Iqtibos. Parafrazalar.
Parafraza - bu mualliflarning plagiatdan qochish uchun foydalanadigan
vositalaridan biri. To‘g’ridan-to‘g’ri takliflar va xulosalar bilan bir qatorda,
o‘zingizning yozishingizga qo‘shilishi mumkin bo‘lgan boshqa odamning ishidan
adolatli foydalanish. Ba’zan, siz so‘zma-so‘z keltirish o‘rniga kotirovkalarni
parafrazlash orqali ko‘proq ta’sir o‘tkazishingiz mumkin. Parafaza - bu o‘z
so‘zlaringiz yordamida tirnoqni qayta yozish. Parafraza qilsangiz, asl muallifning
g’oyalarini o‘z so‘zlaringiz bilan takrorlaysiz. Parafrazlashni patchwrittingdan
farqlash muhim; patchwriting - bu plagiatning bir shakli, bu erda yozuvchi
to‘g’ridan-to‘g’ri matnning bir qismini (atributisiz) keltiradi va keyin bo‘shliqlarni
o‘z so‘zlari bilan to‘ldiradi.To‘g’ridan-to‘g’ri manbaga iqtibos keltirish kuchli
bo‘lishi mumkin, ammo ba’zida parafrazlash yaxshiroq tanlovdir. Odatda,
parafrazlash yanada mantiqiy bo‘ladi, agar: kotirovka uzoq va so‘zlikotirovkaning
o‘zi yomon yozilgankotirovkaning o‘zi texnik yoki tushunishi qiyin yoki eskirgan
tildan foydalaniladi.
Iqtibos. Iqtibos (arab. – ziyo olmoq), sitata – biror asardan so‘zma-so‘z
olingan parcha. Iqtibos bayon qilinayotgan fikrni ishonchli fikr bilan quvvatlash,
muayyan fikrni tanqid qilish uchun hamda muhim faktik material – misol sifatida
qo‘llaniladi. Iqtibos, asosan, ilmiy (ko‘pincha gumanitar) va rasmiy nutqda
ishlatiladi hamda qo‘shtirnoq bilan belgilanadi yoki alohida harf bilan yoziladi;
shuningdek, manbaga havola qilinadi. Bunday ko‘chirmalar foydalanuvchining
fikri bilan qiyoslanganda uning mohiyatini to‘g’ri tushinish imkonini beradi.
Masalan, badiy adabiyotning, so‘zning g’oyaviy-estetik ta’sir kuchi, ahamiyatini
quroldan ham kuchliroq ekanligi to‘g’risidagi fikrni mustahkamlash maqsadida
P.Tursunning “Adabiyot zambarakdan zo‘r” yoki A.Qahhorning “Adabiyot
atomdan kuchli” degan so‘zlarini yoki bo‘lmasa, “tig’ yarasi bitar, ammo til yarasi
bitmas” maqolini iqtibos sifatida qo‘llash mumkin. Iqtibosdan ko‘p hollarda
epigraf va shior o‘rnida ham qo‘llaniladi. Agar muallif fikriga zarar yetmasa,
Iqtibosda orfografiya va punktuatsiyani o‘zlashtirish, so‘z (so‘zlar)ni tushirib
qoldirish mumkin (bunda ko‘p nuqta belgi qo‘yiladi).
Tasviriy ifoda. Parafraza.
Narsa-buyumning nomini aniq atamay, uni tasvirlab anglatadigan so`z
birikmasi tasviriy ifoda(yoki parafraza) deyiladi: qushlar - qanotli do`stlar;
fazogirlar – samo lochinlari; makkajo`xori - dala malikasi; paxta - oq oltin,
rassomlar – mo`yqalam sohiblari. Tasviriy ifodalar narsa va hodisalarning
ikkinchi nomi hisoblanadi. Tasviriy ifodalardagi bitta so`z har doim o`z ma`nosida
bo`ladi, shu bilan ular iboralardan farq qiladi. Tasviriy ifodalar ham omonimlik,
sinonimlik xususiyatlariga ega bo`lishi mumkin. Omonim tasviriy ifodalar:
aql gimnastikasi – 1) matematika; 2) shaxmat. Qora oltin – 1) neft’; 2)
ko`mir. Sinonim tasviriy ifodalar: g‟azal mulkining sultoni
va o`zbek tilining
asoschisi – Alisher Navoiy; uyg‟onish fasli va fasllar kelinchagi – bahor.
Lug’aviy birliklar haqida ma’lumot.
Lug’aviy birlik deganda tilning lug’at boyligiga kiradigan barcha birliklar
nazarda tutiladi. Bunga birinchi navbatda so`z kiradi. So`zga ma`no jihatidan teng
keladigan barcha birliklar ham lug’aviy birlik hisoblanadi. Masalan, ibora
(frazeologik birikma), tasviriy ifoda, qo`shma so`z, juft so`z, takroriy so`zlar,
birikmali so`zlar (oliy ma`lumotli yigit, O`zbekiston Respublikasi) ma`nosi
jihatidan so`zga teng.
Demak, bular ham lug’aviy birliklardir.
Mexanik parafraza.
Mexanik parafraziya - bu matnning asl so‘zlari sinonimlar bilan
almashtirilishi yoki boshqa holatlarda o‘xshash iboralar bilan almashtirilishi.
Shuning uchun, mexanik parafrazalarda asl yozuvning butun tuzilishi saqlanib
qoladi; sintaksis deyarli bir xil bo‘lib qolmoqda. Shuni ta’kidlash kerakki, ba’zi bir
so‘zlarni sinonimlari yoki ularga teng keladigan iboralar bilan almashtirish g’oyasi