Iqtisodiy Bilim Asoslari darslarida buyuk ajdodlarimiz ilmiy me’rosidan foydalanish

Yuklangan vaqt

2024-06-26

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

17

Faytl hajmi

33,3 KB


Iqtisodiy Bilim Asoslari darslarida buyuk ajdodlarimiz ilmiy me’rosidan foydalanish Reja: 1. Iqtisodiy bilim asoslarini o‘qitishda O‘rta Osiyo mutaffakirlarining iqtisodiy g‘oyalari. 2. Islom Karimov iqtisodiy islohotlarning asoschisi va rahnomasi. 3. Yoshlarda iqtisodiy tafakkurni shakllantirish jihatlari. Tayanch iboralar: ―Avesto‖, Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Yusuf Xos Xojib, Amir Temur, Ulug‘bek, Navoiy, I.Karimov. 1. Iqtisodiy bilim asoslarini o‘qitishda O‘rta Osiyo mutaffakirlarining iqtisodiy g‘oyalari. O‘zbek xalqi juda qadimiy ma’naviy va iqtisodiy merosga ega. O‘zbek xalqi o‘lmas tarixiy merosi bilan har qancha faxrlanishga haqlidir. Bu iqtisodiy meros xalqimizning iqtisodiy mustaqillikni qo‘lga kiritishi, zamonaviy iqtisodiy tafakkurga ega bo‘lishi, iqtisodiy jihatdan iqtidorli millatga aylanishida xizmat qilib kelmokda. Bugungi kunda yoshlarda iqtisodiy madaniyatni, tafakkurini shakllantirishimizda va iqtisodiy savodxonligini oshirishimizda ―Avesto‖ qadimiy yodgorliklarida, buyuk allomalarimiz Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Yusuf Xos Xojib, Amir Temur, Ulug‘bek, Navoiy, Bobur va boshqa qator mutafakkirlarimizning iqtisodiy g‘oyalaridan foydalanishimiz ayni muddao bo‘lar edi. Bundan qariyb 2700 yil ilgari O‘rta Osiyoda yaratilgan ―Avesto ‖ kitobida Iqtisodiy Bilim Asoslari darslarida buyuk ajdodlarimiz ilmiy me’rosidan foydalanish Reja: 1. Iqtisodiy bilim asoslarini o‘qitishda O‘rta Osiyo mutaffakirlarining iqtisodiy g‘oyalari. 2. Islom Karimov iqtisodiy islohotlarning asoschisi va rahnomasi. 3. Yoshlarda iqtisodiy tafakkurni shakllantirish jihatlari. Tayanch iboralar: ―Avesto‖, Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Yusuf Xos Xojib, Amir Temur, Ulug‘bek, Navoiy, I.Karimov. 1. Iqtisodiy bilim asoslarini o‘qitishda O‘rta Osiyo mutaffakirlarining iqtisodiy g‘oyalari. O‘zbek xalqi juda qadimiy ma’naviy va iqtisodiy merosga ega. O‘zbek xalqi o‘lmas tarixiy merosi bilan har qancha faxrlanishga haqlidir. Bu iqtisodiy meros xalqimizning iqtisodiy mustaqillikni qo‘lga kiritishi, zamonaviy iqtisodiy tafakkurga ega bo‘lishi, iqtisodiy jihatdan iqtidorli millatga aylanishida xizmat qilib kelmokda. Bugungi kunda yoshlarda iqtisodiy madaniyatni, tafakkurini shakllantirishimizda va iqtisodiy savodxonligini oshirishimizda ―Avesto‖ qadimiy yodgorliklarida, buyuk allomalarimiz Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Yusuf Xos Xojib, Amir Temur, Ulug‘bek, Navoiy, Bobur va boshqa qator mutafakkirlarimizning iqtisodiy g‘oyalaridan foydalanishimiz ayni muddao bo‘lar edi. Bundan qariyb 2700 yil ilgari O‘rta Osiyoda yaratilgan ―Avesto ‖ kitobida
iqtisodiy tarbiyaning yoshlar tarbiyasidagi o‘rniga yuksak baho berilib: ―Iqtisodiy tarbiya hayotning muhim tirgagi, tayanchi bo‘lib hisoblanishi lozim. Har bir yoshni shunday tarbiyalash zarurki, u avvalo qadrlashni o‘rganish bilan eng yuksak pog‘onaga ko‘tarilsin ‖, - deb yozilgan. Ilk o‘rta asr buyuk mutafakkirlaridan biri, o‘z davrining yorqin yulduzi Abu Nasr Forobiy edi. Forobiy o‘rta asr davri tabiiy – ilmiy va ijtimoiy bilimlarining qariyb barcha sohalarini o‘z ichiga oluvchi 160 dan ortiq risola yaratgan. Forobiy jamiyatning iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy hayotida katta voqealarga boy bo‘lgan ilk o‘rta asr davrida yashadi. Ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy hayotdagi ziddiyatlar jamiyatning g‘oyaviy hayotida ham o‘z aksini topdi. Forobiy asarlarida, uning ijtimoiy – falsafiy g‘oyalarida davrning tub ziddiyatlari, uning yutuqlari va kamchiliklari cheklanganligi, ijobiy va salbiy tomonlari yoritilgan. Ayniqsa uning ―Fozil odamlar shahri‖ kitobi muhim ahamiyatga ega asardir. Bu asarga birinchi Prezidentimiz: ―... bundan ming yillar muqaddam yaratilgan bo‘lsada, bugun hatto oddiy maktab o‘quvchisi ham undan zamonaviy hayotning eng murakkab muammolarini yechish borasida qator muhim fikr-mulohazalarni topa olishi mumkin‖, - deb yuksak baho bergan. Insoniyatning tarixiy taraqqiyoti ko‘rsatadiki, butun dunyoda tadbirkorlik masalasiga katta e’tibor berilgan. Aholining tadbirkorlik borasidagi savodxonligi, tadbirkorlikni rivojlantirish, iqtisodiy resurslar, mablag‘larni ko‘paytirish va boshqa tushunchalar bunga misol bo‘la oladi. Ammo ba’zi pedagog olimlarning e’tirof etishlaricha, keyingi yillarda ayrim guruhdagi yoshlarning tadbirkorlikni rivojlantirish darajasi bir oz bo‘lsa-da pasaygan. Tadbirkorlik, xususan, tadbirkorlik jarayoni (kasbi) qadimda nafaqat savdogarlarga, jamiyatni boshqaruvchilarga, din ahillariga, balki, xo‘jalik faoliyati bilan mashg‘ul bo‘lgan barcha shaxslarga o‘ta zarur bo‘lgan. Buni qadimgi yodgorliklar, obidalar, qo‘lyozmalar va boshqa manbalar tasdiqlab beradi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish mamlakat aholisi va ayniqsa, yoshlarning iqtisodiy bilimini oshirish hamda insonparvarlik g‘oyalari asosida yangicha fikrlaydigan shaxs-tadbirkorlarni rivojlantirish masalasini qo‘ydi. Zero, mamlakatni rivojlantirish uchun iqtisodiy iqtisodiy tarbiyaning yoshlar tarbiyasidagi o‘rniga yuksak baho berilib: ―Iqtisodiy tarbiya hayotning muhim tirgagi, tayanchi bo‘lib hisoblanishi lozim. Har bir yoshni shunday tarbiyalash zarurki, u avvalo qadrlashni o‘rganish bilan eng yuksak pog‘onaga ko‘tarilsin ‖, - deb yozilgan. Ilk o‘rta asr buyuk mutafakkirlaridan biri, o‘z davrining yorqin yulduzi Abu Nasr Forobiy edi. Forobiy o‘rta asr davri tabiiy – ilmiy va ijtimoiy bilimlarining qariyb barcha sohalarini o‘z ichiga oluvchi 160 dan ortiq risola yaratgan. Forobiy jamiyatning iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy hayotida katta voqealarga boy bo‘lgan ilk o‘rta asr davrida yashadi. Ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy hayotdagi ziddiyatlar jamiyatning g‘oyaviy hayotida ham o‘z aksini topdi. Forobiy asarlarida, uning ijtimoiy – falsafiy g‘oyalarida davrning tub ziddiyatlari, uning yutuqlari va kamchiliklari cheklanganligi, ijobiy va salbiy tomonlari yoritilgan. Ayniqsa uning ―Fozil odamlar shahri‖ kitobi muhim ahamiyatga ega asardir. Bu asarga birinchi Prezidentimiz: ―... bundan ming yillar muqaddam yaratilgan bo‘lsada, bugun hatto oddiy maktab o‘quvchisi ham undan zamonaviy hayotning eng murakkab muammolarini yechish borasida qator muhim fikr-mulohazalarni topa olishi mumkin‖, - deb yuksak baho bergan. Insoniyatning tarixiy taraqqiyoti ko‘rsatadiki, butun dunyoda tadbirkorlik masalasiga katta e’tibor berilgan. Aholining tadbirkorlik borasidagi savodxonligi, tadbirkorlikni rivojlantirish, iqtisodiy resurslar, mablag‘larni ko‘paytirish va boshqa tushunchalar bunga misol bo‘la oladi. Ammo ba’zi pedagog olimlarning e’tirof etishlaricha, keyingi yillarda ayrim guruhdagi yoshlarning tadbirkorlikni rivojlantirish darajasi bir oz bo‘lsa-da pasaygan. Tadbirkorlik, xususan, tadbirkorlik jarayoni (kasbi) qadimda nafaqat savdogarlarga, jamiyatni boshqaruvchilarga, din ahillariga, balki, xo‘jalik faoliyati bilan mashg‘ul bo‘lgan barcha shaxslarga o‘ta zarur bo‘lgan. Buni qadimgi yodgorliklar, obidalar, qo‘lyozmalar va boshqa manbalar tasdiqlab beradi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish mamlakat aholisi va ayniqsa, yoshlarning iqtisodiy bilimini oshirish hamda insonparvarlik g‘oyalari asosida yangicha fikrlaydigan shaxs-tadbirkorlarni rivojlantirish masalasini qo‘ydi. Zero, mamlakatni rivojlantirish uchun iqtisodiy
ta’lim-tarbiyaning tarixiy ildizlarini, zamonaviy iqtisodiyot, biznes, marketing asoslarini yoshlarga chuqur o‘rgatish zarur. Tarixiy ma’lumotlardan ayonki, buyuk ajdodlarimiz iqtisodiyot va iqtisodiy ta’lim-tarbiyaga oid ko‘plab g‘oyalarni ilgari surishgan. Chunki iqtisod tushunchasi har bir kishi, har bir oila, jamoa va jamiyat hayotida muhim o‘rin tutadi. U nafaqat insonning bugungi hayotini, balki kelajagini ham belgilab beradi. Axir, xalqimiz ―etti o‘lchab, bir kes, ―avval iqtisod, keyin siyosat‖ degan xikmatlarni bejiz aytmagan. Demak, jamiyatda iqtisodiy tafakkurni rivojlantirish katta ahamiyatga ega ekanligini ajdodlarimiz juda yaxshi bilishgan. Qadimgi zardushtiylik dinining muqaddas kitobi bo‘limish ―Avesto‖da, islom ta’limotida, ―Buyuk ipak yo‘li‖ haqidagi ilmiybadiiy asarlarda iqtisodiy ta’lim-tarbiyaga oid ko‘plab mulohazalar ilgari surilgan. Ular o‘z asarlarida mehnatning ijtimoiy taqsimotiga katta o‘rin ajratishgan. A. N. Forobiy boyliklarni insonning ishlab chiqarishda ishtirokiga qarab adolatli taqsimlash tarofdori bo‘lgan, urush va qullikni qoralagan, davlatlararo iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish g‘oyasini ilgari surgan. Abu Rayhon Beruniy inson ehtiyojini faqat pul, mol-dunyo bilan emas, balki mehnat, izlanish, yaratish, qurish, bunyod qilish, ilm olish, bilish orqali qondirish lozimligini e’tirof etadi. Mutafakkir Yusuf Xos Hojib o‘zining ―Qutadg‘u bilig‖ (Saodatga eltuvchi bilimlar) asarida bola tarbiyasi haqida to‘xtalib shunday yozadi: ―Farzand qanchalik bilimli, aqlli-hushli bo‘lsa, iqtisodni yaxshi o‘zlashtirsa, ota-onaning yuzi shunchalik yorug‘ bo‘ladi‖. Yuqorida aytilgan fikrlar asosida ulug‘ bobokolonlarimiz ota-onalarning o‘z farzandlariga kasbhunar va bilim o‘rgatish kerakligini ta’kidlaydilar. Toki ular o‘zlari qiziqqan kasb va hunarni o‘rganib, hayotdan ta’lim olib, bilimdon bo‘lsinlar, chinakam insoniy go‘zallikka erishsinlar, boqimandalikka, yalqovlikka, o‘g‘irlik va boshqa yomon ishlarga o‘rganmasinlar. Ali Abu ibn Sino o‘zining buyuk ―Tib qonunlari‖ asarida iqtisodiy tarbiya haqida so‘z yuritib, bola tarbiyasida mehnatning ahamiyatiga alohida urg‘u beradi. ―Agar oila boshlig‘i, — deydi ibn Sino, — tajribasizlik yoki nohaqlik qilsa, u oila ta’lim-tarbiyaning tarixiy ildizlarini, zamonaviy iqtisodiyot, biznes, marketing asoslarini yoshlarga chuqur o‘rgatish zarur. Tarixiy ma’lumotlardan ayonki, buyuk ajdodlarimiz iqtisodiyot va iqtisodiy ta’lim-tarbiyaga oid ko‘plab g‘oyalarni ilgari surishgan. Chunki iqtisod tushunchasi har bir kishi, har bir oila, jamoa va jamiyat hayotida muhim o‘rin tutadi. U nafaqat insonning bugungi hayotini, balki kelajagini ham belgilab beradi. Axir, xalqimiz ―etti o‘lchab, bir kes, ―avval iqtisod, keyin siyosat‖ degan xikmatlarni bejiz aytmagan. Demak, jamiyatda iqtisodiy tafakkurni rivojlantirish katta ahamiyatga ega ekanligini ajdodlarimiz juda yaxshi bilishgan. Qadimgi zardushtiylik dinining muqaddas kitobi bo‘limish ―Avesto‖da, islom ta’limotida, ―Buyuk ipak yo‘li‖ haqidagi ilmiybadiiy asarlarda iqtisodiy ta’lim-tarbiyaga oid ko‘plab mulohazalar ilgari surilgan. Ular o‘z asarlarida mehnatning ijtimoiy taqsimotiga katta o‘rin ajratishgan. A. N. Forobiy boyliklarni insonning ishlab chiqarishda ishtirokiga qarab adolatli taqsimlash tarofdori bo‘lgan, urush va qullikni qoralagan, davlatlararo iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish g‘oyasini ilgari surgan. Abu Rayhon Beruniy inson ehtiyojini faqat pul, mol-dunyo bilan emas, balki mehnat, izlanish, yaratish, qurish, bunyod qilish, ilm olish, bilish orqali qondirish lozimligini e’tirof etadi. Mutafakkir Yusuf Xos Hojib o‘zining ―Qutadg‘u bilig‖ (Saodatga eltuvchi bilimlar) asarida bola tarbiyasi haqida to‘xtalib shunday yozadi: ―Farzand qanchalik bilimli, aqlli-hushli bo‘lsa, iqtisodni yaxshi o‘zlashtirsa, ota-onaning yuzi shunchalik yorug‘ bo‘ladi‖. Yuqorida aytilgan fikrlar asosida ulug‘ bobokolonlarimiz ota-onalarning o‘z farzandlariga kasbhunar va bilim o‘rgatish kerakligini ta’kidlaydilar. Toki ular o‘zlari qiziqqan kasb va hunarni o‘rganib, hayotdan ta’lim olib, bilimdon bo‘lsinlar, chinakam insoniy go‘zallikka erishsinlar, boqimandalikka, yalqovlikka, o‘g‘irlik va boshqa yomon ishlarga o‘rganmasinlar. Ali Abu ibn Sino o‘zining buyuk ―Tib qonunlari‖ asarida iqtisodiy tarbiya haqida so‘z yuritib, bola tarbiyasida mehnatning ahamiyatiga alohida urg‘u beradi. ―Agar oila boshlig‘i, — deydi ibn Sino, — tajribasizlik yoki nohaqlik qilsa, u oila
a’zolarini yaxshi tarbiyalay olmaydi va uning oqibatida bundan-da yomon natijalar kelib chiqadi‖. Uning fikricha, bola tarbiyasi yaxshi yo‘lga qo‘yilsa, oila baxtli bo‘ladi. Oilaning eng muhim vazifasi bola tarbiyasi hisoblanadi. Professor Aziz Qayumovning ―Abu Ali ibn Sino asarida Hamadon podshohi Shayh Abu Alini o‘z davlatining vaziri etib tayinlaganini, u dastavval moliya ishlarini chuqur taftish qilganini yozadi. Kitobda Abu Ali ibn Sinoni vazirlik davrida davlatdagi moliyaviy ishlarda 90 suiste’molliklarga chek qo‘ygani, saroy atrofida o‘ralashgan ba’zi kimsalarning tuban qilmishlarini fosh etib jinoyatlarga yarasha jazo berganligi, moliya devonining ishlari to‘laligicha vazir qaramog‘iga o‘tkazilganligini va tartib o‘rnatganini manbaalarga asoslanib bayon etadi. Ibn Sino inson ehtiyojlari va uni qondirish masalalariga to‘xtalib: ―Hayvon tabiat ne’matlariga‖ qanoat qiladi, odamlarga esa tabiat ne’matlari kamlik qiladi, u ovqat, kiyim – kechak va uy-joyga ehtiyoj sezadi. Hayvon tabiat ne’matlarini o‘zlashtirib oladi, odam esa o‘z mehnati bilan o‘ziga ovqat, kiyim, joy yaratadi. Shu maqsadda inson dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shug‘ullanishi kerak, - deb fikr bildiradi. Olim o‘zining dono fikrlari bilan barcha boyliklar halol mehnat bilan orttirilishi, ota-onalar o‘z farzandlarini kasb-hunarga o‘rgatishi va undan olingan daromad orqali halol yashash kerakligini, iqtisodiy faoliyatsiz, tadbirkorlik jarayoni (kasbi)siz muvaffaqiyatga erishish mumkin emasligini ta’kidlaydi. Sharq iqtisodiy tafakkurining rivojlanishida ulug‘ bobokalonimiz, sohibqiron, buyuk sarkarda Amir Temur iqtisodiy siyosat g‘oyalari, u ishlab chiqqan va amalda yuritgan iqtisodiy g‘oyalarining o‘ziga xos ulug‘vorligi shundaki, ular xayoliy emas, balki real (aynan) hayotdan kelib chiqqan va unda o‘z ifodasini topgan. Shuning uchun ham bu g‘oyalar ilgari surilganligi, mana, 600 yildan oshganiga qaramay, o‘zining amaliy hayotiy ahamiyatini yo‘qotmay kelayotir. Amir Temurning iqtisodiy g‘oyalari ―Temur tuzuklari‖ asarida bayon etilgan. Unda Sohibqironning mamlakatni boshqarish, uni rivojlantirib borish qoidalari, tamoyillari, yo‘l-yo‘riqlari o‘z ifodasini topgan. Bu asarda iqtisodiyotni tashkil etish, barqarorlashtirish, tartibga solib borish, uni barqaror sur’atlar bilan yuksaltib borishga oid qimmatli iqtisodiy tavsiyalar jamlangan. Amir Temurning a’zolarini yaxshi tarbiyalay olmaydi va uning oqibatida bundan-da yomon natijalar kelib chiqadi‖. Uning fikricha, bola tarbiyasi yaxshi yo‘lga qo‘yilsa, oila baxtli bo‘ladi. Oilaning eng muhim vazifasi bola tarbiyasi hisoblanadi. Professor Aziz Qayumovning ―Abu Ali ibn Sino asarida Hamadon podshohi Shayh Abu Alini o‘z davlatining vaziri etib tayinlaganini, u dastavval moliya ishlarini chuqur taftish qilganini yozadi. Kitobda Abu Ali ibn Sinoni vazirlik davrida davlatdagi moliyaviy ishlarda 90 suiste’molliklarga chek qo‘ygani, saroy atrofida o‘ralashgan ba’zi kimsalarning tuban qilmishlarini fosh etib jinoyatlarga yarasha jazo berganligi, moliya devonining ishlari to‘laligicha vazir qaramog‘iga o‘tkazilganligini va tartib o‘rnatganini manbaalarga asoslanib bayon etadi. Ibn Sino inson ehtiyojlari va uni qondirish masalalariga to‘xtalib: ―Hayvon tabiat ne’matlariga‖ qanoat qiladi, odamlarga esa tabiat ne’matlari kamlik qiladi, u ovqat, kiyim – kechak va uy-joyga ehtiyoj sezadi. Hayvon tabiat ne’matlarini o‘zlashtirib oladi, odam esa o‘z mehnati bilan o‘ziga ovqat, kiyim, joy yaratadi. Shu maqsadda inson dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shug‘ullanishi kerak, - deb fikr bildiradi. Olim o‘zining dono fikrlari bilan barcha boyliklar halol mehnat bilan orttirilishi, ota-onalar o‘z farzandlarini kasb-hunarga o‘rgatishi va undan olingan daromad orqali halol yashash kerakligini, iqtisodiy faoliyatsiz, tadbirkorlik jarayoni (kasbi)siz muvaffaqiyatga erishish mumkin emasligini ta’kidlaydi. Sharq iqtisodiy tafakkurining rivojlanishida ulug‘ bobokalonimiz, sohibqiron, buyuk sarkarda Amir Temur iqtisodiy siyosat g‘oyalari, u ishlab chiqqan va amalda yuritgan iqtisodiy g‘oyalarining o‘ziga xos ulug‘vorligi shundaki, ular xayoliy emas, balki real (aynan) hayotdan kelib chiqqan va unda o‘z ifodasini topgan. Shuning uchun ham bu g‘oyalar ilgari surilganligi, mana, 600 yildan oshganiga qaramay, o‘zining amaliy hayotiy ahamiyatini yo‘qotmay kelayotir. Amir Temurning iqtisodiy g‘oyalari ―Temur tuzuklari‖ asarida bayon etilgan. Unda Sohibqironning mamlakatni boshqarish, uni rivojlantirib borish qoidalari, tamoyillari, yo‘l-yo‘riqlari o‘z ifodasini topgan. Bu asarda iqtisodiyotni tashkil etish, barqarorlashtirish, tartibga solib borish, uni barqaror sur’atlar bilan yuksaltib borishga oid qimmatli iqtisodiy tavsiyalar jamlangan. Amir Temurning
iqtisodiy qarashlari tizimida soliq masalasi markaziy o‘rin tutadi. Chunki, soliq tizimi orqali iqtisodiyot tashkil etilgan, boshqarilgan, mamlakat iqtisodiy va harbiy hayoti tartibga solingan. Sohibqiron o‘z soliq siyosatida ham xalqning manfaati ustuvorligidan kelib chiqadi. U agar aholi soliq tizimi orqali qambag‘allashib ketsa, davlat ham oqibatda kambag‘allashib boradi, aholining boy-badavlat yashamog‘i uchun adolatli soliq tizimi zarur deb xisoblagan. Amir Temur ta’kidlaydiki, aholidan olinadigan soliqlar ularning qaysi birlari el-yurt obodchiligi yo‘lida o‘z mol-mulki va sarmoyasini ayamay sarflasa, ularga davlat soliq to‘lashda imtiyoz berishi kerak. Shu bilan birga u soliqlar odamlarni mehnatga yaratuvchilikka, tadbirkorlikka, sohibkorlikka rag‘batlantirishi zarurligini uqtiradi. Hususan, mahalliy hokimlarga: ―Kimki biron sahroni obod qilsa yoki koriz qursa, yo biron bog‘ ko‘kartirsa, yoxud biron xarob bo‘lib yotgan yerni obod qilsa, birinchi yili undan hech narsa olmasinlar, ikkinchi yili raiyat o‘z roziligi bilan berganini olsinlar, uchinchi yili esa qonun-qoidaga muvofiq hiroj olsinlar‖, - vazifasini yuklagan. Sohibqiron A. Temur davrida xiroj yig‘ish va soliq olishda adolatli qonun-qoidalariga to‘liq amal qilingan. O‘sha davrda hosil pishib yetilmasdan ilgari raiyatdan mol-xiroj olish man etilgan. Agar raiyat soliq yig‘uvchi bormasdan oldin soliqni o‘zi keltirib bersa, soliqchi yuborilmagan. Agar soliq yig‘uvchini yuborishga majbur bo‘lishsa, u holda soliqlarni buyruq berish yoki yaxshi so‘zlab olishlik, odamlarni kaltak, arqon bilan urib, so‘kmaslik zarurligi uqtirilgan. Soliq to‘lamaganlarni bandi etib, zanjir bilan kishanlashlik taqiqlangan. A. Temurdan qolgan merosni har tomonlama o‘rganib, uning dono pandu-nasihatlari ma’nosini tushunar ekanmiz, o‘sha davrda mamlakatda mehnatga bo‘lgan barcha yaroqli fuqarolarni ish bilan ta’minlash zarurligi aniq ko‘rsatilganini bilib olamiz. Bu har bir kishi qalbida g‘urur tuyg‘usini uyg‘otadi. O‘zbek halqining ma’naviy merosida, uning madaniyati halqaro miqyos kasb etishida ulug‘ shoirimiz, faxr-iftixorimiz, buyuk Alisher Navoiyning o‘rni, uning hizmatlari beqiyosdir. Xozirga qadar xalqimiz hususan, yoshlarimiz uni she’riyat mulkining sultoni deb tanib keladilar. Biroq, Navoiyning ilmiy merosi shu qadar boy va keng qirraliki, unda iqtisodiyot masalalariga doir ko‘pgina qimmatli iqtisodiy qarashlari tizimida soliq masalasi markaziy o‘rin tutadi. Chunki, soliq tizimi orqali iqtisodiyot tashkil etilgan, boshqarilgan, mamlakat iqtisodiy va harbiy hayoti tartibga solingan. Sohibqiron o‘z soliq siyosatida ham xalqning manfaati ustuvorligidan kelib chiqadi. U agar aholi soliq tizimi orqali qambag‘allashib ketsa, davlat ham oqibatda kambag‘allashib boradi, aholining boy-badavlat yashamog‘i uchun adolatli soliq tizimi zarur deb xisoblagan. Amir Temur ta’kidlaydiki, aholidan olinadigan soliqlar ularning qaysi birlari el-yurt obodchiligi yo‘lida o‘z mol-mulki va sarmoyasini ayamay sarflasa, ularga davlat soliq to‘lashda imtiyoz berishi kerak. Shu bilan birga u soliqlar odamlarni mehnatga yaratuvchilikka, tadbirkorlikka, sohibkorlikka rag‘batlantirishi zarurligini uqtiradi. Hususan, mahalliy hokimlarga: ―Kimki biron sahroni obod qilsa yoki koriz qursa, yo biron bog‘ ko‘kartirsa, yoxud biron xarob bo‘lib yotgan yerni obod qilsa, birinchi yili undan hech narsa olmasinlar, ikkinchi yili raiyat o‘z roziligi bilan berganini olsinlar, uchinchi yili esa qonun-qoidaga muvofiq hiroj olsinlar‖, - vazifasini yuklagan. Sohibqiron A. Temur davrida xiroj yig‘ish va soliq olishda adolatli qonun-qoidalariga to‘liq amal qilingan. O‘sha davrda hosil pishib yetilmasdan ilgari raiyatdan mol-xiroj olish man etilgan. Agar raiyat soliq yig‘uvchi bormasdan oldin soliqni o‘zi keltirib bersa, soliqchi yuborilmagan. Agar soliq yig‘uvchini yuborishga majbur bo‘lishsa, u holda soliqlarni buyruq berish yoki yaxshi so‘zlab olishlik, odamlarni kaltak, arqon bilan urib, so‘kmaslik zarurligi uqtirilgan. Soliq to‘lamaganlarni bandi etib, zanjir bilan kishanlashlik taqiqlangan. A. Temurdan qolgan merosni har tomonlama o‘rganib, uning dono pandu-nasihatlari ma’nosini tushunar ekanmiz, o‘sha davrda mamlakatda mehnatga bo‘lgan barcha yaroqli fuqarolarni ish bilan ta’minlash zarurligi aniq ko‘rsatilganini bilib olamiz. Bu har bir kishi qalbida g‘urur tuyg‘usini uyg‘otadi. O‘zbek halqining ma’naviy merosida, uning madaniyati halqaro miqyos kasb etishida ulug‘ shoirimiz, faxr-iftixorimiz, buyuk Alisher Navoiyning o‘rni, uning hizmatlari beqiyosdir. Xozirga qadar xalqimiz hususan, yoshlarimiz uni she’riyat mulkining sultoni deb tanib keladilar. Biroq, Navoiyning ilmiy merosi shu qadar boy va keng qirraliki, unda iqtisodiyot masalalariga doir ko‘pgina qimmatli
g‘oyalar ham o‘z ifodasini topgan. Bugungi kunda davlatimizning ta’lim-tarbiya muammosiga, ayniqsa, ta’limning yangi turi bo‘lmish o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limiga juda katta e’tibor berayotgani, zamonaviy kollejlar qurilayotgani yoshlarimizga bo‘lgan g‘amxo‘rlik timsolidir. Ulug‘ allomalarimizning e’tiroficha, kasb-hunar - daromad manbai. Ammo kasb-hunardan dunyoda faqat boylik va moldunyo to‘plash uchun emas, ezgulik va vatan taraqqiyoti uchun foydalanish kerak. Demak, boylik ham dono hunar egalariga va bilimdon tadbirkorlarga munosibdir. 92 Ulug‘ shoirimiz Alisher Navoiyning iqtisodiy g‘oyalari uning ―Chor devon,―Hamsa‖, ―Mahbub ul-qulub‖, ―Vaqfiya‖, ―Munshaot‖ va boshqa asarlarida o‘z ifodasini topgan. Uning fikricha, mehnat — jamiyatning asosiy belgisi, uni ishlab chiqaruvchilar rivojlantiradi. Shuning uchun ularga ortiqcha soliqlar solinmasligi, savdo-sotiqning rivojlanishi uchun bozorlardagi mahsulotlar bahosi me’yorida bo‘lishini ta’minlash lozim. Bundan ko‘rinadiki, shoir jamiyat boyligining manbaini mehnatda deb biladi va soliqlarni oshirishga qarshi chiqadi, moliyaviy tartib-intizomni mustahkamlash, savdo-sotiqni rivojlantirish tarafdori bo‘lgan A. Navoiyning fikricha, adolatli iqtisodiy siyosat feodal jamiyatidagi qiyinchiliklar, ziddiyat va muammolarni bartaraf etish imkonini beradi. A. Navoiy o‘zining ―Mahbub ul-qulub‖ asarida jamiyatning rivojlanishida savdo-sotiq, tijorat ishlarining ahamiyatini alohida ta’kidlaydi. ―Savdogar, — deb yozadi buyuk allomamiz,— yolg‘iz foydani niyat qilmasligi‖, ―savdo qilib foyda topaman‖, ―mol va pul ko‘paytiraman deb ortiqcha kema surmasligi‖, ―mol va pul ko‘paytiraman deb jonsarak bo‘lmasligi kerak‖, ―savdogar boj-xiroj berish o‘rniga o‘z molini yashirib, o‘z obro‘sini to‘kmasa yoki topgan-tutganini merosxo‘rlari sotib sovurishi uchun to‘plab qo‘ymasa yoki biror yomon hodisa qo‘zg‘ash uchun sarflamasa, jamg‘arma yaxshi bo‘ladi‖. A. Navoiyning savdogarlar to‘g‘risidagi ushbu so‘zlari xuddi bugungi kundagi tijoratchilar uchun aytilgandek tuyuladi. Yuqorida bayon etilgan fikrlarga asoslanib, iqtisodiy ta’lim jarayonida talabalarga quyidagi xulosalarni bayon etish mumkin: Birinchidan, savdo, bozor, tijorat, mahsulot ishlab chiqarish, muomala (oldi-sotdi) jarayoni iqtisodiyotni rivojlantirishda yetakchi ahamiyat kasb etadi, g‘oyalar ham o‘z ifodasini topgan. Bugungi kunda davlatimizning ta’lim-tarbiya muammosiga, ayniqsa, ta’limning yangi turi bo‘lmish o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limiga juda katta e’tibor berayotgani, zamonaviy kollejlar qurilayotgani yoshlarimizga bo‘lgan g‘amxo‘rlik timsolidir. Ulug‘ allomalarimizning e’tiroficha, kasb-hunar - daromad manbai. Ammo kasb-hunardan dunyoda faqat boylik va moldunyo to‘plash uchun emas, ezgulik va vatan taraqqiyoti uchun foydalanish kerak. Demak, boylik ham dono hunar egalariga va bilimdon tadbirkorlarga munosibdir. 92 Ulug‘ shoirimiz Alisher Navoiyning iqtisodiy g‘oyalari uning ―Chor devon,―Hamsa‖, ―Mahbub ul-qulub‖, ―Vaqfiya‖, ―Munshaot‖ va boshqa asarlarida o‘z ifodasini topgan. Uning fikricha, mehnat — jamiyatning asosiy belgisi, uni ishlab chiqaruvchilar rivojlantiradi. Shuning uchun ularga ortiqcha soliqlar solinmasligi, savdo-sotiqning rivojlanishi uchun bozorlardagi mahsulotlar bahosi me’yorida bo‘lishini ta’minlash lozim. Bundan ko‘rinadiki, shoir jamiyat boyligining manbaini mehnatda deb biladi va soliqlarni oshirishga qarshi chiqadi, moliyaviy tartib-intizomni mustahkamlash, savdo-sotiqni rivojlantirish tarafdori bo‘lgan A. Navoiyning fikricha, adolatli iqtisodiy siyosat feodal jamiyatidagi qiyinchiliklar, ziddiyat va muammolarni bartaraf etish imkonini beradi. A. Navoiy o‘zining ―Mahbub ul-qulub‖ asarida jamiyatning rivojlanishida savdo-sotiq, tijorat ishlarining ahamiyatini alohida ta’kidlaydi. ―Savdogar, — deb yozadi buyuk allomamiz,— yolg‘iz foydani niyat qilmasligi‖, ―savdo qilib foyda topaman‖, ―mol va pul ko‘paytiraman deb ortiqcha kema surmasligi‖, ―mol va pul ko‘paytiraman deb jonsarak bo‘lmasligi kerak‖, ―savdogar boj-xiroj berish o‘rniga o‘z molini yashirib, o‘z obro‘sini to‘kmasa yoki topgan-tutganini merosxo‘rlari sotib sovurishi uchun to‘plab qo‘ymasa yoki biror yomon hodisa qo‘zg‘ash uchun sarflamasa, jamg‘arma yaxshi bo‘ladi‖. A. Navoiyning savdogarlar to‘g‘risidagi ushbu so‘zlari xuddi bugungi kundagi tijoratchilar uchun aytilgandek tuyuladi. Yuqorida bayon etilgan fikrlarga asoslanib, iqtisodiy ta’lim jarayonida talabalarga quyidagi xulosalarni bayon etish mumkin: Birinchidan, savdo, bozor, tijorat, mahsulot ishlab chiqarish, muomala (oldi-sotdi) jarayoni iqtisodiyotni rivojlantirishda yetakchi ahamiyat kasb etadi,
tovarlar taqchilligini tugatishga xizmat qiladi. Ikkinchidan, savdo-sotiq davlat byudjeti daromadining manbai, mamlakat iqtisodiy qudratining tayanchlaridan biridir. Zero, savdogarlar davlat xazinasiga boj-xiroj to‘lab turishlari bilan moliyaviy munosabatlarda muhim o‘rin tutadilar. Uchinchidan, ulug‘ shoir savdogarlarni insofga, diyonatga chaqiradi, ulardan faqat o‘z foydasini ko‘zlab ish tutmasligini talab qiladi. Albatta, bunday mulohazalar ma’nosini OTMlarni bitirib, iqtisodiyotimizning turli tarmoqlarida faoliyat ko‘rsatadigan yosh mutaxassis- tadbirkorlarga tushuntirish foydadan xoli bo‘lmaydi. Tijoratning muhim nazariy asoslardan biri qiymat qonuni bo‘lib, qiymatning o‘lchovi puldir. A. Navoiy baho mahsulot yetishtirishga sarflangan 93 mehnatga emas, balki talab-taklifga ham bog‘liq ekani haqida fikr yuritadi. Shu bilan birga, ayrim savdogarlar o‘z tashabbusi bilan narx-navoni haddan tashqari oshirib yuborganini qayd qiladi. Tovar-mahsulot narxini bunday oshirib sotuvchilarga nisbatan jazo choralarini ko‘rishni ko‘zda tutib, insof va adolat tarozisi bilan narxni tartibga solishni tavsiya qiladi. A. Navoiy mamlakat ichki bozorining rivojlanishi tashqi bozorga bog‘liqligini ko‘rsatib o‘tadi. Shu munosabat bilan shoirning Astroboddan Husayn Boyqaroga yo‘llagan xati diqqatga sazovordir. U xatda shunday yozilgan: ―Yana ulkim, devoniylarga hukm bo‘lsakim, atrofdin kelgan bozurgon (savdogar)larning jonidan rioyat qilsalar (ularning manfaatiga zarar yetkazilmasin)‖. Mirzo Ulug‘bek (1394-1449) tarixda ko‘proq davlat arbobi sifatida emas, bunyodkor inson, yuksak zehnli olim sifatida mashhurdir. Uning dong‘i dunyoga ketgan, astronomiya, tarix ilmlariga oid asarlari mavjud. Bu yerda biz Ulug‘bekning ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatiga alohida e’tibor bermoqchimiz. Bu davrda mamlakat iqtisodiyotining asoslariga alohida qunt qilinadi, busiz rivojlanish bo‘lmasligini hokimlar yaxshi tushunishgan. Sug‘orish tarmoqlari qurilib, ular toshhovuz, darg‘ot, navo, chig‘ir, charxpalak, qaynama,sharshara, osma ko‘prik, handoq, tazar va sardobalar kabi turli-tuman suv inshoatlari bilan jihozlandi. O‘sha davrda ham iqtisodiy rivojlanishning soliq tizimi bilan chambarchas bog‘liqligi yaxshi ma’lum edi. Soliq yig‘imi qancha yuqori bo‘lsa, ishlab chiqaruvchilar manfaatdorligi kamdir, ammo soliqning pastligi aholi uchun qulay bo‘lgani bilan, davlatning boshqaruv, mudofaa tovarlar taqchilligini tugatishga xizmat qiladi. Ikkinchidan, savdo-sotiq davlat byudjeti daromadining manbai, mamlakat iqtisodiy qudratining tayanchlaridan biridir. Zero, savdogarlar davlat xazinasiga boj-xiroj to‘lab turishlari bilan moliyaviy munosabatlarda muhim o‘rin tutadilar. Uchinchidan, ulug‘ shoir savdogarlarni insofga, diyonatga chaqiradi, ulardan faqat o‘z foydasini ko‘zlab ish tutmasligini talab qiladi. Albatta, bunday mulohazalar ma’nosini OTMlarni bitirib, iqtisodiyotimizning turli tarmoqlarida faoliyat ko‘rsatadigan yosh mutaxassis- tadbirkorlarga tushuntirish foydadan xoli bo‘lmaydi. Tijoratning muhim nazariy asoslardan biri qiymat qonuni bo‘lib, qiymatning o‘lchovi puldir. A. Navoiy baho mahsulot yetishtirishga sarflangan 93 mehnatga emas, balki talab-taklifga ham bog‘liq ekani haqida fikr yuritadi. Shu bilan birga, ayrim savdogarlar o‘z tashabbusi bilan narx-navoni haddan tashqari oshirib yuborganini qayd qiladi. Tovar-mahsulot narxini bunday oshirib sotuvchilarga nisbatan jazo choralarini ko‘rishni ko‘zda tutib, insof va adolat tarozisi bilan narxni tartibga solishni tavsiya qiladi. A. Navoiy mamlakat ichki bozorining rivojlanishi tashqi bozorga bog‘liqligini ko‘rsatib o‘tadi. Shu munosabat bilan shoirning Astroboddan Husayn Boyqaroga yo‘llagan xati diqqatga sazovordir. U xatda shunday yozilgan: ―Yana ulkim, devoniylarga hukm bo‘lsakim, atrofdin kelgan bozurgon (savdogar)larning jonidan rioyat qilsalar (ularning manfaatiga zarar yetkazilmasin)‖. Mirzo Ulug‘bek (1394-1449) tarixda ko‘proq davlat arbobi sifatida emas, bunyodkor inson, yuksak zehnli olim sifatida mashhurdir. Uning dong‘i dunyoga ketgan, astronomiya, tarix ilmlariga oid asarlari mavjud. Bu yerda biz Ulug‘bekning ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatiga alohida e’tibor bermoqchimiz. Bu davrda mamlakat iqtisodiyotining asoslariga alohida qunt qilinadi, busiz rivojlanish bo‘lmasligini hokimlar yaxshi tushunishgan. Sug‘orish tarmoqlari qurilib, ular toshhovuz, darg‘ot, navo, chig‘ir, charxpalak, qaynama,sharshara, osma ko‘prik, handoq, tazar va sardobalar kabi turli-tuman suv inshoatlari bilan jihozlandi. O‘sha davrda ham iqtisodiy rivojlanishning soliq tizimi bilan chambarchas bog‘liqligi yaxshi ma’lum edi. Soliq yig‘imi qancha yuqori bo‘lsa, ishlab chiqaruvchilar manfaatdorligi kamdir, ammo soliqning pastligi aholi uchun qulay bo‘lgani bilan, davlatning boshqaruv, mudofaa
va boshqa maqsadlariga doimo to‘g‘ri kelavermaydi. Shularni yaxshi tushungan hukmdorlar soliqni iloji boricha me’yorida saqlash va uni yig‘ishning ma’lum adolatli usullarini qo‘llanganlar. Masalan,Ulug‘bek hukmronligi davrida g‘alla g‘aram qilinmasdan avval soliq to‘plash qat’iyan man etilgan, chunki dehqon hosil yig‘ib olgachgina real soliq to‘lash imkoniga ega bo‘ladi. Soliq aniq uch muddatda, dehqon hosili pishishiga qarab bo‘lingan: 1) saraton (iyun-iyul); 2)sumbula mezon(avgust va sentyabr); 3) qavs(noyabr). Yana bir muhim masala shuki, soliqlarni yig‘ish paytida soliqchilar dehqon, chorvador yoki bog‘bonga nisbatan zug‘um o‘tkazmasligi, jismoniy kuch 94 ishlatmasligi va ishni urush-janjalgacha olib bormasligi zarur qilib qo‘yilgan. Bu bilan insonning haq-huquqi, yashashga bo‘lgan daxlsizligi ta’minlangan. Umuman, soliq bo‘yicha qarzdorlarni bandi qilish va zanjir bilan kishanlab, ularga nisbatan qattiq choralar ko‘rishga soliqchilarning haqqi yo‘q edi. Soliq miqdori va to‘lov tartibini buzmaslikka, suiiste’mollikning oldini olishga harakat qilingan. Tartibga amal qilmagan ayrim ma’murlar jazoga tortilgani ma’lum. Bu davrda ichki va tashqi savdoga katta ahamiyat berilgan. Xitoy, Hindiston, Tibet va boshqa ko‘pgina davlatlar bilan savdo aloqalari olib borilgan. Bu borada savdogarlar uchun qulay sharoitlar yaratilganligini alohida ta’kidlab o‘tish kerak. Elchilar ―Buyuk ipak yo‘li‖ xafvsizligini ta’minlash borasida katta ishlarni amalga oshirganlar. Mamlakat iqtisodiyotining ahvoli, ayniqsa, hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi, tovar- pul munosabatlari, milliy valyuta mustahkamligiga bevosita bog‘liq. Ma’lumki, pulning uchta asosiy vazifasi mavjud:1) qiymat o‘lchovi; 2) almashuv vositasi; 3) jamg‘arma vositasi. Agar pulning miqdori, uning nufuzi mustahkam bo‘lmasa, iqtisodiyot posongisi, muvozanati buziladi. Shularni hisobga olib, vaqti-vaqti bilan pul islohotlari o‘tkazib turiladi. 1428 yili Ulug‘bek tomonidan o‘tkazilgan islohot katta ijobiy ahamiyatga ega bo‘ldi. Muomaladagi fulusiy pullar almashtirildi. Ulug‘bek davridagi islohotlar tovar pul munosabatlari rivojiga muhim hissa qo‘shdi. Iqtisodiyotning barqarorligiga erishildi. Mirzo Ulug‘bekning iqtisodiy dunyoqarashida pul islohoti alohida o‘rin tutadi. Shuning uchun u pul zarb qiluvchi korxona qurdiradi. Qizig‘i shundaki, pul birliklarining nomini ana shu korxona va boshqa maqsadlariga doimo to‘g‘ri kelavermaydi. Shularni yaxshi tushungan hukmdorlar soliqni iloji boricha me’yorida saqlash va uni yig‘ishning ma’lum adolatli usullarini qo‘llanganlar. Masalan,Ulug‘bek hukmronligi davrida g‘alla g‘aram qilinmasdan avval soliq to‘plash qat’iyan man etilgan, chunki dehqon hosil yig‘ib olgachgina real soliq to‘lash imkoniga ega bo‘ladi. Soliq aniq uch muddatda, dehqon hosili pishishiga qarab bo‘lingan: 1) saraton (iyun-iyul); 2)sumbula mezon(avgust va sentyabr); 3) qavs(noyabr). Yana bir muhim masala shuki, soliqlarni yig‘ish paytida soliqchilar dehqon, chorvador yoki bog‘bonga nisbatan zug‘um o‘tkazmasligi, jismoniy kuch 94 ishlatmasligi va ishni urush-janjalgacha olib bormasligi zarur qilib qo‘yilgan. Bu bilan insonning haq-huquqi, yashashga bo‘lgan daxlsizligi ta’minlangan. Umuman, soliq bo‘yicha qarzdorlarni bandi qilish va zanjir bilan kishanlab, ularga nisbatan qattiq choralar ko‘rishga soliqchilarning haqqi yo‘q edi. Soliq miqdori va to‘lov tartibini buzmaslikka, suiiste’mollikning oldini olishga harakat qilingan. Tartibga amal qilmagan ayrim ma’murlar jazoga tortilgani ma’lum. Bu davrda ichki va tashqi savdoga katta ahamiyat berilgan. Xitoy, Hindiston, Tibet va boshqa ko‘pgina davlatlar bilan savdo aloqalari olib borilgan. Bu borada savdogarlar uchun qulay sharoitlar yaratilganligini alohida ta’kidlab o‘tish kerak. Elchilar ―Buyuk ipak yo‘li‖ xafvsizligini ta’minlash borasida katta ishlarni amalga oshirganlar. Mamlakat iqtisodiyotining ahvoli, ayniqsa, hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi, tovar- pul munosabatlari, milliy valyuta mustahkamligiga bevosita bog‘liq. Ma’lumki, pulning uchta asosiy vazifasi mavjud:1) qiymat o‘lchovi; 2) almashuv vositasi; 3) jamg‘arma vositasi. Agar pulning miqdori, uning nufuzi mustahkam bo‘lmasa, iqtisodiyot posongisi, muvozanati buziladi. Shularni hisobga olib, vaqti-vaqti bilan pul islohotlari o‘tkazib turiladi. 1428 yili Ulug‘bek tomonidan o‘tkazilgan islohot katta ijobiy ahamiyatga ega bo‘ldi. Muomaladagi fulusiy pullar almashtirildi. Ulug‘bek davridagi islohotlar tovar pul munosabatlari rivojiga muhim hissa qo‘shdi. Iqtisodiyotning barqarorligiga erishildi. Mirzo Ulug‘bekning iqtisodiy dunyoqarashida pul islohoti alohida o‘rin tutadi. Shuning uchun u pul zarb qiluvchi korxona qurdiradi. Qizig‘i shundaki, pul birliklarining nomini ana shu korxona
joylashgan shahar — Buxoro xalq atamasi bilan atashni lozim topadi (masalan, donaki, adliya, nildonaki adliya, dudonaki adliya kabi). Pul birligining vazni pul qiymatiga qarab, 2,3 – 8,6 gramm og‘irlikda berilgan. Bunday iqtisodiy tadbir mamlakatda tovar-pul munosabatlarining rivojlanishiga, xalqaro savdo ravnaqiga, milliy mulkning barqaror bo‘lishiga xizmat qilgan. Ulug‘ bobakalonimiz Mirzo Ulug‘bekning pul islohoti borasidagi birinchi tajribasi izsiz qolmadi. Mustaqil O‘zbekistonimiz ham o‘z milliy valyutasini chiqarishda ana shu tarixiy merosga asoslandi. 95 Davlat arbobi va qomusiy olim Zahiriddin Muhammad Bobur (1483- 1530) va uning avlodlari tomonidan ijtimoiy, iqtisodiy va huquqiy masalalarda katta ishlar amalga oshirilganligi bizga tarixiy bitiklardan ma’lum. Xususan, Boburning ―Boburnoma‖ asarida, ―Mubayyin‖ kabi to‘plamlarida iqtisodiyotga oid ma’lumotlarga, shu jumladan soliq siyosatiga katta o‘rin berilgan. ―Zakot to‘g‘risidagi katta kitob‖ da esa o‘sha davrdagi soliq, uning turlari to‘g‘risida qimmatli fikrlar bildiriladi. Bu asarlarni mutaola qilar ekanmiz, ulardan mamlakatimizning bugungi hayotida ro‘y berayotgan iqtisodiy islohotlarni, o‘zgarishlarni tahlil qilish, xulosalar chiqarish va amaliyotda foydalanish uchun yangi fikrlar, maslahatlar topamiz. Ayniqsa, iqtisodiyotga oid, uning umumiy asoslari bo‘lmish ishlab chiqarish, shuningdek savdo va tijoratga oid, soliq va boj to‘lovlari bilan bog‘liq bo‘lgan qarashlari bizni to‘lqinlantiradi. E’tirof etish kerakki, garchi bizning hayotimizda Boburning davlatni boshqarish, ishlab chiqarish va savdoni tashkil etish masalalariga doir alohida asari yoki uning o‘z hukmronligi davrida yurgizgan iqtisodiy siyosatiga oid birlamchi manbalar bo‘lmasa ham, ilmiy bilish va idrok etish kuchiga suyangan holda shunday xulosaga kelamizki, u buyuk mutafakkir, qomusiy olim sifatida iqtisodiy qonunlarning mohiyatini, iqtisodiyotning jamiyat va davlat hayotidagi belgilovchi ahamiyatini chuqur tushungan. Shuning uchun ham u dolzarb va adolatli farmonlar va hukmlar chiqarib, ilmiy jihatdan asoslangan iqtisodiy siyosat yurgizgan, buning oqibati o‘laroq u hukmronlik qilgan davrda davlatda osoyishtalik, milliy totuvlik, siyosiy -ijtimoiy taraqqiyot qaror topgan. Shu bois ham Bobur asos solgan saltanat bir necha asr davomida yashadi va tarixda o‘chmas iz qoldirdi. Bobur va uning joylashgan shahar — Buxoro xalq atamasi bilan atashni lozim topadi (masalan, donaki, adliya, nildonaki adliya, dudonaki adliya kabi). Pul birligining vazni pul qiymatiga qarab, 2,3 – 8,6 gramm og‘irlikda berilgan. Bunday iqtisodiy tadbir mamlakatda tovar-pul munosabatlarining rivojlanishiga, xalqaro savdo ravnaqiga, milliy mulkning barqaror bo‘lishiga xizmat qilgan. Ulug‘ bobakalonimiz Mirzo Ulug‘bekning pul islohoti borasidagi birinchi tajribasi izsiz qolmadi. Mustaqil O‘zbekistonimiz ham o‘z milliy valyutasini chiqarishda ana shu tarixiy merosga asoslandi. 95 Davlat arbobi va qomusiy olim Zahiriddin Muhammad Bobur (1483- 1530) va uning avlodlari tomonidan ijtimoiy, iqtisodiy va huquqiy masalalarda katta ishlar amalga oshirilganligi bizga tarixiy bitiklardan ma’lum. Xususan, Boburning ―Boburnoma‖ asarida, ―Mubayyin‖ kabi to‘plamlarida iqtisodiyotga oid ma’lumotlarga, shu jumladan soliq siyosatiga katta o‘rin berilgan. ―Zakot to‘g‘risidagi katta kitob‖ da esa o‘sha davrdagi soliq, uning turlari to‘g‘risida qimmatli fikrlar bildiriladi. Bu asarlarni mutaola qilar ekanmiz, ulardan mamlakatimizning bugungi hayotida ro‘y berayotgan iqtisodiy islohotlarni, o‘zgarishlarni tahlil qilish, xulosalar chiqarish va amaliyotda foydalanish uchun yangi fikrlar, maslahatlar topamiz. Ayniqsa, iqtisodiyotga oid, uning umumiy asoslari bo‘lmish ishlab chiqarish, shuningdek savdo va tijoratga oid, soliq va boj to‘lovlari bilan bog‘liq bo‘lgan qarashlari bizni to‘lqinlantiradi. E’tirof etish kerakki, garchi bizning hayotimizda Boburning davlatni boshqarish, ishlab chiqarish va savdoni tashkil etish masalalariga doir alohida asari yoki uning o‘z hukmronligi davrida yurgizgan iqtisodiy siyosatiga oid birlamchi manbalar bo‘lmasa ham, ilmiy bilish va idrok etish kuchiga suyangan holda shunday xulosaga kelamizki, u buyuk mutafakkir, qomusiy olim sifatida iqtisodiy qonunlarning mohiyatini, iqtisodiyotning jamiyat va davlat hayotidagi belgilovchi ahamiyatini chuqur tushungan. Shuning uchun ham u dolzarb va adolatli farmonlar va hukmlar chiqarib, ilmiy jihatdan asoslangan iqtisodiy siyosat yurgizgan, buning oqibati o‘laroq u hukmronlik qilgan davrda davlatda osoyishtalik, milliy totuvlik, siyosiy -ijtimoiy taraqqiyot qaror topgan. Shu bois ham Bobur asos solgan saltanat bir necha asr davomida yashadi va tarixda o‘chmas iz qoldirdi. Bobur va uning
vorislari davrida soliq masalalari muhim o‘rinni egallagan . Boburning ―Mubayyin‖ asari to‘la ravishda qonunlar va iqtisodiy masalalarga bag‘ishlangan. Asarning nomi ham «qonunlar izohi» ma’nosiga ega. Butun islom mamlakatlaridek, Movarounnahr va Xurosonda ham ―zakot‖ ma’lum miqdorda va muayan shart-sharoitlarda olinadigan soliq ma’nosida qo‘llaniladi hamda naqd pul va savdo yig‘imi shaklida to‘planadi. Soliqni hisoblash uchun soliq olish ob’ektining ―nisobi‖, ya’ni mol-mulkning zakot berishga layoqatli bo‘lish uchun belgilangan miqdori aniqlanadi, hisobdan kam mulkdan soliq olinmaydi. ―Agar yerdan ikki hosil olsang, xirojni ham ikki marta to‘la‖, deb yozadi Bobur. 96 Xiroj, ya’ni yer solig‘i ikki toifaga bo‘lingan: muqassam va muvazzar. Birinchisi, olingan hosilning miqdoriga bog‘liq bo‘lib, uchdan birdanyarimgacha teng bo‘lgan, ikkinchi esa, soliq solinadigan yerning maydoniga bog‘liq ravishda olingan. Yerni sug‘orish masalalari Sharqda o‘ta muhim edi, chunki ob-havo nihoyatda quruq va issiq, yer-tuproq sharoiti sun’iy sug‘orishni talab etganligidan sug‘oriladigan yerlar, tabiiyki, lalmikol yerlardan ko‘p hosil bergan. Shu sababli suv solig‘i ham bo‘lgan . Suv solig‘i quyidagicha olingan: ―agar sug‘orish davrida chig‘ir qursang, olgan hosilning o‘ndan birining yarmini (5%) soliq uchun to‘lashing kerak‖, ya’ni sug‘oriladigan yerlarga sarf-xarajat hisobga olingan va bu mantiqan to‘g‘ridir. Umuman olganda, bu davrda soliq va boshqa yig‘imlar tamomila islomiy shariatga to‘la rioya qilingan holda olingan. Nisobga yetgan miqdordagi molmulkdan Qur’oni karim, Muxtasar, Hidoya va boshqa manbalarda qat’iy belgilab qo‘yilgan qismi ixtiyoriy ravishda miskinlarga berilgan, masalan, boqiladigan mollar, ya’ni echki, tuya, sigir, otlardan, xususan, qo‘ylardan soliq (zakot) quyidagicha olingan: 40 qo‘ydan bitta (2,5%), 120 tasidan ikkita, 201 dan boshlab uchta, 400 dan ortiq bo‘lsa har 100 qo‘ydan bittasi zakot qilib berilgan. Shuningdek, ―Boburnoma‖da bir yurt tovarining boshqa yurtlarga olib borilishi, almashuvi, aholi ehtiyojlarining qondirlishi va ularning iqtisodiyot ravnaqidagi ahamiyati to‘la bayon qilinadi. Bobur savdo-sotiqning xalqlar o‘rtasidagi bebaho ahamiyatini juda chuqur tushunar edi. Shuning uchun ham u savdo karvonlarini yo‘llarda talash, bosqinchilik qilish, mol-mulkiga ziyon yetkazish kabi salbiy vorislari davrida soliq masalalari muhim o‘rinni egallagan . Boburning ―Mubayyin‖ asari to‘la ravishda qonunlar va iqtisodiy masalalarga bag‘ishlangan. Asarning nomi ham «qonunlar izohi» ma’nosiga ega. Butun islom mamlakatlaridek, Movarounnahr va Xurosonda ham ―zakot‖ ma’lum miqdorda va muayan shart-sharoitlarda olinadigan soliq ma’nosida qo‘llaniladi hamda naqd pul va savdo yig‘imi shaklida to‘planadi. Soliqni hisoblash uchun soliq olish ob’ektining ―nisobi‖, ya’ni mol-mulkning zakot berishga layoqatli bo‘lish uchun belgilangan miqdori aniqlanadi, hisobdan kam mulkdan soliq olinmaydi. ―Agar yerdan ikki hosil olsang, xirojni ham ikki marta to‘la‖, deb yozadi Bobur. 96 Xiroj, ya’ni yer solig‘i ikki toifaga bo‘lingan: muqassam va muvazzar. Birinchisi, olingan hosilning miqdoriga bog‘liq bo‘lib, uchdan birdanyarimgacha teng bo‘lgan, ikkinchi esa, soliq solinadigan yerning maydoniga bog‘liq ravishda olingan. Yerni sug‘orish masalalari Sharqda o‘ta muhim edi, chunki ob-havo nihoyatda quruq va issiq, yer-tuproq sharoiti sun’iy sug‘orishni talab etganligidan sug‘oriladigan yerlar, tabiiyki, lalmikol yerlardan ko‘p hosil bergan. Shu sababli suv solig‘i ham bo‘lgan . Suv solig‘i quyidagicha olingan: ―agar sug‘orish davrida chig‘ir qursang, olgan hosilning o‘ndan birining yarmini (5%) soliq uchun to‘lashing kerak‖, ya’ni sug‘oriladigan yerlarga sarf-xarajat hisobga olingan va bu mantiqan to‘g‘ridir. Umuman olganda, bu davrda soliq va boshqa yig‘imlar tamomila islomiy shariatga to‘la rioya qilingan holda olingan. Nisobga yetgan miqdordagi molmulkdan Qur’oni karim, Muxtasar, Hidoya va boshqa manbalarda qat’iy belgilab qo‘yilgan qismi ixtiyoriy ravishda miskinlarga berilgan, masalan, boqiladigan mollar, ya’ni echki, tuya, sigir, otlardan, xususan, qo‘ylardan soliq (zakot) quyidagicha olingan: 40 qo‘ydan bitta (2,5%), 120 tasidan ikkita, 201 dan boshlab uchta, 400 dan ortiq bo‘lsa har 100 qo‘ydan bittasi zakot qilib berilgan. Shuningdek, ―Boburnoma‖da bir yurt tovarining boshqa yurtlarga olib borilishi, almashuvi, aholi ehtiyojlarining qondirlishi va ularning iqtisodiyot ravnaqidagi ahamiyati to‘la bayon qilinadi. Bobur savdo-sotiqning xalqlar o‘rtasidagi bebaho ahamiyatini juda chuqur tushunar edi. Shuning uchun ham u savdo karvonlarini yo‘llarda talash, bosqinchilik qilish, mol-mulkiga ziyon yetkazish kabi salbiy
illatlarga ayovsiz munosabatda bo‘lgan. Bu siyosat Amir Temur, Ulug‘bek va boshqa temuriylar siyosati bilan ma’lum. O‘sha davrda Bobur savdogarlardan olinadigan savdo yig‘imi-ning ham adolatli va xolisona tashkil qilinishiga katta ahamiyat bergan. Musulmon savdogarlarining savdo aylanmasidan savdo yig‘imi 20 misqol (4,5 gramm) oltindan 1 misqoli shaklida olingan, eng muhimi soliq hissasi daromad hissasiga nisbatan kamayib borgan, ya’ni daromad ko‘payishi bilan soliq kamaygan va boylik jamg‘aruvchilar uchun o‘ta manfaatli bo‘lgan. Hozirgi davrda ham mana shu siyosatni qo‘llash foydadan holi emas. Chet ellik savdogarlardan olinadigan yig‘im esa ularning qaysi yurtlardan kelganligiga bog‘liq bo‘lgan. Agar ular islom mamlakatlaridan kelgan bo‘lsalar, barcha daromadlarining yigirmadan bir qismi (5%) miqdorida soliq olingan. Musulmon bo‘lmagan mamlakatlardan kelgan savdogarlardan olinadigan soliq miqdori shu 97 mamlakatlarda musulmon savdogarlaridan olinadigan soliq miqdoriga tenglashtirilgan. Naqadar adolatli va foydali soliq tizimi. Bobur ishlab chiqqan soliq siyosati uzoq yillar davomida qo‘llanib kelindi va mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotiga ijobiy ta’sir etdi. Bu esa Bobur iqtisodiy g‘oyalarining juda chuqur ilmiy asosga suyanganligi, uzoqni ko‘zlovchi salohiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. Bunday ilmiy salohiyat uning vorislari, ham yurtlari bo‘lgan-bizlarda unga nisbatan yanada chuqur hurmat va faxrlanish hissini uyg‘otadi. Ulug‘ bobokalonimiz Vatandoshimiz qoldirgan iqtisodiy g‘oyalar va iqtisodiy tafakkur merosi, u yurgizgan iqtisodiy siyosat tizimi mustaqilligimizni mustahkamlashda, bugungi kurashimizda qudratli ma’naviy tayanch bo‘lishga xizmat qiladi. Mirzo Bobur iqtisodiy dunyoqarashini o‘rganish, uning iqtisodiyotga oid qarashlarini tadqiq etish hamda imkon darajasida bugungi hayotimizga tadbiq qilish foydadan holi emas. Shunisi diqqatga sazovorki, Bobur podshohligi davrida mamlakatga vino keltirish ta’qiqlangan, ya’ni iqtisodiyotda proteksionizm siyosati qo‘llanilgan. 2. Islom Karimov iqtisodiy islohotlarning asoschisi va rahnomasi. Mustaqillikning birinchi yillaridayoq mamlakatimiz tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning o‘ziga xos yo‘lini tanladi. Bu yo‘l Islom Karimov illatlarga ayovsiz munosabatda bo‘lgan. Bu siyosat Amir Temur, Ulug‘bek va boshqa temuriylar siyosati bilan ma’lum. O‘sha davrda Bobur savdogarlardan olinadigan savdo yig‘imi-ning ham adolatli va xolisona tashkil qilinishiga katta ahamiyat bergan. Musulmon savdogarlarining savdo aylanmasidan savdo yig‘imi 20 misqol (4,5 gramm) oltindan 1 misqoli shaklida olingan, eng muhimi soliq hissasi daromad hissasiga nisbatan kamayib borgan, ya’ni daromad ko‘payishi bilan soliq kamaygan va boylik jamg‘aruvchilar uchun o‘ta manfaatli bo‘lgan. Hozirgi davrda ham mana shu siyosatni qo‘llash foydadan holi emas. Chet ellik savdogarlardan olinadigan yig‘im esa ularning qaysi yurtlardan kelganligiga bog‘liq bo‘lgan. Agar ular islom mamlakatlaridan kelgan bo‘lsalar, barcha daromadlarining yigirmadan bir qismi (5%) miqdorida soliq olingan. Musulmon bo‘lmagan mamlakatlardan kelgan savdogarlardan olinadigan soliq miqdori shu 97 mamlakatlarda musulmon savdogarlaridan olinadigan soliq miqdoriga tenglashtirilgan. Naqadar adolatli va foydali soliq tizimi. Bobur ishlab chiqqan soliq siyosati uzoq yillar davomida qo‘llanib kelindi va mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotiga ijobiy ta’sir etdi. Bu esa Bobur iqtisodiy g‘oyalarining juda chuqur ilmiy asosga suyanganligi, uzoqni ko‘zlovchi salohiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. Bunday ilmiy salohiyat uning vorislari, ham yurtlari bo‘lgan-bizlarda unga nisbatan yanada chuqur hurmat va faxrlanish hissini uyg‘otadi. Ulug‘ bobokalonimiz Vatandoshimiz qoldirgan iqtisodiy g‘oyalar va iqtisodiy tafakkur merosi, u yurgizgan iqtisodiy siyosat tizimi mustaqilligimizni mustahkamlashda, bugungi kurashimizda qudratli ma’naviy tayanch bo‘lishga xizmat qiladi. Mirzo Bobur iqtisodiy dunyoqarashini o‘rganish, uning iqtisodiyotga oid qarashlarini tadqiq etish hamda imkon darajasida bugungi hayotimizga tadbiq qilish foydadan holi emas. Shunisi diqqatga sazovorki, Bobur podshohligi davrida mamlakatga vino keltirish ta’qiqlangan, ya’ni iqtisodiyotda proteksionizm siyosati qo‘llanilgan. 2. Islom Karimov iqtisodiy islohotlarning asoschisi va rahnomasi. Mustaqillikning birinchi yillaridayoq mamlakatimiz tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning o‘ziga xos yo‘lini tanladi. Bu yo‘l Islom Karimov