroqsizga chiqarish, binolarni, foydalanilgan asbob-uskunalarni dezinfeksiya qilish hamda boshqa oldini olish, ya'ni profilaktik choralarini bajarishdan iborat. Shunday sxemaga muvofiq har bir urug‘ tayyorlash korxonasi o‘z tashkiliy tuzilishida eng avvalo naslli material yetishtiradigan bazasiga ega bo’ladi. Hozirgi vaqtda naslchilik rayoni shunday baza hisoblanadi va unga naslli qurtlarni boquvchi bir qator hududlar kiritiladi. Urug‘chilik korxonalari urug‘ni faqat naslchilik rayonida yetishtirilgan pilladan tayyorlaydi, ammo naslli qurtlarni boqish bunday naslchilik rayonlarida fermer xo'jaliklari ishchilarining xonadonlarida o'tkazilmoqda. Demak, har bir shunday rayonda kamida 1500 tagacha naslli qurt boquvchi xonadon bor, bu esa qurt boqishni boshqarish ishlarini ancha qiyinlashtiradi. Naslchilik rayonida ekologik sharoitning har xil bo‘lishi, pillalarning tashqi tuzilishi va fiziologik xarakteristikasi turlicha bo'lgan, shuningdek, qurt boqish davrida uning kasallanishi to'g'risida kerakli aniq ma’lumotlarning bo'lmasligi, naslchilik rayonidan ko‘p miqdorda kichik pilla guruhlarini olishga to'g'ri keladi. Shu bilan birga qurt boqish daromad keltirishini ta’minlash zarurligi yangi zot va duragaylarni ishlab chiqarishga kengroq tatbiq qilishni qiyinlashtirmoqda, ular ayrim vaqtda o‘zining genetik tabiati (yaratilishi) bo‘yicha yuqori pilla hosili bermaydi, bu esa naslchilik rayonida bunday pilla materialining ko‘payishini va pilla yetishtiruvchilarning manfaatdorligini kamaytiradi. Bular. oxir oqibatda urug‘chilik korxonalarining naslchilik bazasini qayta tashkil qilish zarurligiga olib keladi, shuning uchun ham hukumatimizning pillachilik to‘g-risidagi keyingi qarorlarida urug‘chilik korxonalari uchun yetarli miqdorda hududlar ajratib berish va u xo‘jaliklarda urug‘chilik texnologiyasi talablari asosida ishni tashkil qilish ko'rsatib o'tilgan. Duragay urug‘lari tavyorlashning ikkinchi asosiy tarkibiy qismi urug‘chilik korxonasining o'zida. Bu yerda naslli pillalarni qabul qilish, sifatini belgilash,
Ilmiybaza.uz saralash, jinslarga ajratish, chatishtirish, urg‘ochi kapalaklarni izolatsiya qilish, mikroskopda tekshirish, urug‘larga ishlov berish va qish davrida saqlash ishlari o’tkaziladi. Urug‘chilik korxonalarida urug‘ tayyorlashning sharoitlariga va pebrina kasalligiga qarshi kurasbish usuliga, tayyorlanadigan duragay urug‘* tarkibiga hamda shu urug‘dan foydalanishga qarab har xil texnologik usullar qo’llaniladi. Eng avvalo, urug‘ zotining tarkibiy qismiga qarab birmuncha texnologik farqi aniqlanadi. Agarda sof zotning urug‘i tayyorlanadigan bo'Isa. tayyorlash jarayoni ancha qisqaradi, agarda duragay urug‘1 (oddiy va murakkab duragaylar) tayyorlansa, unda texnologik jarayonlar murakkablashadi. Ikkinchi aniqlovchi davr, urug‘ni pebrina kasalligidan xoli qilishning tanlangan usuli hisoblanadi. XIX asrning o‘rtalarigacha quit urug‘ini pilla yetishtiruvchilarning o'zlari (kelasi yili shaxsiy boqishi uchun o‘zlariga kerakli miqdorda) yoki kichik korxona egalari kelasi yili bahorda mahalliy bozorda sotish uchun tayyorlardilar. Ikkala holda ham urug‘ tayyorlash uchun ajratib olingan pillalar tekis yuzaga yoyib qo‘yiladi (stol ustiga, so'rilarga, savatlarga), ulardan chiqqan kapalaklar esa juftlashganidan so'ng ajratilib qog'oz varag‘iga yoki dokaga o'xshash matoga qo'yiladi, bu yerda kapalaklar urug‘ qoldiradi. Uni to'plab yoki ko‘chirib olib, suvda yuvgach quritishar va bahorgacha saqlab, so‘ng sotishar edi. Har bir kapalakni alohida ajratmasdan xaltachalarga, stakanchalarga va boshqa idishlarga bunday solish urug‘ tayyorlashning sanoatlashgan deb nomlangan oddiy usuli, ayrim vaqtda va hozir ham naslli pillalari pebrina bilan kasallanishi deyarli uchramaydigan urug‘chilik korxonalarida qo‘llaniladi. Ammo tajriba shuni ko'rsatadiki, bunday usulni bir necha yil muntazam qo‘llash va, ayniqsa, urug‘ tayyorlashda pebrinaga qarshi tekshirishni bo'shashtirish (pebrinaga qarshi qurt boqish, pillalarni qabul qilish vaqtida olingan namunadagi g'unibak, kapalak hamda tayyorlangan urug‘dan olingan namunalar bo‘yicha tekshiriladi) qurt boqishda, bu, kasallikning birdan avj olishiga sabab bo'ladi, chunki naslchilik uchastkalaridan keladigan naslli pillalardan korxona o'zi uchun urug‘ tayyorlaydi. 1 rasm. Sellyular usulda duragay urug; Ilmiybaza.uz saralash, jinslarga ajratish, chatishtirish, urg‘ochi kapalaklarni izolatsiya qilish, mikroskopda tekshirish, urug‘larga ishlov berish va qish davrida saqlash ishlari o’tkaziladi. Urug‘chilik korxonalarida urug‘ tayyorlashning sharoitlariga va pebrina kasalligiga qarshi kurasbish usuliga, tayyorlanadigan duragay urug‘* tarkibiga hamda shu urug‘dan foydalanishga qarab har xil texnologik usullar qo’llaniladi. Eng avvalo, urug‘ zotining tarkibiy qismiga qarab birmuncha texnologik farqi aniqlanadi. Agarda sof zotning urug‘i tayyorlanadigan bo'Isa. tayyorlash jarayoni ancha qisqaradi, agarda duragay urug‘1 (oddiy va murakkab duragaylar) tayyorlansa, unda texnologik jarayonlar murakkablashadi. Ikkinchi aniqlovchi davr, urug‘ni pebrina kasalligidan xoli qilishning tanlangan usuli hisoblanadi. XIX asrning o‘rtalarigacha quit urug‘ini pilla yetishtiruvchilarning o'zlari (kelasi yili shaxsiy boqishi uchun o‘zlariga kerakli miqdorda) yoki kichik korxona egalari kelasi yili bahorda mahalliy bozorda sotish uchun tayyorlardilar. Ikkala holda ham urug‘ tayyorlash uchun ajratib olingan pillalar tekis yuzaga yoyib qo‘yiladi (stol ustiga, so'rilarga, savatlarga), ulardan chiqqan kapalaklar esa juftlashganidan so'ng ajratilib qog'oz varag‘iga yoki dokaga o'xshash matoga qo'yiladi, bu yerda kapalaklar urug‘ qoldiradi. Uni to'plab yoki ko‘chirib olib, suvda yuvgach quritishar va bahorgacha saqlab, so‘ng sotishar edi. Har bir kapalakni alohida ajratmasdan xaltachalarga, stakanchalarga va boshqa idishlarga bunday solish urug‘ tayyorlashning sanoatlashgan deb nomlangan oddiy usuli, ayrim vaqtda va hozir ham naslli pillalari pebrina bilan kasallanishi deyarli uchramaydigan urug‘chilik korxonalarida qo‘llaniladi. Ammo tajriba shuni ko'rsatadiki, bunday usulni bir necha yil muntazam qo‘llash va, ayniqsa, urug‘ tayyorlashda pebrinaga qarshi tekshirishni bo'shashtirish (pebrinaga qarshi qurt boqish, pillalarni qabul qilish vaqtida olingan namunadagi g'unibak, kapalak hamda tayyorlangan urug‘dan olingan namunalar bo‘yicha tekshiriladi) qurt boqishda, bu, kasallikning birdan avj olishiga sabab bo'ladi, chunki naslchilik uchastkalaridan keladigan naslli pillalardan korxona o'zi uchun urug‘ tayyorlaydi. 1 rasm. Sellyular usulda duragay urug;
Ilmiybaza.uz Natijada urug‘ni davlat nazoratidan o'tkazilganda. uni pebrina bilan kuchli kasallanganligi aniqlanadi va bunday kasallangan hamma urug‘lar yo'qotiladi. Shuning uchun ham pilla yetishtiruvchi ko‘pgina davlatlarda urug‘ tayyorlashning bunday usulini qo‘llashdan voz kechilgan. L. Paster tomonidan taklif qilingan kasallikdan xoli bo‘lgan urug‘ tayyorlashning ikkinchisi - sellyo‘lar usuli hisoblanadi. XIX asrning o'rtalarida, oldin Yevropa ipakchiligi, keyin Osiyo mamlakatlarining ipakchiligida qurtning eng xavfli kasalligi bo'lgan pebrina keng tarqaldi (ma’lumki, bu kasallikni qo‘zg‘atuvchilar avloddan avlodga urug‘ orqali o‘tadi). Oqibatda. tabiiy ipakni ishlab chiqarish keskin kamaydi va bu kasallikka qarshi ko‘rashish usulini topish zarur bo'lib qoldi. Mashhur fransuz olimi, hozirgi zamon mikrobiologiya fanining asoschilaridan biri Lui Paster tomonidan taklif qilingan choralardan biri urug‘ tayyorlashning sellyo‘lar usuli hisoblanadi Sellyo‘lar usuli shundan iboratki, har bir urg'ochi kapalakni erkak kapalakdan ajratilgandan keyin qandaydir alohida izolatorga: qog‘oz yoki doka xaltachaga, qog'oz yoki metall stakanchalarga va boshqalarga joylashtiriladi. Bunda urg‘ochi kapalak urug‘ (tuxum) qoldiradi. Keyin har bir kapalak mikroskopda tekshiriladi va agarda ularda pebrina kasalligini qo‘zg‘atuvchi spora topilsa, unda kapalak tomonidan qoldirilgan urug‘lar butunlay yo'qotiladi, ya’ni kuydirib tashlanadi. Bu usulning bir necha xili mavjud bo-lib, ular kapalaklarni izolatsiya qilish usuli bilan, izolatsiyaning zichligi va mikroskopda tekshirish texnikasi bilan bir-biridan farq qiladi. Ammo bu usulning asosiy mohiyati kapalaklarni mikroskopda tekshirish va kasallangan urug‘larni yo‘qotish hammavaqt ham saqlanib qoladi. Bu usulning har xilligi to'g'risida darslikning tegishli qismiarida kerakli ma’lumotlar berilgan. Mikroskopda tekshirishning zarurligi shu kabi zarur asbob-uskunalar bilan jihozlangan yirik urug‘chilik korxonalarini tashkil qilishni zarur qilib qo‘ydi. Shunday qilib, L. Pasterning taklifi, urug‘chilik korxonalarining yaratilishi va rivojlanishi uchun asos bo‘lib xizmat qildi va u faqat pebrinaga qarshi muvaffaqiyatli ko‘rashishdan tashqari o‘zi Ilmiybaza.uz Natijada urug‘ni davlat nazoratidan o'tkazilganda. uni pebrina bilan kuchli kasallanganligi aniqlanadi va bunday kasallangan hamma urug‘lar yo'qotiladi. Shuning uchun ham pilla yetishtiruvchi ko‘pgina davlatlarda urug‘ tayyorlashning bunday usulini qo‘llashdan voz kechilgan. L. Paster tomonidan taklif qilingan kasallikdan xoli bo‘lgan urug‘ tayyorlashning ikkinchisi - sellyo‘lar usuli hisoblanadi. XIX asrning o'rtalarida, oldin Yevropa ipakchiligi, keyin Osiyo mamlakatlarining ipakchiligida qurtning eng xavfli kasalligi bo'lgan pebrina keng tarqaldi (ma’lumki, bu kasallikni qo‘zg‘atuvchilar avloddan avlodga urug‘ orqali o‘tadi). Oqibatda. tabiiy ipakni ishlab chiqarish keskin kamaydi va bu kasallikka qarshi ko‘rashish usulini topish zarur bo'lib qoldi. Mashhur fransuz olimi, hozirgi zamon mikrobiologiya fanining asoschilaridan biri Lui Paster tomonidan taklif qilingan choralardan biri urug‘ tayyorlashning sellyo‘lar usuli hisoblanadi Sellyo‘lar usuli shundan iboratki, har bir urg'ochi kapalakni erkak kapalakdan ajratilgandan keyin qandaydir alohida izolatorga: qog‘oz yoki doka xaltachaga, qog'oz yoki metall stakanchalarga va boshqalarga joylashtiriladi. Bunda urg‘ochi kapalak urug‘ (tuxum) qoldiradi. Keyin har bir kapalak mikroskopda tekshiriladi va agarda ularda pebrina kasalligini qo‘zg‘atuvchi spora topilsa, unda kapalak tomonidan qoldirilgan urug‘lar butunlay yo'qotiladi, ya’ni kuydirib tashlanadi. Bu usulning bir necha xili mavjud bo-lib, ular kapalaklarni izolatsiya qilish usuli bilan, izolatsiyaning zichligi va mikroskopda tekshirish texnikasi bilan bir-biridan farq qiladi. Ammo bu usulning asosiy mohiyati kapalaklarni mikroskopda tekshirish va kasallangan urug‘larni yo‘qotish hammavaqt ham saqlanib qoladi. Bu usulning har xilligi to'g'risida darslikning tegishli qismiarida kerakli ma’lumotlar berilgan. Mikroskopda tekshirishning zarurligi shu kabi zarur asbob-uskunalar bilan jihozlangan yirik urug‘chilik korxonalarini tashkil qilishni zarur qilib qo‘ydi. Shunday qilib, L. Pasterning taklifi, urug‘chilik korxonalarining yaratilishi va rivojlanishi uchun asos bo‘lib xizmat qildi va u faqat pebrinaga qarshi muvaffaqiyatli ko‘rashishdan tashqari o‘zi
Ilmiybaza.uz bilan birga naslli material olishning tashkiliy formalari va texnologiyasini, qayta ishlash hamda fiziologik holatini yaxshilash, ipak qurtining hamma rivojlanish davrlarida ekologik me’yorlarni amalga oshirish va o‘rnatish yo‘li bilan zotlar tarkibini yaxshilashdan iboratdir. Ammo L. Paster tomonidan tavsiya etilgan usul pebrinaga qarshi ko‘rashishning mexaniq usuli hisoblanadi, bunda kasallangan urug‘lar — tuxumlar mexaniq ravishda yo'qotiladi. Professor E. Poyarkov tomonidan pillalarni qizdirish yo‘li bilan urug‘ ichidagi kasallik qo'zg‘atuvchi sporani yo'qotish uchun biologik usul taklif qilindi. Akademik Astaurov shu maqsadda yangi qoldirilgan urug‘ni issiq suvda qizdirishni taklif etdi. Bu ikkala usul ham kapalaklarni mikroskopda tekshirishdek eng ko‘p mehnat talab qiladigan ishni amalda chetlab o‘tadi. Ammo ikkala usulning ham muhim kamchiligi shundan iboratki, pilla va urug‘ issiqlik bilan ishlov berilganda kasallik qo‘zg‘atuvchini yuz foiz o‘lishiga erishib bo‘lmaydi va ishlov berilgandan keyin ham kasallik qoldigM namoyon bo'ladi. Shuning uchun ham bu usullarni ehtiyotlik bilan amalga oshirish zarur. Shunday qilib, urug‘ni tayyorlash texnologivasi eng avvalo pebrinaga qarshi ko‘rashish usuliga bog‘liqdir, keyin undan qanday sof zot yoki duragay urug‘ tayyorlanishiga bog‘liq. Agarda birinchisida, bitta zotning kapalaklarini juftlashtirish zarur bo'lsa, ikkinchisida esa. agarda duragayning birinchi avlodi tayyorlanayotgan bo'Isa, juftlashtiriladigan urg'ochi va erkak kapalaklar har xil zotlardan bo‘lishi kerak. Agarda uch duragay (triduragay) yoki murakkab duragayning (tetraduragay) urug‘i tayyorlanadigan bo'lsa, urg'ochi va erkak kapalaklar har xil zotlardan yoki duragaylardan bo'lishi lozim. Urug‘ tayyorlashning qator texnologik xususiyatlari uni tayyorlash mavsumiga va foydalanish davriga bog'liqdir. Agarda shu yili takroriy qurt boqish uchun urug‘ tayyorlanadigan bo'lsa, urug‘lar qisqartirilgan qishlovga qo'yiladi va ular sun'iy jonlantiriladi; bahorgi pillalardan tayyorlangan urug‘larni kelgusi yili takroriy qurt boqishda foydalanilsa, ularni uzaytirilgan qishlovga qo'yish talab Ilmiybaza.uz bilan birga naslli material olishning tashkiliy formalari va texnologiyasini, qayta ishlash hamda fiziologik holatini yaxshilash, ipak qurtining hamma rivojlanish davrlarida ekologik me’yorlarni amalga oshirish va o‘rnatish yo‘li bilan zotlar tarkibini yaxshilashdan iboratdir. Ammo L. Paster tomonidan tavsiya etilgan usul pebrinaga qarshi ko‘rashishning mexaniq usuli hisoblanadi, bunda kasallangan urug‘lar — tuxumlar mexaniq ravishda yo'qotiladi. Professor E. Poyarkov tomonidan pillalarni qizdirish yo‘li bilan urug‘ ichidagi kasallik qo'zg‘atuvchi sporani yo'qotish uchun biologik usul taklif qilindi. Akademik Astaurov shu maqsadda yangi qoldirilgan urug‘ni issiq suvda qizdirishni taklif etdi. Bu ikkala usul ham kapalaklarni mikroskopda tekshirishdek eng ko‘p mehnat talab qiladigan ishni amalda chetlab o‘tadi. Ammo ikkala usulning ham muhim kamchiligi shundan iboratki, pilla va urug‘ issiqlik bilan ishlov berilganda kasallik qo‘zg‘atuvchini yuz foiz o‘lishiga erishib bo‘lmaydi va ishlov berilgandan keyin ham kasallik qoldigM namoyon bo'ladi. Shuning uchun ham bu usullarni ehtiyotlik bilan amalga oshirish zarur. Shunday qilib, urug‘ni tayyorlash texnologivasi eng avvalo pebrinaga qarshi ko‘rashish usuliga bog‘liqdir, keyin undan qanday sof zot yoki duragay urug‘ tayyorlanishiga bog‘liq. Agarda birinchisida, bitta zotning kapalaklarini juftlashtirish zarur bo'lsa, ikkinchisida esa. agarda duragayning birinchi avlodi tayyorlanayotgan bo'Isa, juftlashtiriladigan urg'ochi va erkak kapalaklar har xil zotlardan bo‘lishi kerak. Agarda uch duragay (triduragay) yoki murakkab duragayning (tetraduragay) urug‘i tayyorlanadigan bo'lsa, urg'ochi va erkak kapalaklar har xil zotlardan yoki duragaylardan bo'lishi lozim. Urug‘ tayyorlashning qator texnologik xususiyatlari uni tayyorlash mavsumiga va foydalanish davriga bog'liqdir. Agarda shu yili takroriy qurt boqish uchun urug‘ tayyorlanadigan bo'lsa, urug‘lar qisqartirilgan qishlovga qo'yiladi va ular sun'iy jonlantiriladi; bahorgi pillalardan tayyorlangan urug‘larni kelgusi yili takroriy qurt boqishda foydalanilsa, ularni uzaytirilgan qishlovga qo'yish talab
Ilmiybaza.uz qilinadi. Mazkur darslikning keyingi bob va boiimlarida urug‘ tayyorlashda har bir texnologik jarayonlarning asosiy qoidalari batafsil bayon etiladi. Naslli qurtlar boqiladigan tumanlarni tashkil etish Urug‘chilik korxonalarining naslchilik rayonlarini tashldl etishda ikkita asosiy mezonga amal qilinadi: 1) naslli qurtlarni boqish uchun tabiiy iqlim sharoiti yaxshi bo'lgan va ipak qurtini o'sib rivojlanishi uchun mo'tadil ob-havoga ega bo'lgan rayonni tanlash; 2) naslchilik hududlari urug‘chilik korxonalari toraonidan puxta o'rganilgan va kelgusida naslli ipak qurtlari boqishni yaxshi tashkil etish imkoniyatini beradigan bo'lishi kerak. Naslchilik rayonini tanlashga juda jiddiy e’tibor qaratish lozim, chunki u bir yilga tanlanmaydi, balki uzoq yillar, hattoki urug‘chilik korxonasining mavjud bo'lgan butun davriga xizmat qilishi nuqtayi nazaridan tanlanadi. Shuning uchun, ehtimoli bo'lgan tashkiliy xatoliklarga yo'l qo'ymaslik maqsadida naslli qurtlarni joylashtirishning ikki yoki uchta variantini sinab ko'rish talab etiladi. Mo'ljaldagi tumanlarda sinov ishlarini urug‘chilik korxonasi mutaxassislari nazorati ostida, u yerda boqilayotgan sanoat ipak qurtlarida yoki naslli urug‘lardan jonlantirilgan qurtlarda o'tkazish mumkin. Har bir rayon bo'yicha, oldindan pillachilikning ahvoli to'g'risidagi, jumladan pilla hosildorligi, ipak qurtlarini har xil kasalliklari, ayniqsa. pebrina kasali bilan kasallanish darajasi, yetishtirilayotgan pillalarning sifati va oziqa bazasining ahvoli to'g'risidagi ma’lumotlarni to'plash kerak, shundan keyingina tanlash imkoniyati yuqoridagi ko'rsatgichlar bo‘yicha yaxshi natija ko‘rsatgan rayon va xo‘jalikka beriladi. Naslli ipak qurti boqish mumkin deb tanlangan rayon yoki xo'jalikda quyidagi masalalar yanada chuqurroq o‘rganiladi: 1) xo‘jalik va uning iqtisodiyoti to'g'risida umumiy ma’lumotlar; 2) pillachilikda zarur bo'ladigan ishchi kuchining yetarliligi; 3) ipak qurti oziqa bazasining miqdori va hosildorligi; 4) naslli ipak qurtlari boqish uchun mo‘ljallangan binolarning holati va Ilmiybaza.uz qilinadi. Mazkur darslikning keyingi bob va boiimlarida urug‘ tayyorlashda har bir texnologik jarayonlarning asosiy qoidalari batafsil bayon etiladi. Naslli qurtlar boqiladigan tumanlarni tashkil etish Urug‘chilik korxonalarining naslchilik rayonlarini tashldl etishda ikkita asosiy mezonga amal qilinadi: 1) naslli qurtlarni boqish uchun tabiiy iqlim sharoiti yaxshi bo'lgan va ipak qurtini o'sib rivojlanishi uchun mo'tadil ob-havoga ega bo'lgan rayonni tanlash; 2) naslchilik hududlari urug‘chilik korxonalari toraonidan puxta o'rganilgan va kelgusida naslli ipak qurtlari boqishni yaxshi tashkil etish imkoniyatini beradigan bo'lishi kerak. Naslchilik rayonini tanlashga juda jiddiy e’tibor qaratish lozim, chunki u bir yilga tanlanmaydi, balki uzoq yillar, hattoki urug‘chilik korxonasining mavjud bo'lgan butun davriga xizmat qilishi nuqtayi nazaridan tanlanadi. Shuning uchun, ehtimoli bo'lgan tashkiliy xatoliklarga yo'l qo'ymaslik maqsadida naslli qurtlarni joylashtirishning ikki yoki uchta variantini sinab ko'rish talab etiladi. Mo'ljaldagi tumanlarda sinov ishlarini urug‘chilik korxonasi mutaxassislari nazorati ostida, u yerda boqilayotgan sanoat ipak qurtlarida yoki naslli urug‘lardan jonlantirilgan qurtlarda o'tkazish mumkin. Har bir rayon bo'yicha, oldindan pillachilikning ahvoli to'g'risidagi, jumladan pilla hosildorligi, ipak qurtlarini har xil kasalliklari, ayniqsa. pebrina kasali bilan kasallanish darajasi, yetishtirilayotgan pillalarning sifati va oziqa bazasining ahvoli to'g'risidagi ma’lumotlarni to'plash kerak, shundan keyingina tanlash imkoniyati yuqoridagi ko'rsatgichlar bo‘yicha yaxshi natija ko‘rsatgan rayon va xo‘jalikka beriladi. Naslli ipak qurti boqish mumkin deb tanlangan rayon yoki xo'jalikda quyidagi masalalar yanada chuqurroq o‘rganiladi: 1) xo‘jalik va uning iqtisodiyoti to'g'risida umumiy ma’lumotlar; 2) pillachilikda zarur bo'ladigan ishchi kuchining yetarliligi; 3) ipak qurti oziqa bazasining miqdori va hosildorligi; 4) naslli ipak qurtlari boqish uchun mo‘ljallangan binolarning holati va
Ilmiybaza.uz maydoni; 5) mazkur xo'jalikda oldingi yillarda pilla hosildorligi bo'yicha erishilgan natijalar va uni kelgusida yanada oshirish imkoniyatlari; 6) oldingi yillarda, tut ipak qurti kasalliklarining bo'lgan yoki bo‘l- maganligining ahvoli; 7) ipak qurtlari boqish texnikasi va usullarini aniqlash hamda uni takomillashtirish imkoniyatlari; 8) boqiladigan ipak qurti zotlariga qarab oldingi yillarda boqilgan ipak qurtlari miqdori. Olingan ma’lumotlarga asosan agronom mutaxassislarga qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladigan naslchilik rayoni yoki xo‘jaligining pillachilik bo‘yicha kartasi tuziladi. Bundan tashqari, har bir naslchilik xo‘jaligi, fermer va qurt boquvchi xonadonlar bo‘yicha kerakli ma'lumotlarni qayd yetib boruvchi maxsus jurnallar yuritiladi. Urug‘chilik korxonalarining naslchilik xo'jaliklarini tashkil etish bo‘yicha keyingi barcha ishlari, naslli qurtlarni boqishda mo‘tadil (normal) sharoitlar yaratilishiga qaratilishi kerak. Bahorgi ipak qurti boqish mavsumiga tayyorgarlikda dastlab har bir fermer xo'jaligi va umuman hudud (xo‘jalik) bo‘yicha naslli ipak qurtlari boqish hajmlari belgilanadi, shunga qarab urug‘ taqsimoti va inkubatoriyalar tashkil etiladi, qurtxonalar tayyorlanadi (dezinfeksiya va jihozlash) va jonlangan qurtlar tarqatiladi. Ipak qurti boqish va yuqori sifatli naslli pillalar olishga qaratilgan barcha tadbirlarga urug‘chilik korxonasi mutaxassislari rahbarlik qiladi. Shuningdek, urug‘chilik korxonasi rahbarligi ostida, yil davomida mazkur xo'jalikda pillachilik va tutchilik bo'yicha yirik ishlar amalga oshirilib boriladi (inkubatoriyalar, qurtxonalar qurish, tutzorlar tashkil etish va boshq.). Urug‘larni naslchilik xo'jaliklariga tarqatishni tashkil etish naslli qurtlarni boqish hamda naslli pillalarni urug‘chilik korxonasiga rejaga asosan ketma- ketlikda kelishini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega, chunki sifatli va yo'qotishlarsiz urug‘ tayyorlash uchun tuzilgan texnologik kartadagi ish Ilmiybaza.uz maydoni; 5) mazkur xo'jalikda oldingi yillarda pilla hosildorligi bo'yicha erishilgan natijalar va uni kelgusida yanada oshirish imkoniyatlari; 6) oldingi yillarda, tut ipak qurti kasalliklarining bo'lgan yoki bo‘l- maganligining ahvoli; 7) ipak qurtlari boqish texnikasi va usullarini aniqlash hamda uni takomillashtirish imkoniyatlari; 8) boqiladigan ipak qurti zotlariga qarab oldingi yillarda boqilgan ipak qurtlari miqdori. Olingan ma’lumotlarga asosan agronom mutaxassislarga qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladigan naslchilik rayoni yoki xo‘jaligining pillachilik bo‘yicha kartasi tuziladi. Bundan tashqari, har bir naslchilik xo‘jaligi, fermer va qurt boquvchi xonadonlar bo‘yicha kerakli ma'lumotlarni qayd yetib boruvchi maxsus jurnallar yuritiladi. Urug‘chilik korxonalarining naslchilik xo'jaliklarini tashkil etish bo‘yicha keyingi barcha ishlari, naslli qurtlarni boqishda mo‘tadil (normal) sharoitlar yaratilishiga qaratilishi kerak. Bahorgi ipak qurti boqish mavsumiga tayyorgarlikda dastlab har bir fermer xo'jaligi va umuman hudud (xo‘jalik) bo‘yicha naslli ipak qurtlari boqish hajmlari belgilanadi, shunga qarab urug‘ taqsimoti va inkubatoriyalar tashkil etiladi, qurtxonalar tayyorlanadi (dezinfeksiya va jihozlash) va jonlangan qurtlar tarqatiladi. Ipak qurti boqish va yuqori sifatli naslli pillalar olishga qaratilgan barcha tadbirlarga urug‘chilik korxonasi mutaxassislari rahbarlik qiladi. Shuningdek, urug‘chilik korxonasi rahbarligi ostida, yil davomida mazkur xo'jalikda pillachilik va tutchilik bo'yicha yirik ishlar amalga oshirilib boriladi (inkubatoriyalar, qurtxonalar qurish, tutzorlar tashkil etish va boshq.). Urug‘larni naslchilik xo'jaliklariga tarqatishni tashkil etish naslli qurtlarni boqish hamda naslli pillalarni urug‘chilik korxonasiga rejaga asosan ketma- ketlikda kelishini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega, chunki sifatli va yo'qotishlarsiz urug‘ tayyorlash uchun tuzilgan texnologik kartadagi ish
Ilmiybaza.uz jarayonlarining to‘g‘ri bajarilishini ta'minlash aynan shunga bogiiq. Shuning uchun ham urug‘chiiik korxonalari naslli urug‘larni naslchilik xo‘jaliklariga kamida ikki yoki uch bosqichda tarqatadilar va shunda naslli pillalarni urug‘chilik korxonasiga kelishi 2- rasmda ko'rsatilgan sxemadagi ko'rinishga ega bo'ladi. Naslchilik uchastkalarida faqat naslchilik stansiyalari yoki ilmiy tashkilotlar tayyorlagan elita urug‘lari boqilishi mumkin. Urug‘chilik korxonalarining agronom xodimlari naslchilik uchastkalarida inkubatoriyani tashkil etadi va unga xizmat qiladi. Bitta inkubatoriyada 100 qutidan ortiq bo'lmagan va faqat bitta zot yoki bir tomonlama chatishtiriladigan duragayning urug‘i rejalashtirilishi kerak. Agarda juda zarur bo'lib qolsa, qoidadan tashqari bitta inkubatoriyada ikki zot (yoki ikki duragay) urug‘ini rejalashtirish mumkin, ammo bu vaqtda har bir zot (yoki duragay) alohida jonlantirilishi kerak. Duragay urug‘ tayyorlashdagi chatishtiriladigan zot va duragay kapalak larining bir vaqtda chiqishi hamda urug‘chilik korxonasiga pillalarning rejali kelishi uchun quyidagilarga amal qilinishi shart: chatishtiriladigan zot va duragay lar rivojlanish davrlarining cho'zilishini hisobga olib urug‘larni inkubatoriyaga qo‘yish, shu bilan bitta zona ichida qurtlarni taxminan bir xil bo'laklarda 1-2 kun oraligida tarqatish yoki shu zonada qurtlarni tarqatishning umumiy cho'zilishi 6-9 kundan oshmasligi kerak. Agarda hamma naslchilik rayoni (xo'jaligi) bitta iqlim sharoitiga joylashgan bo‘lsa, urug‘larni jonlantirish uchun inkubatoriyaga qo'yishning cho‘zilishi 8-10 kundan ortiq bo‘lmasligi lozim. Pilla yetishtirish ishlarining birinchi bosqichi urug‘larni jonlantirish – urug‘larni hisoblanadi. Inkubatoriyaning vazifasi - urug‘larni urug‘ ichidagi embrionning rivojlanishi uchun maqbul ekologik sharoitni yaratishdan iboratdir. Shu bilan bu bir xil urug‘lik material olish uchun birinchi qadam hisoblanadi, naslli qnrtni boqishga faqat birinchi kuni yalpi jonlangan qurtlar olinishi kerak. Shuningdck. birinchi kungi jonlanish miqdori (%) elita urug‘larining sifatini bildiruvchi ko'rsatgich hisoblanadi, naslchilik rayoni inkubatoriyaiarida faqat naslchilik-ipakchilik stansiyalarida tayyorlangan elita urug‘lari jonlantirilishi Ilmiybaza.uz jarayonlarining to‘g‘ri bajarilishini ta'minlash aynan shunga bogiiq. Shuning uchun ham urug‘chiiik korxonalari naslli urug‘larni naslchilik xo‘jaliklariga kamida ikki yoki uch bosqichda tarqatadilar va shunda naslli pillalarni urug‘chilik korxonasiga kelishi 2- rasmda ko'rsatilgan sxemadagi ko'rinishga ega bo'ladi. Naslchilik uchastkalarida faqat naslchilik stansiyalari yoki ilmiy tashkilotlar tayyorlagan elita urug‘lari boqilishi mumkin. Urug‘chilik korxonalarining agronom xodimlari naslchilik uchastkalarida inkubatoriyani tashkil etadi va unga xizmat qiladi. Bitta inkubatoriyada 100 qutidan ortiq bo'lmagan va faqat bitta zot yoki bir tomonlama chatishtiriladigan duragayning urug‘i rejalashtirilishi kerak. Agarda juda zarur bo'lib qolsa, qoidadan tashqari bitta inkubatoriyada ikki zot (yoki ikki duragay) urug‘ini rejalashtirish mumkin, ammo bu vaqtda har bir zot (yoki duragay) alohida jonlantirilishi kerak. Duragay urug‘ tayyorlashdagi chatishtiriladigan zot va duragay kapalak larining bir vaqtda chiqishi hamda urug‘chilik korxonasiga pillalarning rejali kelishi uchun quyidagilarga amal qilinishi shart: chatishtiriladigan zot va duragay lar rivojlanish davrlarining cho'zilishini hisobga olib urug‘larni inkubatoriyaga qo‘yish, shu bilan bitta zona ichida qurtlarni taxminan bir xil bo'laklarda 1-2 kun oraligida tarqatish yoki shu zonada qurtlarni tarqatishning umumiy cho'zilishi 6-9 kundan oshmasligi kerak. Agarda hamma naslchilik rayoni (xo'jaligi) bitta iqlim sharoitiga joylashgan bo‘lsa, urug‘larni jonlantirish uchun inkubatoriyaga qo'yishning cho‘zilishi 8-10 kundan ortiq bo‘lmasligi lozim. Pilla yetishtirish ishlarining birinchi bosqichi urug‘larni jonlantirish – urug‘larni hisoblanadi. Inkubatoriyaning vazifasi - urug‘larni urug‘ ichidagi embrionning rivojlanishi uchun maqbul ekologik sharoitni yaratishdan iboratdir. Shu bilan bu bir xil urug‘lik material olish uchun birinchi qadam hisoblanadi, naslli qnrtni boqishga faqat birinchi kuni yalpi jonlangan qurtlar olinishi kerak. Shuningdck. birinchi kungi jonlanish miqdori (%) elita urug‘larining sifatini bildiruvchi ko'rsatgich hisoblanadi, naslchilik rayoni inkubatoriyaiarida faqat naslchilik-ipakchilik stansiyalarida tayyorlangan elita urug‘lari jonlantirilishi
Ilmiybaza.uz kerak. Jonlantirishni o‘tkazish tartibi jonlangan qurtlarni ko'tarib olish, ularning partiyasini tashkil qilish taxminan xuddi sanoat pillalari yetishtirish uchun jonlantiriladigan inkubatoriyalarda bajariladigan ishlardek amalga oshiriladi, ammo ba’zi bir xususiyatlari bilan farqlanadi. Agarda urug‘ni sovitgichdan chiqariladigan kuni inkubatoriyaga keltirilsa. 1—2 kun +15-+18 daraja haroratda ushlab turiladi. Keyingi kunlari xabarchi qurtlar chiqqunga qadar harorat 24 darajada qoldiriladi, havoning nisbiy namligi esa 70-75 foiz atrofida boiadi. Birinchi qurtlar paydo bo‘lishi bilan inkubatoriyadagi havoning harorati +25 - +26 darajaga, nisbiy namligi esa 80 foizgacha ko'tariladi. Agarda urug‘ sovitgichdan olinganidan 2-3 kun o4gach inkubatoriyaga keltirilsa, inkubatoriyadagi haroratni 24 darajada ushlab turiladi. Inkubatoriyadagi harorat va nisbiy namlik psixrometr yordamida kuzatilib yozib boriladi. Boshqa xuddi shunday psixrometr yordamida inkubatoriyadan tashqaridagi havoning harorati va nisbiy namligi kuzatilib maxsus jurnalga qayd yetib boriladi. Kunning yorug‘ vaqti yetarli bo‘lmagan paytlarda (6-8 soatga cho'zilganda) jonlantirilayotgan urug‘larni yetarli yorug‘lik bilan ta’minlash maqsadida soat 18°° dan to 2400 gacha quvvati 100 voltdan ortiq bo'lmagan chiroq yoqiladi. Urug‘lar oqargach, jonlantirish to‘la qorong'u sharoitda olib boriladi, qaysi kuni jonlanadigan bo‘lsa, ertalab soat 9 dan boshlab to‘la kunduzgi yoki elektr yorug‘da qoldiriladi va shu bilan qurtlarni urug‘dan to‘la chiqariladi. Tarqatiladigan qurtlarning guruhi shunday tuzilishi kerakki, qurt boquv chiga beriladigan bitta guruhga urug‘dan chiqish farqi 2—2,5 soatdan oshmagan qurtlardan tashkil topgan boisin. Urug‘ dan chiqqan qurtlarning katta farq qilishi qurtlarni bir tekis o'sishiga, po‘st tashlashining bir tekis o'tishiga xalal beradi va natijada bir xildagi yuqori pilla hosili olish qiyinlashadi. Qurtning jonlanishini tut daraxti bargining o'sishi bilan bir-biriga to'g'ri kelishi uchun urug‘larni 3 bosqichda jonlantirish tavsiya etiladi. Ilmiybaza.uz kerak. Jonlantirishni o‘tkazish tartibi jonlangan qurtlarni ko'tarib olish, ularning partiyasini tashkil qilish taxminan xuddi sanoat pillalari yetishtirish uchun jonlantiriladigan inkubatoriyalarda bajariladigan ishlardek amalga oshiriladi, ammo ba’zi bir xususiyatlari bilan farqlanadi. Agarda urug‘ni sovitgichdan chiqariladigan kuni inkubatoriyaga keltirilsa. 1—2 kun +15-+18 daraja haroratda ushlab turiladi. Keyingi kunlari xabarchi qurtlar chiqqunga qadar harorat 24 darajada qoldiriladi, havoning nisbiy namligi esa 70-75 foiz atrofida boiadi. Birinchi qurtlar paydo bo‘lishi bilan inkubatoriyadagi havoning harorati +25 - +26 darajaga, nisbiy namligi esa 80 foizgacha ko'tariladi. Agarda urug‘ sovitgichdan olinganidan 2-3 kun o4gach inkubatoriyaga keltirilsa, inkubatoriyadagi haroratni 24 darajada ushlab turiladi. Inkubatoriyadagi harorat va nisbiy namlik psixrometr yordamida kuzatilib yozib boriladi. Boshqa xuddi shunday psixrometr yordamida inkubatoriyadan tashqaridagi havoning harorati va nisbiy namligi kuzatilib maxsus jurnalga qayd yetib boriladi. Kunning yorug‘ vaqti yetarli bo‘lmagan paytlarda (6-8 soatga cho'zilganda) jonlantirilayotgan urug‘larni yetarli yorug‘lik bilan ta’minlash maqsadida soat 18°° dan to 2400 gacha quvvati 100 voltdan ortiq bo'lmagan chiroq yoqiladi. Urug‘lar oqargach, jonlantirish to‘la qorong'u sharoitda olib boriladi, qaysi kuni jonlanadigan bo‘lsa, ertalab soat 9 dan boshlab to‘la kunduzgi yoki elektr yorug‘da qoldiriladi va shu bilan qurtlarni urug‘dan to‘la chiqariladi. Tarqatiladigan qurtlarning guruhi shunday tuzilishi kerakki, qurt boquv chiga beriladigan bitta guruhga urug‘dan chiqish farqi 2—2,5 soatdan oshmagan qurtlardan tashkil topgan boisin. Urug‘ dan chiqqan qurtlarning katta farq qilishi qurtlarni bir tekis o'sishiga, po‘st tashlashining bir tekis o'tishiga xalal beradi va natijada bir xildagi yuqori pilla hosili olish qiyinlashadi. Qurtning jonlanishini tut daraxti bargining o'sishi bilan bir-biriga to'g'ri kelishi uchun urug‘larni 3 bosqichda jonlantirish tavsiya etiladi.