IPAK QURTI URUG‘LARINI JONLANTIRISH USULLARI VA TARTIBI

Yuklangan vaqt

2024-05-11

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

7

Faytl hajmi

76,5 KB


Ilmiybaza.uz IPAK QURTI URUG‘LARINI JONLANTIRISH USULLARI VA TARTIBI Inkubatoriyada olib boriladigan ishlarning eng mas’uliyatlilaridan bittasi urug‘ni jonlantirish (inkubatsiya qilish) tartibi va usullarini bilish hamda uni amalda to‘g‘ri bajarishdan iborat. Shuning uchun qurt urug‘ini jonlantirishda inkubitsiyalardan katta mahorat (tajriba), bilim va sezgirlik talab etadi. Chunki keyinchalik xo‘jaliklarda boqiladigan qurtlarning sog‘lom o‘sib rivojlanishi, kasalliklarga chidamliligi, hosildorligi va pillaning sifatli bo‘lishi qurt urug‘ining tartibli, inkubatsiya qoidasiga rioya qilgan holda jonlantirilishiga uzviy bog‘liq bo‘ladi. Viloyat va tumanlarning bosh pillaxona rahbarlari va yetuk mutaxassislari tomonidan urug‘ni inkubatsiyaga qo‘yish muddati aniqlangandan keyin, belgilangan kunda urug‘lar zavoddan olib kelinadi va shu vaqtning o‘zida inkubatoriyaga jonlantirish uchun qo‘yiladi. Urug‘lar, odatda, maxsus kassetalar yoki qog‘oz xaltachalarda inkubatoriyaga olib kelinadi. Keltirilgan urug‘lar darhol maxsus (oldindan tayyorlab qo‘yilgan) qutichalarga to‘kiladi. Buning uchun kassetalar bir cheti 4-5 mm uzunlikda qirqilib, teshikcha hosil qilinadi, agar urug‘ xaltachada bo‘lsa, uning og‘zi ochilib, qog‘oz qutichalar yoki yog‘och romlarga yupqa qatlam qilib ehtiyotkorlik bilan to‘kiladi. Mabodo to‘kilgan urug‘ qutichaning biron joyida qalin bo‘lib qolsa, u darhol yoyib qo‘yiladi. Shu tartibda inkubatoriyaga keltirilgan barcha kassetalardagi urug‘lar to‘kilgach, har bir qutichaga tartib raqami, ipak qurtining zoti yoki duragayining nomi hamda uning qanday zotlardan olinganligi, urug‘ning miqdori yoziladi va qutichalar so‘kchaklarga tartib raqami bo‘yicha qo‘yiladi. Shu ma’lumotlar inkubatsiya varaqasiga ham yoziladi. Shu bilan birga, qog‘oz Ilmiybaza.uz IPAK QURTI URUG‘LARINI JONLANTIRISH USULLARI VA TARTIBI Inkubatoriyada olib boriladigan ishlarning eng mas’uliyatlilaridan bittasi urug‘ni jonlantirish (inkubatsiya qilish) tartibi va usullarini bilish hamda uni amalda to‘g‘ri bajarishdan iborat. Shuning uchun qurt urug‘ini jonlantirishda inkubitsiyalardan katta mahorat (tajriba), bilim va sezgirlik talab etadi. Chunki keyinchalik xo‘jaliklarda boqiladigan qurtlarning sog‘lom o‘sib rivojlanishi, kasalliklarga chidamliligi, hosildorligi va pillaning sifatli bo‘lishi qurt urug‘ining tartibli, inkubatsiya qoidasiga rioya qilgan holda jonlantirilishiga uzviy bog‘liq bo‘ladi. Viloyat va tumanlarning bosh pillaxona rahbarlari va yetuk mutaxassislari tomonidan urug‘ni inkubatsiyaga qo‘yish muddati aniqlangandan keyin, belgilangan kunda urug‘lar zavoddan olib kelinadi va shu vaqtning o‘zida inkubatoriyaga jonlantirish uchun qo‘yiladi. Urug‘lar, odatda, maxsus kassetalar yoki qog‘oz xaltachalarda inkubatoriyaga olib kelinadi. Keltirilgan urug‘lar darhol maxsus (oldindan tayyorlab qo‘yilgan) qutichalarga to‘kiladi. Buning uchun kassetalar bir cheti 4-5 mm uzunlikda qirqilib, teshikcha hosil qilinadi, agar urug‘ xaltachada bo‘lsa, uning og‘zi ochilib, qog‘oz qutichalar yoki yog‘och romlarga yupqa qatlam qilib ehtiyotkorlik bilan to‘kiladi. Mabodo to‘kilgan urug‘ qutichaning biron joyida qalin bo‘lib qolsa, u darhol yoyib qo‘yiladi. Shu tartibda inkubatoriyaga keltirilgan barcha kassetalardagi urug‘lar to‘kilgach, har bir qutichaga tartib raqami, ipak qurtining zoti yoki duragayining nomi hamda uning qanday zotlardan olinganligi, urug‘ning miqdori yoziladi va qutichalar so‘kchaklarga tartib raqami bo‘yicha qo‘yiladi. Shu ma’lumotlar inkubatsiya varaqasiga ham yoziladi. Shu bilan birga, qog‘oz
Ilmiybaza.uz qutichaning tartib raqami inkubatsiya varaqasida yozilgan tartib raqamiga mos kelishi shart. Urug‘ to‘kilgan qutichaning chetiga yozilgan ma’lumotlar qanday tartibda bo‘lishi quyidagi misolda ko‘rsatilgan: № 1 Ipakchi-lx Ipakchi-2 Partiya №112 Urug‘ning massasi 58 g 163 Inkubatsiya qoidasiga binoan, bitta inkubatoriyada turli zot yoki turli duragaylarni, birorta zot bilan duragay urug‘larni bir joyda jonlantirmaslik kerak. Agar bitta inkubatoriyada turli zot yoki duragay urug‘lari jonlantirishga to‘g‘ri kelsa, xonadagi javonlarning bittasiga ma’lum bir zot yoki duragayning urug‘i qo‘yiladi, ikkinchisiga esa boshqa zot yoki duragayning urug‘i joylashtiriladi. Odatda, ikki quti urug‘ (bir quti urug‘ 29 g) bitta qutichaga to‘kiladi. Agar inkubatoriyada 50 qutidan kamroq urug‘ jonlantiriladigan bo‘lsa, bitta qutichaga bir quti urug‘ to‘kiladi. Urug‘larni qutichaga to‘kishda quticha devorchalari bilan urug‘lar orasida 1,0-1,3 sm ochiq joy qoldirilishi lozim. Inkubatsiya qoidasiga binoan, 1 g urug‘ga 18 sm2 joy talab etilsa, bitta qutichaga to‘kilgan 58 g urug‘ uchun esa 1044 sm2 joy zarur bo‘ladi. U holda quticha ichidagi umumiy maydon 1196 sm2 ga teng bo‘ladi. So‘rilarning yuqori va pastki qavatlarida havo harorati 1-2°C ga farq qiladi. Shuning uchun ham qavatdagi urug‘larga bir xil sharoit yaratish va qurtlarning bir muddatda ochib chiqishini ta’minlash maqsadida qutichalarning joyi almashtirib turilishi kerak. Har kuni bir marta yuqori qavatda joylashgan qutichalarni pastki qavatga, pastki qavatdagisini yuqori qavatga olib turish lozim. Qutichadagi urug‘lar bir joyga to‘planib qolmasligi uchun bu ishni mahsus taxtachalar yordamida bajarish tavsiya etiladi. Pechka yoki boshqa isitkichlarga уaqin joylashgan urug‘ni ham tez- tez almashtirib turish zarur. Inkubatoriyaga jonlantirish uchun qo‘yilgan urug‘ va uning murtagini Ilmiybaza.uz qutichaning tartib raqami inkubatsiya varaqasida yozilgan tartib raqamiga mos kelishi shart. Urug‘ to‘kilgan qutichaning chetiga yozilgan ma’lumotlar qanday tartibda bo‘lishi quyidagi misolda ko‘rsatilgan: № 1 Ipakchi-lx Ipakchi-2 Partiya №112 Urug‘ning massasi 58 g 163 Inkubatsiya qoidasiga binoan, bitta inkubatoriyada turli zot yoki turli duragaylarni, birorta zot bilan duragay urug‘larni bir joyda jonlantirmaslik kerak. Agar bitta inkubatoriyada turli zot yoki duragay urug‘lari jonlantirishga to‘g‘ri kelsa, xonadagi javonlarning bittasiga ma’lum bir zot yoki duragayning urug‘i qo‘yiladi, ikkinchisiga esa boshqa zot yoki duragayning urug‘i joylashtiriladi. Odatda, ikki quti urug‘ (bir quti urug‘ 29 g) bitta qutichaga to‘kiladi. Agar inkubatoriyada 50 qutidan kamroq urug‘ jonlantiriladigan bo‘lsa, bitta qutichaga bir quti urug‘ to‘kiladi. Urug‘larni qutichaga to‘kishda quticha devorchalari bilan urug‘lar orasida 1,0-1,3 sm ochiq joy qoldirilishi lozim. Inkubatsiya qoidasiga binoan, 1 g urug‘ga 18 sm2 joy talab etilsa, bitta qutichaga to‘kilgan 58 g urug‘ uchun esa 1044 sm2 joy zarur bo‘ladi. U holda quticha ichidagi umumiy maydon 1196 sm2 ga teng bo‘ladi. So‘rilarning yuqori va pastki qavatlarida havo harorati 1-2°C ga farq qiladi. Shuning uchun ham qavatdagi urug‘larga bir xil sharoit yaratish va qurtlarning bir muddatda ochib chiqishini ta’minlash maqsadida qutichalarning joyi almashtirib turilishi kerak. Har kuni bir marta yuqori qavatda joylashgan qutichalarni pastki qavatga, pastki qavatdagisini yuqori qavatga olib turish lozim. Qutichadagi urug‘lar bir joyga to‘planib qolmasligi uchun bu ishni mahsus taxtachalar yordamida bajarish tavsiya etiladi. Pechka yoki boshqa isitkichlarga уaqin joylashgan urug‘ni ham tez- tez almashtirib turish zarur. Inkubatoriyaga jonlantirish uchun qo‘yilgan urug‘ va uning murtagini
Ilmiybaza.uz (embrion) yaxshi va bir tekis rivojlanishi uchun xonadagi havo harorati va namligining, yorug‘lik hamda havo almashinish jarayonining ahamiyati kattadir. Urug‘ni jonlantirishga qo‘ygan vaqtda inkubatoriya havosining harorati urug‘ni inkubatoriyaga qo‘yishdan oldin saqlangan zavod binosining haroratidan 1-2°C yuqori bo‘lishi kerak. Agar urug‘ jonlantirishdan oldin necha daraja haroratda saqlangani ma’lum bo‘lmasa, inkubatoriyaning boshlang‘ich harorati tashqaridagi soya joyning o‘rtacha bir kecha-kunduzgi haroratidan 2°C yuqori bo‘lishi, ammo 12-13°C dan past bo‘lmasligi kerak. Bunday keyingi kunlarda xonaning harorati urug‘ jonlantirish usuliga va zaruriyatga qarab ko‘tariladi. Ipakchilik sanoat asosiga ko‘chirilgan joylarda monovoltin (bir yilda bir marta nasl beradigan) zotlar va ulardan hosil bo‘lgan duragaylarning urug‘lari ikki usulda jonlantiriladi: Birinchi usul - haroratni asta-sekin oshirib borish yo‘li bilan urug‘ni jonlantirish. Ikkinchi usul - haroratni o‘zgartirmasdan, ya’ni doimiy (muayyan) darajada saqlash yo‘li bilan urug‘ni jonlantirish. Qurt urug‘ni jonlantirishning ikkinchi usuli qo‘llanilganda inkubatsiya muddati birinchi usuldagiga nisbatan 3-5 kunga qisqaradi. Haroratni asta-sekin oshirib borish usuli bahor sovuq kelgan yillarda, ob- havo bir xil bo‘lmagan va bahorgi qattiq sovuqlar bo‘lishi yoki ertalablari sovuq bo‘lishi kutilgan hollarda qo‘llaniladi. Bu usul quyidagicha bajariladi: xonadagi havo harorati har kuni 1-2°C ga oshirib boriladi. Harorat 24°C ga yetgach, boshqa ko‘tarilmaydi va urug‘dan xabarchi qurtlar chiqqunga qadar saqlanadi. Urug‘dan xabarchi qurtlar chiqa boshlagach, harorat yana 1°C ga ko‘tariladi (25°C ga yetkaziladi) va qurtlarning hammasi chiqib bo‘lguncha shunday saqlab turiladi. Urug‘ inkubatoriyaga keltirilgunga qadar zavodda qanday haroratda saqlanganligiga qarab birinchi usul bo‘yicha xonadagi haroratning har kuni necha darajaga ko‘tarib borilishi to‘g‘risidagi ma’lumot 54-jadvalda berilgan. Inkubatoriyada havo haroratining asta-sekin oshirib borilishi Ilmiybaza.uz (embrion) yaxshi va bir tekis rivojlanishi uchun xonadagi havo harorati va namligining, yorug‘lik hamda havo almashinish jarayonining ahamiyati kattadir. Urug‘ni jonlantirishga qo‘ygan vaqtda inkubatoriya havosining harorati urug‘ni inkubatoriyaga qo‘yishdan oldin saqlangan zavod binosining haroratidan 1-2°C yuqori bo‘lishi kerak. Agar urug‘ jonlantirishdan oldin necha daraja haroratda saqlangani ma’lum bo‘lmasa, inkubatoriyaning boshlang‘ich harorati tashqaridagi soya joyning o‘rtacha bir kecha-kunduzgi haroratidan 2°C yuqori bo‘lishi, ammo 12-13°C dan past bo‘lmasligi kerak. Bunday keyingi kunlarda xonaning harorati urug‘ jonlantirish usuliga va zaruriyatga qarab ko‘tariladi. Ipakchilik sanoat asosiga ko‘chirilgan joylarda monovoltin (bir yilda bir marta nasl beradigan) zotlar va ulardan hosil bo‘lgan duragaylarning urug‘lari ikki usulda jonlantiriladi: Birinchi usul - haroratni asta-sekin oshirib borish yo‘li bilan urug‘ni jonlantirish. Ikkinchi usul - haroratni o‘zgartirmasdan, ya’ni doimiy (muayyan) darajada saqlash yo‘li bilan urug‘ni jonlantirish. Qurt urug‘ni jonlantirishning ikkinchi usuli qo‘llanilganda inkubatsiya muddati birinchi usuldagiga nisbatan 3-5 kunga qisqaradi. Haroratni asta-sekin oshirib borish usuli bahor sovuq kelgan yillarda, ob- havo bir xil bo‘lmagan va bahorgi qattiq sovuqlar bo‘lishi yoki ertalablari sovuq bo‘lishi kutilgan hollarda qo‘llaniladi. Bu usul quyidagicha bajariladi: xonadagi havo harorati har kuni 1-2°C ga oshirib boriladi. Harorat 24°C ga yetgach, boshqa ko‘tarilmaydi va urug‘dan xabarchi qurtlar chiqqunga qadar saqlanadi. Urug‘dan xabarchi qurtlar chiqa boshlagach, harorat yana 1°C ga ko‘tariladi (25°C ga yetkaziladi) va qurtlarning hammasi chiqib bo‘lguncha shunday saqlab turiladi. Urug‘ inkubatoriyaga keltirilgunga qadar zavodda qanday haroratda saqlanganligiga qarab birinchi usul bo‘yicha xonadagi haroratning har kuni necha darajaga ko‘tarib borilishi to‘g‘risidagi ma’lumot 54-jadvalda berilgan. Inkubatoriyada havo haroratining asta-sekin oshirib borilishi
Ilmiybaza.uz Inkubatsiya kunlari Urug‘ inkubatoriyaga qo‘yilgunga qadar saqlangan harorat, °C 8°C 10°C I2°C Urug‘ inkubatsiya qilinayotgan harorat, °C Birinchi 10 11 13 Ikkinchi 12 12 14 Uchinchi 13 13 15 To‘rtinchi 14 14 16 Beshinchi 15 15 17 Oltinchi 16 16 18 Yettinchi 17 17 19 Sakkizinchi 18 18 20 To‘qqizinchi 19 19 21 0‘ninchi 21 21 23 0‘n birinchi 23 23 24 0‘n ikkinchi 24 24 24 0‘n uchinchi 24 24 25 0‘n to‘rtinchi 25 25 25 0‘n beshinchi 25 25 25 0‘n oltinchi 25 25 25 Agar biror sababga ko‘ra inkubatoriyadagi xona harorati pasayib ketgan bo‘lsa, oldingi inkubatsiya qilinayotgan haroratgacha ko‘tariladi. Mabodo xona harorati me’yoridan 1-2°C ga ko‘tarilgan bo‘lsa (masalan, 17°Cdan 19°C ga), u holda harorat pasaytirilmasdan, shu ko‘tarilgan darajada saqlab turiladi, so‘ngra tartib bilan 10-jadvaldagi singari, asta-sekin oshirib borilaveradi. Favqulodda harorat 25 °C dan oshib ketsa, tezda 24-25°C ga tushirilishi kerak. Chunki haroratning me’yoridan ortib ketishi urug‘dan ortiqcha namlikning bug‘lanib ketishiga, embrion rivojlanishi izdan chiqishiga olib keladi, oqibatda urug‘dan qutlar chiqishi kamayib ketadi, jonlangan qurtlarning tanasi esa quruqlashib, kasallikka tez chalinuvchan bo‘lib qoladi. Inkubatsiya davri mobaynida tut daraxtlarining qurtagi rivojlanishi ustida har kuni fenologik kuzatishlar olib borish zarur. Agar tut daraxtlarining qurtagi urug‘ embrioniga qaraganda tezroq rivojlanayotgan bo‘lsa, haroratni kuniga bir darajaga emas, balki ikki- uch darajaga oshirish hisobiga inkubatsiya muddatini qisqartirsa bo‘ladi. Zarur bo‘lib qolgan taqdirda, haroratni asta-sekin oshirib borish Ilmiybaza.uz Inkubatsiya kunlari Urug‘ inkubatoriyaga qo‘yilgunga qadar saqlangan harorat, °C 8°C 10°C I2°C Urug‘ inkubatsiya qilinayotgan harorat, °C Birinchi 10 11 13 Ikkinchi 12 12 14 Uchinchi 13 13 15 To‘rtinchi 14 14 16 Beshinchi 15 15 17 Oltinchi 16 16 18 Yettinchi 17 17 19 Sakkizinchi 18 18 20 To‘qqizinchi 19 19 21 0‘ninchi 21 21 23 0‘n birinchi 23 23 24 0‘n ikkinchi 24 24 24 0‘n uchinchi 24 24 25 0‘n to‘rtinchi 25 25 25 0‘n beshinchi 25 25 25 0‘n oltinchi 25 25 25 Agar biror sababga ko‘ra inkubatoriyadagi xona harorati pasayib ketgan bo‘lsa, oldingi inkubatsiya qilinayotgan haroratgacha ko‘tariladi. Mabodo xona harorati me’yoridan 1-2°C ga ko‘tarilgan bo‘lsa (masalan, 17°Cdan 19°C ga), u holda harorat pasaytirilmasdan, shu ko‘tarilgan darajada saqlab turiladi, so‘ngra tartib bilan 10-jadvaldagi singari, asta-sekin oshirib borilaveradi. Favqulodda harorat 25 °C dan oshib ketsa, tezda 24-25°C ga tushirilishi kerak. Chunki haroratning me’yoridan ortib ketishi urug‘dan ortiqcha namlikning bug‘lanib ketishiga, embrion rivojlanishi izdan chiqishiga olib keladi, oqibatda urug‘dan qutlar chiqishi kamayib ketadi, jonlangan qurtlarning tanasi esa quruqlashib, kasallikka tez chalinuvchan bo‘lib qoladi. Inkubatsiya davri mobaynida tut daraxtlarining qurtagi rivojlanishi ustida har kuni fenologik kuzatishlar olib borish zarur. Agar tut daraxtlarining qurtagi urug‘ embrioniga qaraganda tezroq rivojlanayotgan bo‘lsa, haroratni kuniga bir darajaga emas, balki ikki- uch darajaga oshirish hisobiga inkubatsiya muddatini qisqartirsa bo‘ladi. Zarur bo‘lib qolgan taqdirda, haroratni asta-sekin oshirib borish