Ilmiybaza.uz IPAK QURTIGA TASHQI SHAROIT OMILLARINI TA`SIRI Barcha organizmlar yashab turgan muhitning ajralmas bir qismidir. Organizm bilan atrof-muhit o‘rtasida bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarni o‘rgatadigan fan ekologiya (grekcha oikos yoki okos yashash joyi yoki muhit va logos - fan) deb ataladi. Hasharotlar va ayrim turlarning ekologiyasini o‘rganish muhim ilmiy kuzatishning asosiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Chunki ularning ekologik xususiyatlarini bilmasdan turib, ba’zi bir nazariy va amaliy masalalarni, jumladan, foydali hasharotlarni ko‘paytirish, rivojlantirish, mahsuldorligini oshirish choralarini ishlab chiqish, zararkunanda hasharotlarga esa qarshi ko‘rash choralari hamda ularning ommaviy ko‘payishining oldini olishni tasavvur qilish mumkin emas. Organizmning yashashi uchun muhit omillari muhim rol o‘ynaydi. Organizm, dastavval, uch muhit - havo, suv va tuproq ta’sirida hayot kechiradi. Organizm tashqi muhit bilan ajralmas bog‘liqlikda bo‘lib, yashash uchun qulay sharoit hosil qiladi va ular alohida ekologik omillarni vujudga keltiradi. Bu ekologik omillarni, asosan, to‘rtta toifaga bo‘lish mumkin. 1. Abiotik yoki anorganiq omillar, organizmga iqlim sharoitlari (issiqlik, namlik, yorug‘lik, havo va boshqalar) hamda yerning tortish kuchi, atmosfera tarkibi va xususiyati, radioaktivlik, relyef va boshqa omillarning ta’sir etishi. 2. Gidro-edafik yoki suv tuproq omillari, ya’ni suv va tuproqning organizmga zarur yashash muhiti sifatida ta’siri. Hasharotlar ekologiyasida tuproq ta’siri muhim rol o‘ynaydi. 3. Biotik yoki organiq omillar. Organizmga tirik tabiatning ta’siri, ovqatlanishda organizmlarning o‘zaro munosabati, turlararo munosabati va Ilmiybaza.uz boshqalar. 4. Antropogen omillar. Tabiat va organizmga odam faoliyatining ta’siri, quruq yerlarni o‘zlashtirish, irrigatsiya tizimlarini qurish, zararkunandalarga qarshi ko‘rash, sun’iy sharoitlar yaratib berish va boshqalar. Ekologik omillar hasharot organizmiga turlicha ta’sir etadi, ayrim omillar organizmning yashashi uchun qulay sharoit hisoblansa, boshqalari noqulay hisoblanadi. Shuning uchun ekologik omillarni tahlil qilishda ularning zaruriyati, o‘zgaruvchanligi va organizmga ta’siri hamda moslashish reaksiyasini nazarda tutish lozim. Turlarning muhitga nisbatan talabchanligi har xil: issiqlikka talab chan - termofil, sovuqlik sezuvchi - kriofil, namlik sezuvchi - gigrofil va quruqlik sezuvchi - kserofil, o‘simlik qoplarnida yashovchi - fitofil, tuproqda yashovchi - geofil va boshqalar. Turlarning bu qobiliyati irsiy bo‘lib, evolutsiya natijasida vujudga kelgan. Bu turlarning ekologik omillarga nisbatan talabchanligi deb ataladi. Har bir tur va individ o‘z ekologiyasiga ega. Ipak qurtining or- ganizmi uzoq muddat tabiiy tanlash jarayonida ma’lum sharoitda yashashga moslashgan. Ipak qurti hayotida uni o‘rab olgan muhit sharoitiga aniq talabchanligi namoyon bo‘ladi. Tashqi muhit sharoitlariga asosan abiotik omillar organizmiga iqlim sharoitlarining ta’sir etishi, abiotik omillarga esa harorat, namlik, yorug‘lik, havo harakati kiradi. Ular ipak qurtining o‘sib rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. 1.1.1. Tashqi muhit va ipak qurti orasidagi bog‘liqlik Tashqi muhit deganda yer yuziga quyoshdan tushayotgan yorug‘lik nuri va harorati, tabiatdagi havo namligi, oziqlanish maydoni, havo tarkibi, oziqa tushuniladi. Tashqi muhit barcha tirik organizmlarga o‘z ta’sirini ko‘rsatib turadi. Ipak qurtining rivojlanishi tashqi muhit bilan chambarchas bog‘langan holda o‘tadi. Ipak qurti tashqi muhitdan: barg, kislorod va nurli energiyani oladi. Ayni vaqtda, qurt o‘zining tiriklik mahsulotlarini: axlat, suv, uglekislota va issiqlikni tashqi muhitga chiqarib turadi. Qurt organizmidagi fiziologik jarayonlar va uning ahvoli tashqi muhit holatiga bog‘liq. Tashqi muhitni o‘rganmasdan turib, kelgusida qurt boqishning Ilmiybaza.uz oqilona usullarini ishlab chiqish mumkin emas. Keyingi yillarda ilg‘or pillakorlarimiz qurt boqish sur’atini yanada tezlashtirish borasida g‘oyat katta amaliy natijalarga erishdilar. Ular qurt boqish davrini 30-32 kun o‘rniga 21-23 kunga qisqartishga muvaffaq bo‘ldilar. Tashqi muhitning ta’siri bilan har bir organizm o‘zgaradi, ayni vaqtda, bu organizm o‘z atrofidagi muhitni ham o‘zgartiradi. Biologiya fanidagi izlanishlar ana shu o‘zaro munosabatlarni aniq tushunib olish natijasida, organizmlarning tabiatini o‘zgartish yo‘llarini ochib berdi, ongli va rejalashtirilgan ravishda yangi navlar chiqarish usullarini yaratdi. Organizm bilan tashqi muhit sharoiti o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni qanchalik yaxshi tushunsak, tashqi muhit sharoitlarini tartibga solish va yaratish imkoniyatidan foydalanib, organizmni shunchalik yaxshi idora qilishimiz mumkin. Shuning uchun ham organizm bilan muhit o‘rtasidagi o‘zaro munosabat qishloq xo‘jaligi uchun alohida ahamiyatga ega bo‘lib, hayvonlarning yaxshi zotlari faqat yaxshi agrotexnika va yaxshi zootexnikani qo‘llash natijasida vujudga keladi. Tirik mavjudotlar o‘z tabiatiga munosib ravishda, atrofidagi tashqi muhitdan turli sharoitlarni tanlab oladi, ularni assimilatsiya qiladi hamda o‘zining individual rivojlanish qonuniyatiga, ya’ni irsiyatiga muvofiq o‘z tanasini tuzadi. Tashqi sharoit deganda, assimilatsiya qilinadigan narsani, ichki sharoit deganda esa, dissimilatsiya qiladigan narsani tushunamiz. Organizmning hayoti juda murakkab bo‘lib, son-sanoqsiz qonuniy jarayonlarni, o‘zgarishlarni kechiradi. Natijada tashqi muhitdan organizmga kirgan ovqat turli o‘zgarishlardan keyin tirik vujud tomonidan assimilatsiya qilinadi, tashqi sharoitdan ichki sharoitga aylanadi. Ana shu ichki sharoit tirik modda bo‘lib, boshqa hujayra va vujud zarralarining ovqatlantiradi, ularga nisbatan tashqi sha- roitga aylanadi. Atrofdagi muhit sharoitlarining hammasi birlikda, ularning har biri shu organizm uchun qanday ahamiyatga ega bo‘lishiga qaramasdan, muhit sharoitlari deb ataladi. Agrobiologiya ta’limotiga muvofiq, har bir organizm, birinchi- dan, o‘zining irsiyatiga, moddalarni almashtirish tartibiga ko‘ra, muhit sharoitiga o‘zicha Ilmiybaza.uz munosabatda bo‘ladi; ikkinchidan, organizm individual rivojlanganida bu munosabat o‘zgaradi; uchinchi- dan, muhit omillarining hech qaysisi organizmga ayrim ravishda, boshqa omillar bilan bog‘lanmasdan ta’sir etmaydi. Biologiya fani o‘zining dialektik prinsiplariga asoslangan bo‘lib, bu fan organizmning rivojlanish omillari va yashash sharoitlarini bir-biriga bog‘lab tekshiradi. Muhit omillari qatoridan biz aerologik xarakterdagi omillarni ajratamiz. Bularga: havo harorati va namligi, havo almashinishi hamda turli shakldagi nurli energiya ta’siri kiradi. Eng muhim omillardan biri oziq-ovqat, ya’ni qurtga beriladigan bargning miqdori va sifati hisoblanadi. Bu omil qurtlarni joylashtirish qalinligiga ham bog‘liq. Tirik organizmlar bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabat ham muhit omillariga kiradi. Bular ichida eng muhimi mikroorganizmlardir. Ammo odamning ipak qurtiga ta’sir etishini bu omillar qatoriga kiritish to‘g‘ri bo‘lmaydi, chunki odam tabiatni ongli ravishda o‘zgartiradi va o‘z ishida oliy ijtimoiy qonunlarga bo‘ysunadi. Ipak qurtiga haroratning ta’siri Har qanday organizm hujayralaridagi fizik-kimyoviy jarayonlarning tezligi haroratga bog‘liq. Organizmda kimyoviy jarayonlarning me’yorida kechishi, hujayralarda moddalarning o‘zlashtirilishi uchun muayyan harorat bo‘lishi kerak. Har xil hayvonlarning hujayralarida harorat turlicha bo‘ladi. Biz shunday hayvonlarni bilarnizki, ularning tanasidagi harorat doimiy bo‘ladi va tashqi muhit haroratiga bogiiq emas. Bunday hayvonlar issiq qonli hayvonlar deyiladi. Sovuq qonli hayvonlar tanasidagi harorat fashqi muhit haroratiga bog‘liq boiganligi sababli o‘zgarib turadi. Shuning uchun sovuq qonli hayvonlarning rivojlanishi va hayot kechirishi ancha noqulay sharoitda o‘tadi. Energiyaning bir shakli bo‘lgan issiqlik boshqa shakllarga - kimyoviy, kinetik va nurli energiyalarga aylanishi mumkin. U issiqlikni o‘tkazish yoki iliq havo oqimining ta’siri orqali energiyaning boshqa shakllariga o‘tishi mumkin. Hayvon tanasidagi harorat kimyoviy (fiziologik), shuningdek, fizik jarayonlar (bug‘lanish, issiqlik o‘tkazish va nurlanish) orqasida o‘zgarib turadi. Har qanday Ilmiybaza.uz tirik organizmning issiqlik balansi shu organizmning o‘zida hosil bo‘lgan issiqlik va qisman tashqi manbalardan olingan issiqlikdan yig‘iladi. Organizmdagi issiqlik energiyasining boshqa turlariga, ya’ni harakatlanish (protoplazma harakati, muskullarning qisqari- shi) va organizmda yuz beradigan kimyoviy o‘zgarishlar energiyasiga aylanishi, shuningdek, nurlanish (tashqariga tarqalish) nati- jasida sarflanadi. Organizmdagi issiqlik, asosan, hujayralarda moddalar almashinishi natijasida hosil bo‘ladi. Organizmda oksidlanish jarayonlari qanchalik zo‘r boisa, issiqlik shunchalik ko‘p to‘planadi. Issiqlikni hosil qiladigan asosiy manba - muskullar tizimidir. Issiqlikning tashqi manbayi boigan quyosh nuri esa ikkinchi o‘rinda turadi. Organizm tomonidan o‘zlashtirilgan nurli energiya issiqlik energiyasiga aylanib, issiqlik balansining kirim qismini ko‘paytiradi. Quyosh issig‘idan foydalanish darajasi hayvon terisining tuzilish xususiyatlariga, hayvonning fiziologik xususiyatlari va rangiga bog‘liq bo‘ladi. Issiq va sovuq qonli hayvonlar organizmidagi issiqlik balansining bir- biridan farq qilishiga issiqlik hosil etuvchi jarayonning kechish tezligi sabab bo‘ladi. Issiq qonli hayvonlarning organizmi issiqlikni ancha ko‘proq ishlab chiqaradi. Issiq qonli hayvonlar sovuq qonli hayvonlardan yana shu bilan farq qiladiki, ularda issiqlik balansi o‘z-o‘zidan tartibga solinib turadi. Issiq qonli hayvonlarda issiqlik balansini tartibga solish mexanizmi mukammallashtirilganligi va ular muhit haroratiga bog‘liq boimaganligini ravshanroq ko‘rsatish uchun issiq qonli hayvonlarning tana harorati bilan atrofdagi havo haroratiga doir quyidagi ma’lumotlarni sovuq qonli organizmlar bilan solishtirib ko‘rish kifoyadir (2- jadval). Issiq qonli hayvonlarda issiqlikni tartibga solish jarayonlarida asab tizimi 2-jadval Hayvonlar turi Tana harorati Havo harorati Haroratlarning farqi I. Issiq qonli organizmlar 36-380 -32-350 68-730 2. Sovuq qonli organizmlar 00 +20 200 Ilmiybaza.uz asosiy rol o‘ynaydi. Asab tizimining harakati kimyoviy yoki mexaniq vositalar ta’sirida buzilganida, organizmning issiq- likni tartibga solish qobiliyati pasayadi. Asab tizimining harakati tufayli organizmdagi oksidlanish jarayonlari hamda atrofdagi tomirchalarning torayishi kengayishi tartiblashtiriladi. Teri bo‘rtadi va qizaradi yoki qisqarib ko‘karadi. Terining mayda qon tomirlari (kapillarlari) qon bilan to‘lsa, ularning issiq berishi kuchayadi, chunki qon teri hujayralariga qaraganda issiqlikni ko‘proq o‘tkazadi. Hay von terisidagi haroratni fizik jihatdan tartiblashtirish vazifasi (masalan, Arktikadagi dengiz hayvonlarida) issiqlikni yaxshi o‘tkazmaydigan teri ostidagi yog‘ qavati vositasi bilan amalga oshiriladi. Par, pat va jun ham shu vositalar qatoriga kiradi. Bahor va kuzda pat hamda junning almashinishi ham haroratni tartiblashtirish sohasidagi eng asosiy hodisalardan hisoblanadi. Issiqlik (harorat)ni tartiblashtirish markazi alohida yadrolar to‘plarni shaklida bo‘lib, o‘rta miyaning gipotalarnik sohasiga, ko‘z bo‘rtmalari orqasidagi gipofiza yoniga joylashgan. Kasallik natijasida moddalar almashinuvi va bakteriyal zaharlar yoki biror- ta fizik hamda kimyoviy hodisa ta’sir etganida harorat birdaniga ko‘tariladi. Haroratning bunday ko‘tarilishiga muskul, jigar va boshqa organlarda oksidlanish jarayonlari zo‘rayib*ketishi sabab bo‘ladi. Bu jarayonlarni tartibga solishda ichki organ sekretsiyalari (masalan, buyrak ustliklari ajratadigan adrenalin) ham ishtirok etadi. Hayvonlarning yuqori formalarida issiqlik ter chiqarish yo‘li, quyi (oddiy) formalarida esa suvning teri orqali bug‘lanishi yo‘li bilan ham tartibga solinadi. Nafas olishning tezlanishini ham shu jarayonlar qatoriga kiritish kerak, chunki nafas olish tezlashganda, ayniqsa, ter chiqarish tizimi unchalik taraqqiy etmagan organizmlarda suvning bug‘lanishi zo‘rayadi. Ipak qurtining taraqqiyoti uchun anchagina energiyani sarflash, ya’ni yurak, ichak va boshqa a’zorlarning muayyan ishlarni bajarishi talab etiladi. Shu bois, agar jarayonning tezligi har xil haroratda o‘tsa, uning harakat tezligi ham shunga aarab o‘zgaradi, ya’ni bir jarayormi bajarish uchun sarflanadigan umumiy energiya miqdori deyarli o‘zgarishsiz qoladi. Organizmning energiyani eng kam miqdorda sarflab ishlashi uchun zarur bo‘lgan haroratlarni mo‘tadil harorat deb hisoblasak Ilmiybaza.uz bo‘ladi. Bu haroratlarda organizmdagi issiqlik balansi o‘rtacha issiqlik paydo qilish jarayonlariga asoslanib tuziladi va organizmni haddan tashqari isitib yubormaydi: hasharotlarning tanasidagi harorat ularni o‘rab olgan tashqi haroratga yaqin bo‘ladi. Tajriba natijalariga ko‘ra, ipak qurti sovuq qonli bo‘lgani uchun havo harorati o‘zgarishi bilan ipak qurtining fiziologik jarayonlari ham o‘zgaradi. Beshinchi yoshdagi qurtlarning yurak urishi tezligi, modda almashinish jarayoni va boshqa xossalarda ham shun- day qonuniyat borligini aytish mumkin. Butun bir yosh davomida umumiy yurak urish soni 3 892 320 dan 4 412 520 gacha bo‘ladi. Qurtning beshinchi yoshida harorat 25-27,5°C bo‘lganida, umumiy yurak urish soni kam bo‘ladi. Bunday haroratda qurtning rivojla- nishi uchun yurakning kam ishlashi va energiyaning kam sarflanishi talab qilinadi. Ipak qurti tanasidagi haroratning tashqi muhit haroratiga bog‘liqligi Haroratni tartiblash mexanizmi - evolutsion rivojlanish mahsulotidir. Bu mexanizm issiq qonli hayvonlarning individual rivojlanish jarayonidagi embrion davrida paydo bo‘ladi. Masalan, tovuq murtagi ochilib chiqishining (inkubatsi yaning) 13-kunigacha sovuq qonli organizm hisoblanadi. So‘ngra haroratni tartiblash unsurlari paydo bo‘la boshlaydi va inkubatsiyaning 14-kunidan boshlab murtakning rivojlanishi haroratga uncha bog‘liq bo’lmaydi. Masalan, ipak qurti urug‘iga harorat qanchalik ta’sir etganligini tekshirganimizda, murtakning rivojlanishi inkubatsiya davridagi sharoitga bog‘liq bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin. Hasharotlarning issiqlik balansida ham issiq qonlilardagi kabi issiqlik hosil etuvchi manbalar ishtirok etadi. Hasharotlar organizmida ishlab chiqariladigan issiqlik issiq qonli hayvonlardagiga qaraganda ozroq bo‘ladi. Bundan tashqari, hasharotlar issiqlikning sarflanishini issiq qonli hayvonlar darajasida tartibga solib tura olmaydi. Shuning uchun ular tanasidagi harorat ozmi-ko‘pmi atrofdagi havo haroratiga bog‘liq bo‘ladi. Hasharotlar tanasidagi harorat muskullarning zo‘r berib qisqarishi (qanot harakati) va ular quyosh nurini yaxshi to‘plash qobiliyatiga ega bo‘lishi tufayli Ilmiybaza.uz tartibga solib turiladi. Bu ishda hasharotlarga, ko‘pincha, po‘stining rangi ham yordam beradi. Organizmdagi suvning bug‘lanib turishi ham hasharotlarning tanasini ortiqcha qizib ketishidan birmuncha himoya qiladi. Hasharotlar tanasidagi haroratni tartibga solishda muskullarning umumlashib ishlashi yordam beradi. Bunga misol qilib asalarilarni qishlatish vaqtida arixonalarni shamollatib yoki asalari to‘dalarini isitib turishni ko‘rsatish mumkin. Hasharotlar tanasidagi harorat ularning tuproq ichida siljishi tufayli ham tartibga solinadi. Hasharotlarning harorati to‘g‘risidagi mukammal ma’lumot dastlab rus olimi Baxmetev tomonidan berilgan. Baxmetev 1890-1909-yillar Sofiya universitetidagi fizika kafedrasining bosh- lig‘i bo‘lib ishlagan. Baxmetev anabioz muammosini o‘rganish uchun hasharotlar tanasidagi haroratni tekshirish yuzasidan bir qancha tajribalar o‘tkazgan. Buning uchun «termopar» ishlatilgan. Agar ikki xil metall (masalan, temir va miss)dan qilingan simlar- ning uchlari bir-biriga qalaylansa, ulangan simlarning biri isishi sababli elektr toki paydo bo‘ladi, bu tok o‘sha isigan joydanmjs sim bo‘ylab simiga o‘ta boshlaydi. Tokning bunday harakatini gal- vanometr vositasi bilan aniqlash mumkin № - Bu issiqlikdan vujudga kelgan elektr toki juda kam kuchlanish bo‘ladi, chunki uni harakatga keltiruvchi kuch qalaylangan sovuq va isituvchi simlarning harorati o‘rtasidagi farqning har bir darajasiga nisbatan atigi bir necha mikrovoltni (106) tashkil etadi. Haroratning o‘zgarishini aniqlash uchun juda sezgir yoki issiqlik energiyasi kichkina (issiqlik sig‘imi kichkina bo‘lib, issiqlikni tez o‘tkazadigan) termometrlar talab qilingan joylarda termoelement- lar harorati darajaning mingdan bir hissasigacha bo‘lgan aniqlikda o‘lchashga imkon beradi. Bunday termometr juda kichkina bo‘lishi va unda mo‘rt materiallar bo‘lmaganligi tufayli, uni tananing har xil a’zo va bo‘shliqlariga kiritish mumkin, bu narsa hujayralarni zaharlab organizmning me’yoriy haroratiga birmuncha ta’sir qil- sa Ilmiybaza.uz ham, termopara hasharotlar tanasidagi haroratning qanchalik o‘zgarganligini yetarlik darajada aniqlab olishga imkon beradi. Havo ta’siri bilan hasharot tanasidagi harorat va hasharotning ah- voli qanchalik o‘zgarganligi quyidagi ma’lumotda ko‘rsatilgan. Havo sekin-asta sovitilganida: Kapalak tanasidagi harorat +17,6°C bo‘lganida kapalak qanotlarini tez-tez qoqadi. +4,0°C bo‘lganida qanotlarni qoqish soni bir daqiqada 90 tagacha kamayadi. -0,5°C bo‘lganida kapalak qanotlarini qoqmaydi. -1,0°C bo‘lganida kapalak harakatsiz qoladi. Kapalak harorati +30,0°C bo‘lgan joyga ko‘chirgandan so‘ng: Kapalak tanasidagi harorat +1,4°C bo‘lganida kapalak qanotlarini salgina qimirlatadi. +7,9°C bo‘lganida qanotlarini qoqa boshlaydi. +8,5°C bo‘lganida mo‘ylovlarini qimirlatadi. +12,0°C bo‘lganida qanotlarini ma’lum tezlik bilan qoqa boshlaydi. Muskullarning qisqarishi zo‘rayganida issiqlik hosil qiluvchi jarayonlar birdaniga kuchayadi. Hasharotlarda muskullarning qo‘zg‘alishi juda kuchli va bu hodisa markaziy asab tizimiga bog‘liq bo‘ladi. 0‘rtacha hisoblarga ko‘ra, ipak qurti tanasida bunday qo‘zg‘alish (harakatlanish) to‘lqini bir soniyada 0,54 millimetr tezlik bilan muskul to‘qimalariga yoyiladi. Hasharotlarda muskullarning nisbiy kuchi juda zo‘r bo‘ladi. Masalan, qovoqarining nisbiy kuchi (ya’ni o‘z og‘irligiga nisbatan ko‘taradigan yuki) 14,3 ga baravar bo‘lgani holda, odamda esa 0,86 dan oshmaydi. Hasharotlar qanotlarini juda tez harakatlantiradi. Kapalakning ta- nasidagi harorat 30°C ga yetganida, u ucha oladigan holatga keladi. Hasharot uchgan vaqtida qilgan harakati tufayli kislorodning sarflanishi juda oshib ketadi. Shu bilan hosil qilinayotgan issiqlik miqdori ham oshaboradi: bu miqdor kapalaklarda 37 hissa va asalarilarda bir necha yuz hissa oshadi. Harorat ko‘tarilgan sari asosiy moddalar olishinuvi ham kuchaya boradi, natijada qanot harakati tezlashadi. Hasharotlar uchganida ularning tanasidagi harorat rejimi issiq Ilmiybaza.uz qonli hayvonlarning harorat rejimiga o‘xshaydi. Hasharot tanasidagi issiqlikning tarqalish va qon oqimi bilan o‘tish tezligiga qaraganda harorat tezroq ko‘tariladi. Shuning uchun ko‘krak halqalaridagi harorat tanadagiga qaraganda yuqoriroq bo‘ladi. Shu sababli hasharotlarning harorati ko‘krak qismida, ya’ni tananing muskullar zo‘r berib ishlaydigan joyida o‘lchanadi. Hasharotlar uchganida muskullar harakatlanishi tufayli atrofdagi harorat ta’siri bilan ularning tana harorati keskin ko‘tarilgani holda, ipak qurtining tana haroratida bunday keskin o‘zgarish yuz bermaydi. Shunday bo‘lsa ham, ipak qurti barg yeb, uni hazm qilish uchun ichaklaridan o‘tkazgan vaqtida harakatlanish hamda muskullarini (ichaklarini) qisqartirish yo‘li bilan o‘z tanasidagi haroratni sezilarlik darajada ko‘tara oladi. Baxmetev ma’lumotlariga ko‘ra, kapalak qanotlarini harakatlantirganida uning tana harorati 16,4°C oshadi va atrofdagi haroratdan ancha yuqori bo‘ladi. Strelnikovning aytishicha, pechakgul kapalagi uchgan vaqtida uning tana harorati 11,2°C oshib, atrofdagi havo haroratidan 13,3°C farq qiladi. Umuman, ipak qurti o‘z tanasidagi haroratni juda oz miqdorda tartibga sola oladi, uning harorati tashqi haroratga qaraganda salgina o‘zgaradi. Shu havo harorati ipak qurtining fiziologik jarayonlariga va pirovardida uning ahvoliga bevosita ta’sir qiladi. Hasharotlar- ning eng past va eng yuqori haroratga bardosh bera olishi ularning turigagina bog‘liq bo‘lmasdan, boshqa bir qancha jarayonlarga, jumladan, hasharot organizmida moddalarning almashinish holatiga, hasharot to‘qimalaridagi kolloidli suvning miqdoriga, havoning namligi va hokazolarga ham bog‘liq bo‘ladi. Ipak qurtiga tashqi muhit omillarining ta’siri to‘g‘risida muallif tomonidan ko‘p yillar davomida tadqiqotlar olib borilib, qurt tanasidagi harorat to‘g‘ridan to‘g‘ri qurtxona haroratiga bog‘liqligini aniqlagan. Olimning ta’kidlashicha, kichik yoshdagi qurt tanasining harorati qurtxona haroratidan 1,2-1,4°C (birinchi va ikkinchi yoshida 1,4°C, uchinchi yoshida 1,2°C) pastbo‘ladi. To‘rtinchi yoshida bu tafovut birozkamayib 0,8-l,0°C ni tashkil etadi. Beshinchi yoshiga o‘tishi bilan oradagi farq keskin kamayadi va birinchi kuni 0,4°C, ikkinchi kuni 0,2°C ga kam bo‘lib, uchinchi kuni qurt tanasidagi harorat qurtxona harorati bilan tenglashadi Ilmiybaza.uz 3-jadvalning davomi Jadvaldagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, beshinchi yosh- ning 4-kuniga kelib qurt tanasidagi harorat qurtxona haroratidan 0,3°C, 5-kuni 0,6°C, 6-kuni 0,8°C va 7-kuni 0,6°C ga yuqori bo‘la- di. Ipak qurtlari pilla o‘rashga kirishgach, bu ko‘rsatkich, ya’ni farq yana kamayib boradi va pilla o‘rashning 3-kunida qurt tanasidagi harorat yana qurtxona harorati bilan tenglashadi. Beshinchi yoshida qurt tanasidagi haroratning ko‘tarilishiga sabab uning bu yoshi eng ko‘p barg yeydigan kunlariga to‘g‘ri keladi va bu vaqtda qurtlar tez harakatlanib, ovqatni tez yeyishi va tanada modda almashinishning tezlashishi, kuchli fiziologik va biokimyoviy jarayonlarning kechishidir. Pilla o‘rash davriga kelib qurtlar oziqlanmasdan, harakatlarning keskin kamayishi hi- sobiga tana harorati yana qurtxona harorati bilan tenglashishiga olib keladi. Muallif tadqiqotlarini davom ettirib, ipak qurti tanasidagi haroratning o‘zgarishi modda almashinish, ovqatning yeyilish tezligi, hazm bo‘lishi va tanaga singishi kabi jarayonlarga ta’sir ko‘rsati- shi, shular asosida qurtlarning o‘sib rivojlanishi hamda mahsuldorligiga ham ta’sir ko‘rsatishini aniqlagan. Shundan Ipak qurti tanasidagi haroratning yoshlari bo‘yicha o‘zgarib borishi Qurt yoshlari Qurtxonadag i harorat °C Qurt tanasidagi harorat °C Oradagi farq °C 1-yoshida 26 24,6 -1,40 2-yoshida 26 24,6 -1,40 3-yoshida 26 24,8 -1,20 4-yoshida 26 25,0 -1,00 5-yoshida 1-kuni 25 24,6 -0,40 2-kuni 25 24,8 0,20 3-kuni 25 25,0 00 4- kuni 25 25,3 +0,30 5- kuni 25 25,6 +0,60 6- kuni 25 25,6 +0,80 7- kuni 25 25,6 +0,60 Pilla o‘rashda 1- kuni 25 25,4 +0,40 2- kuni 25 25,2 +0,20 3-uni 25 25,0 00 Ilmiybaza.uz kelib chiqib, yuqorida qayd etilgan jarayonlar me’yorida kechishi uchun qurt tanasidagi harorat doimo 25°C ga teng bo‘lishi o‘rganildi. Shuning uchun kichik yoshdagi qurt tanasidagi harorat qurtxonadagi haroratdan 1,2-1,5°C past bo‘lishini inobatga olib, qurtxona haroratini (l,5-2°C)ga yuqori qilib, ya’ni 26-27°C ko‘tarish tavsiya etila- di. Beshinchi yoshda qurt tanasidagi harorat qurtxona haroratidan 0,8-1,0°C ga yuqori bo‘lganligi (qurt tanasidagi haroratni 25°C ga tenglash) uchun qurtxona haroratini 24°C ga to‘g‘rilash kerakligi ta’kidlanadi. Ipak qurti rivojlanishiga haroratning ta’siri Ipak qurtining rivojlanishi uchun harorat 7,5°C dan va g‘umbakka aylanishi uchun 10°C dan past bo‘lmasligi kerak. Agar harorat 37°C dan oshsa, ipak qurti nobud bo‘ladi. Hasharotlarning hayo- ti uchun qulay hisoblangan o‘rtacha harorat bilan yashash jarayonlarining tezligi o‘rtasida teskari mutanosiblik yuz berib turadi. Yurak urishi va tana harakatlari ancha tezlashadi, ishtaha oshadi va ichaklarning ishlashi kuchayadi. Masalan, ikkinchi yoshining oxiriga kelgan qurt 16°C issiqlikda 5 soat ichida o‘z axlatlarining o‘rta hisob bilan 3 qismini va 26°C issiqlikda 9 qismini chiqaradi. Qurtning hayot jarayonlari tezlashuvi bilan birga rivojlanish tezligi ham o‘zgaradi. Harorat optimumdan pastga tushganida hayot jarayonlari sekinlashadi, harorat pasaygan sari hayot sustlashaberadi. Bunda har xil hayot jarayonlari deyarlik baravar darajada sekinlashadi, ularning tartibga solinishi to‘xtamaydi va o‘zaro bog‘lanishlari sezilarlik darajada buzilmaydi. Shu sababli haroratning vaqtincha pasayib ketishi (0°C cha va ba’zan undan ham pasayishi) organizmning yashash qobiliyatini susaytirmaydi. Ipakchilikda bu hodisadan qurtning o‘sishini to‘xtatish (chumolilarni sovitish) maqsadida foydalanadilar. Past harorat muayyan darajagacha ko‘tarilganida qurtlarning rivojlanishi ancha tezlashadi. Harorat yuqorilashgan sari qurtlarning rivojlanish tezligi sekinlasha boradi. Harorat ma’lum chegaradan yuqoriga ko‘tarilganida rivojlanish tezligi arzimagan darajada bo‘ladi yoki bu jatayon birmuncha sekinlashadi. Tana harorati mo‘tadil darajadan oshib ketganida, biologik jarayonlar Ilmiybaza.uz buzilishi sababli, bu jarayonlar sekinlasha boshlaydi. Ba’zi hollarda bunday buzilishlar fermentlarning parchalanishidan iborat bo‘lishi mumkin. Harorat ko‘tarilishi bilan fermentlarning ta’sir qilish kuchi ortadi. Harorat pasayganida fermentlarning faolligi kamaya boshlaydi, chunki bunday harorat fermentlarni parchalaydi, bu hodisa, o‘z navbatida, jarayonlarning sekinlanishiga sabab bo‘ladi. Sovuq qonlilarning fermentlari tana harorati ancha past (15- 30°C), issiq qonlilarniki esa tana harorati ancha yuqori (37—40°C) bo‘lganida ta’sir etadi. Bundan tashqari, issiq qonlilarning issiqlikka chidamliligi har xil darajada bo‘ladi. Sovuq qonlilarning fermentlari, issiq qonlilarnikiga qaraganda, tezroq kuchsizlanadi. Harorat 40°C bo‘lganida ipak qurti tanasidagi ba’zi bir fermentlar parchalana boshlaydi. Masalan, ichak shirasidagi yog‘ni eritadigan lipaza (ferment) haroratining ta’siri bilan bir soat ichida parchalanadi. Harorat 40°C bo‘lganida bu fermentning to‘rtdan bir qismi, 45°C bo‘lganda - yarmisi, 70°C bo‘lganda - deyarli hammasi parchalanib ketadi. Shuning uchun ipak qurti 40°C issiqlikka qisqa vaqt ichidagina chidab tura oladi. Har bir hayot kechirish fimksiyasi - hasharotlarning rivojlanish tezligi, yashash qobiliyati, serpushtligi (ko‘p nasi bera olishi), sermahsulligi va hokazolari o‘zining mo‘tadil haroratiga ega bo‘ladi. Shu sabali tirik organizmning mo‘tadil haroratini belgilash asoslari har xil boiishi mumkin. Havoning nisbiy namligi 90 foiz bo‘lib, harorat 22°C ga yetganida birinchi yoshdagi qurtlarda yashash qobiliyati yaxshi bo‘ladi, harorat 26°C ga ko‘tarilganida esa bu qurtlar hammadan ko‘ra tezroq rivojlanadi. Bundagi farq 4°C ni tashkil qiladi. Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, harorat 20-22°C bo‘lganida ipak qurtlarining 66 foizi, 28°C bo‘lganida esa 36 foizi o‘sib rivojlanadi. Bu ahvol 4- jadvalda, ayniqsa, yaqqol ko‘rsatilgan. 4-jadval Ilmiybaza.uz Qurtlarning mahsuldorlik darajasiga kelganimizda shuni ko‘rsatish kerakki, pilla hosilining miqdori, asosan, o‘ralgan pillalar soniga qarab aniqlanadi. Shu sababli ipak qurtining yashash qobiliyati (o‘sib ketishi) uchun kerak bo‘ladigan mo‘tadil harorat mahsuldorligiga ham mos keladi. Endi pillaning og‘irligiga kelsak, bunda hamma organizmlar uchun umumiy bo‘lgan ahvol yuz berganligi ko‘rinadi, past harorat qurtlarning ancha yirik bo‘lib o‘sishiga yordam qiladi. Pillaning katta-kichikligida ham shu ahvol saqlanadi. Haroratning qurt boqish davriga ta’siri Hasharotlar tana haroratini jadal harakatlantirish hisobiga keskin ko‘tarish qobiliyatiga ega. Bundan tashqari, ular quyosh nurlarining yorug‘lik energiyasini teri orqali yaxshi qabul qila oladi, suvni parlatish hisobiga hasharot organizmi soviydi, natijada tanasini qizib ketishdan saqlaydi. Tut ipak qurti tashqi haroratning o‘zgarishiga chidamliligi ularning zoti hamda qaysi rivojlanish davrida ekanligiga bog‘liq bo‘ladi. Ipak qurti tuxumining yozgi estivatsiya (tinchlik) davrida eng qulay harorat 25-26°C issiqlik, qishda esa +2 +4°C haroratda saqlanadi. Qishlovchi tuxum qisqa muddat ichida 40°C sovuqqa chiday oladi. Tuxumni saqlashga qo‘yilgandan keyin 40°C issiqlikka 6-12 soat, 35°C issiqqa esa 1-2 kun chidaydi. G‘umbaklik davri uchun eng qulay harorat 25-26°C bo‘lib 10°C sovuqda 2 kun, 40°C issiqda bir kun, 35°C issiqda 2 kun yashaydi. Kapalak ham haroratning keskin o‘zgarishiga chidash bera olmay- di. U 10°C sovuqda qisqa muddat va 40°C issiqda bir necha soat, 35°C issiqda bir necha kun yashaydi. Ipak qurtining yashash qobiliyatiga haroratning ta’siri Ipak qurtiig zotlari Qurtxonadagi o‘rtacha harorat quyidagicha bo‘lganida qurtlarning yashash qobiliyati, % 22 -230 25 -260 3 0-310 3 4-350 Monovolt in zotlari 77 88 . 35 1 2 Bivoltin zotlari 72 82 4 1 2 Duragayl ar 75 91 5 4 2 7 Ilmiybaza.uz Qurtlik davrida esa umuman boshqacha holatda bo‘lib, kichik yoshida me’yoridan past haroratga biroz chidamli, yoshi kattalash- gan sari chidamsiz bo‘ladi. Tut ipak qurtlarining rivojlanishi uchun past haroratning chegarasi 7,5°C ga teng bo‘lib, unda barg yemay qo‘yadi. 10°C atrofida bargni sust yeydi. Ipak qurti uchun mo‘tadil harorat 24-27°C ga teng. Hasharotlarning hayoti mo‘tadil haroratga moslashgan bo‘lib, harorat va hayotiy jarayonlarning tezligi bir-biriga bog‘langan holda o‘zgaradi. Masalan, havo harorati ortgan sari, yurak urishi va harakati tezlashadi; ishtahasi ochiladi, ichak faoliyati yaxshilanib, nafas olishi kuchayadi. Agarda harorat me’yoridan past bo‘lsa, hasharot organizmidagi turli jarayonlarning tezligi deyarli bir xilda susayadi, lekin ularning boshqarishi to‘xtamaydi. Shuning uchun biroz muddatga haroratning pasayishi organizm hayotchanligini susaytirmaydi. Haroratni me’yoridan juda yuqori bo‘lishi fiziologik jara- yonlarning tezligini oshiradi va fermentlar ta’sirining buzilishiga olib keladi. Sovuq qonli hayvonlarning fermentlari issiq qonli hayvonlarning fermentlariga nisbatan issiqlikka chidamli emas, +3 +5°C issiq haroratga 1-3 yoshdagi qurtlar 3 kunga, 4 yoshlari - 2 kun- ga, 5 yoshlari 1 kunga chidaydi. 40°C issiqlikni 1-3 yoshli qurtlar 1 kun, 4 yoshlisi 15-28 soat; 5 yoshlisi 12 soat chidashi mumkin. Tuxumdan jonlanib chiqqan va barg yemagan qurtlarni +3 +5°C da 15-20 kungacha saqlab turish mumkin. Lekin ularning ya- shovchanligi barg bergach, keskin kamayib ketadi. Harorat ta’sirida fiziologik jarayonlarni tezlashtirish natijasida ipak qurtining rivojlanishi o‘zgaradi. 17-19°C haroratda ipak qurtining birinchi yoshi (po‘st tashlashi bilan) 10-11 kun davom etadi. Qurt boqish davri esa 2 oy atrofida cho‘ziladi. Ipak qurtining hamma yoshlari va po‘st tashlash davrining davomati juda ko‘p omillarga bog‘liq. Jumladan, ipak qurtlarining yoshi va uyqusining haroratga qarab necha kun davom etishi 5-jadvalda berilgan. Ilmiybaza.uz 5-jadval Qurt boqish davrining davomati 15°C da - 60 kun; 17°C da - 52 kun; 20°C da -37 kun; 22°C da -27 kun; 25-26°C da -23 kun; 26-27°C da 21 kun, 29-30°C da - 18-19 kun davom etadi. Harorat va nisbiy namlik qurt boqish davrining davomati vayash- ovchanligiga ta’sir etadi. Bu to‘g‘rida muallifning (1990—2010-yil- lar davomida) kuzatish natijalari 6-jadvalda keltirilgan. 6-jadval Ipak qurtlari boqilgan haroratga qarab yoshining necha kun davom etishi Qurtlarning yoshi va uyqusi Haroratga qarab qurt yoshini davom etishi, kun 20-210 22-230 25-260 26-270 28-290 Birinchi yoshi 3,5 3 2,5 2,5 2,5 Birinchi uyqu 1 1 1 1 1 Ikkinchi yoshi 3 л Э 2,0 2 2 Ikkinchi uyqu 1 1 1 ' 1 1 Uchinchi yoshi 4 4 3 2,0 2 Uchinchi uyqu 1,5 1 1 1 1 5-jadvalning davomi To‘rtinchi yoshi 5 4 3,5 3,0 3 To‘rtinchi uyqu 2 2 1,5 1,5 1,5 Beshinchi yoshi ‘ 9 8 7,5 7 6 Jami 30 27 23 21 20 Harorat va havo namligining ipak qurtining yashovchanligiga ta’siri Variantlar Qurtxonadagi Qurtlarning pilla o‘rash oldidan yashovchanlig i Qurtlik davrining davom etishi, kun Harorat °C Namli k % I 20-21 65-70 84,0 28-29 II 20-21 80-85 85,3 28-29 III 24-25 65-70 88,6 24-25 IV 24-25 80-85 84,8 24-25 V 28-29 65-70 78,0 20-21 VI 28-29 80-85 74,2 20-21 VII 25-26 65-75 91,1 22-23 Ilmiybaza.uz Hasharotlarning har bir hayotiy vazifalari: rivojlanish tezligi, chidamliligi, serpushtligi, mahsuldorligi va boshqa me’yoriy haroratda namoyon bo‘ladi. Haroratnio‘lchash. Tut ipak qurti uchun me’yoriy harorat 24-27°C issiqlikdir. Shuning boisme’yoriy haroratni ta’minlash uchun qurt boqish davrida hamma yoshida, ayniqsa, birinchi to‘rt yoshida isitiladigan binolarda o‘tkazish kerak. «Avgust» psixrometri. Binolarning harorati uy termometrlari, «Avgust» psixrometrining quruq termometr ko‘rsatkichi va o‘zi yozuvchi avtomatik termograf va boshqa asboblar yordamida o‘lchanadi (1-rasm). Qurtxonaning haroratini aniqlash uchun termometr xona o‘rtasiga, javonning o‘rta qavati darajasida osib qo‘yiladi. Katta qurtxonalarga 3 ta (xonaning o‘rtasiga va oxiri- ga) termometr osib qo‘yiladi. Haroratni o‘lchash va yozib olish ertalab soat 700, 1300, 1900 va kechasi soat birda olib boriladi. Ba’zan turli termometrlarning ko‘rsatkichlari 1-2°C ga farq qiladi. Bu esa qurt boqishda ahamiyatga ega. Shuning uchun termometrlarni ishlatishdan oldin ularni meteorologik stansiyalarda to‘g‘ri ko‘rsatadigan termometrlar bilan taqqoslab, farqini aniqlab olish kerak. Ba’zi bir termometrlarning shkalalari bir yoki 0,2°C ga bo‘lingan. Ko‘z bilan ikkiga bo‘lib, haroratni 0,1 °C gacha aniqlash mumkin. Binoning haroratini to‘g‘ri aniqlash uchun o‘zi yozuvchi avtomatik termografdan foydalanish mumkin (2- rasm). Termografda havoning harorati ta’sir etadigan 40 sm uzunlik- dagi bimetal plastinka, bir tomoni mahkamlangan, ikkinchi tomoni erkin yozuvchi richakka ulangan bo‘lib, yozib oluvchi soat me- xanizm, buraladigan silindrdan tuzilgan. Silindrga haroratni yozib oluvchi qog‘oz tasmalar kiydirib, oynali quticha ichida saqlanadi. Harorat ko‘tarilgan* sari plastinka cho‘zilib, uning perosi yuqoriga ko‘tariladi. Harorat pasaygan sari plastinka qisqarib, perosi pastga Ilmiybaza.uz tushadi. Yozib oluvchi qism mexanizmi buraladigan silindrdan tuzilgan. Qog‘oz tasmalar chiziq katakchalarga boiingan boiib, haroratni belgilovchi bo‘limchalari bor. Yozuv perosi shu bo‘limchalar (katakchalar)ga chiziqchalar bilan belgilab beradi. Termograf bir sutkali yoki bir haftali bo‘lishi mumkin. Muddat yetganida, silindr muruvati buraladi va yangi qog‘oz tasma qo‘yila- di. Yozib olingan tasmadagi chiziqlar orqali xonadagi bir kunlik yoki bir haftalik haroratni aniqlash mumkin. Termograflarni ham ishlatishdan oldin, metereologik stansiyalarda tekshirib, to‘g‘ri ish- lashi aniqlangach, undan foydalanish mumkin. Past haroratning tuxumdan jonlangan qurtlarning yashovchanligiga ta’siri Tirik organizmlarning hayot faoliyatiga ta’sir etuvchi asosiy omillardan biri tashqi muhit haroratidir. Chunki hayvonlar tanasida kechadigan fiziologik va biokimyoviy jarayonlar havo harorati bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Tut ipak qurtining o‘z tana harorati bo‘lmaganligi sababli atrofdagi havo harorati uning o‘sishi va rivojlanishi uchun katta ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, havo harorati ko‘tarilganda qurt tanasidagi hayotiy jarayonlar kuchayadi, ya’ni nafas olishi va yurak urishi tez- lashib, o‘rtacha ichakda ovqatni parchalanishi kuchayadi. Harorat pasayganda esa, aksincha, hayotiy jarayonlar baravariga susayadi. E.N. Mixaylov (1950) ipak qurti bilan tashqi sharoit orasidagi bog‘liqlikni o‘rganib, qurt tanasidagi barcha jarayonlar, shuningdek, asab tizimining faoliyati havo harorati bilan bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi. A.G. Ginzburg (1964)ning aniqlashicha, past harorat tirik organizm tanasidagi modda almashinish jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatibgina qolmasdan, uning kasallikka chalinishiga sababchi bo‘ladi. L.F. Rojdestvenskaya (1951) va V.V. Zvorikina (1965) ipak qurtlarining past haroratga chidashini o‘rganib, kichik yoshdagi qurtlar katta yoshdagilarga qaraganda birmuncha chidamliroq bo‘lishini aniqlagan. N. Axmedov (1986) o‘z tajribalarida tuxumdan jonlangan qurtlar past Ilmiybaza.uz haroratda (+3+4°C) saqlansa, ularda sariq kasalligini yuqtiruvchi viruslar tez rivojlanishi va oqibatda qurtlar, asosan, sariq kasalligiga duchor bo‘lishini aniqlagan. Ipak qurtiga past harorat salbiy ta’sir etishi to‘g‘risida bir qator ilmiy tajribalar o‘tkazilgan bo‘lsada, tuxumdan jonlangan va hali oziqlanmagan qurtlarning yashovchanligiga uzoq muddatli past haroratning (+3+4°C) qanday ta’sir ko‘rsatishi o‘rganilmagan. ’ Tutlarni bahorgi sovuqdan zararlanishi turli muddatlarda ro‘y beradi. Ayrim yillarda qurtlarni boqish ishlari boshlangan vaqtlarda to‘satdan tushgan sovuq ta’sirida tut novdalaridagi barglar zararlanib qolishi mumkin. Bunday murakkab hollarda ikki masala ko‘ndalang qo‘yiladi: 1) xo‘jaliklarga yangidan tuxumlar keltirib, inkubatorga qo‘yish; 2) boqilayotgan qurtlarni past harorati arda saqlab qolish. Yangidan tuxumlar keltirib, qaytadan inkubatsiya qilish hamma vaqt ham amalga oshirilishi mumkin bo‘lmagan choradir. Masala shundaki, birinchidan, urug‘chilikkorxonalaridagi barcha tuxumlar tarqatilib bo‘linganligi tufayli sifatli tuxumlarni topish muammo bo‘lishi, ikkinchidan, urug‘chilik korxonalaridan tuxumlarni keltirish va ulardan sog‘lom qurtlarni jonlantirib olish ancha muddat va qo‘shimcha xarajatlarni talab qiladi. Past haroratning tuxumdan jonlangan qurtlarning mahsuldorligiga ta’siri Yuqorida bay on etilgan mulohazalardan kelib chiqib, muallif tuxumdan chiqqan qurtlarni past harorat (+3+4°C)da 3, 5, 7, 10, 15 va 20 kun saqlashning ularning hayotchanligi va mahsuldor- lik xususiyatlariga ta’sirini o‘rganishga va mo‘tadil muddatlarni aniqlashga qaratilgan tajribalar olib bordi. Tuxumdan chiqqan qurtlarni past haroratda turli muddatlarda saqlashning yashovchanlik belgilariga ta’siri 7-jadvalda ko‘rsatilgan. 7-jadval Ilmiybaza.uz 7- jadvaldan o‘rin olgan raqamlardan yaqqol ko‘rinib turadiki, tuxumdan chiqqan qurtlarni +3+4°C haroratda saqlash kunlari ularning yashovchanligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Qurtlarni past haroratda saqlash muddatlari uzaygan sari ularning yashovchanligi pasayib borishi kuzatiladi. Yana shuni qayd etish lozimki, qurtlar- ning yashovchanligi yoshdan yoshga o‘tishi bilan tobora kamayib bordi. Tuxumdan chiqqan qurtlarni past haroratda 3 kun muddatda saqlanganda pilla o‘rashga kirishgan qurtlar 81,0 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 7 kun saqlanganda 71,0, 15 kun saqlanganda 51,5, 20 kun saqlanganda 12,5 foizgacha kamaygan. Bu holat qurtlarning yashovchanligini, ayniqsa, 15-20 kun davomida past haroratda saqlanganda kamayishiga asosiy sabab sariq kasalligiga chalinishidir. Masala shundaki, ipak qurti tuxumlari, lichinkalari, g‘umbaklarida poliedroz (sariq) kasalining latent holdagi viruslari boiadi. Bu viruslar qulay sharoit yaratilganda tez ko‘payib, qurt tanasida kasallikni qo‘zg‘atadi. Tuxumdan chiqqan qurtlarni +3+4°C da uzoq muddatlarda saqlash latent viruslarning rivojlanishiga im- koniyat yaratadi. Shuning uchun ham 15 va 20 kun past haroratda saqlangan qurtlarning 12,5-51,5 foizi kasallikdan nobud bo‘lgan. Albatta, rivojlanishi turli muddatlarga to‘xtatib turilgan qurtlar hayotchanligi past harorat ta’sir ettirilmagan qurtlarga nisbatan birmuncha pasayiShi kuzatiladi. Tuxumdan chiqqan qurtlarni turli muddatlarda past haroratda saqlashning yashovchanlik belgilariga ta’siri Var i ant lar Qurtlar- ni past haroratd a saqlash muddati Qurtlarning yoshlari bo‘yicha yashovchanligi,% Pilla o‘rag an qurtla r, % Qurtli k davri, kun 1- yos h- da 2- yos h- da 3- yos h- da 4- yos h- da 5- yos h- da I 3 kun 100 94,0 89,5 6,5 83, 5 81,5 25-26 2 5 kun 100 91,0 86,0 84,5 81, 5 79,0 26-27 3 7 kun 100 86,0 80,5 77,0 73, 5 71,0 27-28 4 10 kun 100 80,0 74,0 71,0 68, 0 65,5 28-29 5 15 kun 100 64,0 59,5 56,0 54, 0 51,5 29-30 6 20 kun 100 23,5 19,5 16,5 14, 5 12,5 30-31 7-Q 0 100 98,0 95,5 93,5 91, 5 89,0 22-23 Ilmiybaza.uz Ammo ushbu usul yordamida qurtlarning asosiy qismini saqlab qolish mumkin bo‘ladi. Shu ji- hatdan ushbu yo‘nalishdagi tadqiqotlar muhim va dolzarbdir. Endi 7-jadvalning oxirgi ustunidan joy olgan lichinkalik davrini qay darajada o‘zgarishini ko‘rib chiqamiz. Tuxumdan chiqqan qurtlarni past haroratda saqlash muddatlari uzaygan sari lichinkalik davri ham mutanosib ravishda uzayib borishi aniqlandi. Agar tuxumdan chiqqan qurtlar (qiyoslovchi) ni darhol boqishga kirishilganda ular 22-23 kunda pilla o‘rashga kirishgan bo‘lsa, qurtlarni 3 kun past haroratda saqlash bu muddatni 25-26 kun, 10 kun saqlash 28- 29 kun va 20 kun saqlash 30-31 kunga cho‘zilishiga olib keldi. Tuxumdan endi chiqqan qurtlar rivojlanishini turli muddatlarga past haroratda to‘xtalib turilishi faqat ularning hayotchanlik xususiyatlariga emas, balki mahsuldorlik belgilarining namoyon bo‘lishiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. 8- jadvalda keltirilgan raqamlar ushbu fikrni tasdiqlaydi. 8-jadval Tuxumdan chiqqan qurtlarni sovitkichlarda saqlash, avvalo, pilla va ipak qobig‘i vazniga salbiy ta’sir ko‘rsatishi ma’lum bo‘ldi. Qiyoslovchi variantda pillaning o‘rtacha vazni 2,05 g ga teng bo‘lgan holda tuxumlarni 3 kun past haroratda saqlash bu ko‘rsat- kichni 2,95 g, 5 kun saqlash - 1,82 g, 7 kun saqlash - 1,74 g, 10 kun saqlash - 1,63 g, 15 kun saqlash - 1,55 g, 20 kun saqlash esa 1,47 g gacha kamayishiga sabab bo‘ldi. Tuxumdan chiqqan qurtlarni past haroratda saqlash muddatlarining qurtlar o‘ragan pillalar ko‘rsatkichlariga ta’siri Variantla r va tuxumlar ni saqlash muddati Pillaning o‘rtacha Ipak Qobig‘i ning Ipakchanlik Vazn i, g VI var. nisbatan, % O’rtach a vazni, mg VI var. nisbatan , % % VIvar. Nisbatan % 1-3 kun 1,95 132,2 445 128,1 23 ,3 96,7 II—5 kun 1,82 123,8 435 122,5 23 ,9 99,2 III—7 kun 1,74 118,3 420 118,3 24 ,1 100,0 IV-10 kun 1,63 110,9 400 112,6 24 ,5 101,6 Ilmiybaza.uz Agar variantlardagi pilla vazni VI variant ko‘rsatkichlari bilan taqqoslansa qurtlarni 3,5 va 7 kun past haroratda saqlanganda pilla vazni 18,3-32,2 foiz kam bo‘lgan. Pilladagi ipak miqdori ham xuddi shu zaylda kamayib borishi kuzatiladi. Qurtlar hayotchanligi va pilla mahsuldorligini kamayib borishini uzoq muddat (15-20 kun) qurtlarni sovitkichlarda turib qolishi natijasida ularni zaiflashib qolishi, kasalliklarga beriluvchan bo‘lishi bilan izohlash mumkin. 9-jadval 9-jadvaldagi ma’lumot bo‘yicha tajriba variantlarida virusli poliedroz kasalligi bakterial kasalliklarga nisbatan 3 barobar ko‘proq uchraydi. Ayniqsa, sariq kasalligiga chalingan qurtlar IV-VI variantlarda, ya’ni qurtlar past haroratda 10-20 kun ushlab turilganda kuzatiladi. Yuqorida bayon etilganidek, past (+3+4°C) harorat latent oldidagi poliedroz viruslarini faollashuviga turtki bo‘lgan. Sovitkichlarda 7, 10 va 15 kun saqlangan qurtlar o‘ragan pillalar chuvatilib asosiy texnologik ko‘rsatkichlari topildi. 20 kun davomida sovitkichlarda saqlangan qurtlarning asosiy qismi nobud boigani tufayli bu variant bo‘yicha pillalarni chuvatilish imkoni bo‘lmadi. Pilla namunalarini chuvatish natijalari shuni ko‘rsatadiki, pillalarning eng muhim texnologik ko‘rsatkichlari tuxumdan endigina jonlanib chiqqan qurtlarni past haroratda saqlash muddatlariga ko‘p jihatdan bog‘liq. Awalo qurtlar rivojini to‘xtatib turish muddati qancha ko‘p boisa, quruq pillalarning o‘rtacha vazni shunchalik kamayib boradi. Qurtlar sovitkichlarda uzoq saqlansa, tirik pilla vazni shuncha pasyadi. 8-jadvalda ko‘rsatilganidek qurtlar past Qurt boqish davrida kasallangan qurtlarni mikroskopda tekshirish natijalari Variantlar Tekshirilgan qurtlar soni, dona Kasallik turi va miqdori, dona Bakteriya Virus I 10 4 6 11 10 3 7 III 10 3 7 IV 10 2 8 V 10 2 8 VI 10 1 9 0‘rta VII (qiy - 2,5 7,5 oslovchi) 10 8 2 Ilmiybaza.uz haroratda 3 kun saqlanganda tirik pillaning vazni 1,95 g, 5 kun saqlanganda 1,82 g, 7 kun saqlanganda 1,74 g boigan edi. Pillalar quritilgandan so‘ng mutanosib ravishda vazni 0,844 g va 0,802 g ni tashkil etdi. Quruq pillalarning chuvatilishi ham 71,4 foizdan 51,2foizga kamaygan, shu tufayli pillalardan xom ipak chiqishi 34,6 foizdan 27,0 foizgacha pasaygan. Odatda, pilladan xom ipak chiqish foizi yuqori bo‘lsa, tolaning uzunligi ham yuqori boiadi. Xususan, qurtlar past haroratda 3 kun saqlangan holatlarda xom ipak chiqishi 34,6 foiz bo‘lib, bitta pilladan chuvatib olingan tola uzunligi 778 metmi tashkil etgan bir vaqtda, qurtlarning sovitkichlarda 15 kun saqlanishi pilladan xom ipak chiqishi va tola uzunligining mutanosib ravishda 24,8 foiz va 402 metrga tushib qolishiga sabab bo‘ladi. Yana shu narsa ma’lum bo‘ladiki, qurtlik davrida past harorat ta’sirida saqlash ular o‘ragan pillalar chuvatilishi sezilarli darajada pasayishi oqibatida uzilmasdan chuvatiladigan tola uzunligi atigi 376-535 metrga yetgan, xolos. Bu ko‘rsatkichga ipak sanoati korxonalarida alohida e’tibor beriladi. Chunki uzluksiz chuvatiladigan tola qanchalik uzun bo‘lsa, dastgohlarning ish unumdorligi va xom ipakning sifati shunchalik yuqori bo‘ladi. Tajriba natijalariga asoslanib shuni ta’kidlash joizki, tuxumdan chiqqan qurtlarning rivojlanishini to‘xtatib turish maqsadida so- vitkichlarda saqlash qurtlar organizmida chuqur o‘zgarishlar hosil etadi. Bu o‘zgarishlar, awalo, latent holdagi sariq kasali viruslarini faollashtiradi va qurtlarning kasallanishiga olib keladi. Odatda, kasallik tarqalganda pilla o‘rashga yetib borgan qurtlar soni kamayadi va olingan pillalarning aksariyati nuqsonli bo‘ladi. Navdor pillalar ulushi kam bo‘lgan pilla partiyalarida ipak qobig‘ining chuvatilish foizi kamayadi, bu, o‘z navbatida, pilladan xom ipak chiqishi, tola uzunligi kabi texnologik belgilarni pasay- tirib yuboradi. Sifati past bo‘lgan ipakni jahon bozoriga chiqarish mumkin bo‘lmay qoladi. Ilmiybaza.uz Tut barglari zararlanib, oziqa muammosi vujudga kelgan hollarda tuxumdan chiqqan qurtlarni tut daraxtida yangi barg hosil bo‘lganiga qadar sovitkichlarga joylashtirib, +2 +4°C haroratda 3-10 kun saqlash maqsadga muvofiqdir.