Iqtisodiy Bilim Asoslari fani o‘qitishning maqsad va vazifalari, o‘quv dasturi

Yuklangan vaqt

2024-06-26

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

16

Faytl hajmi

24,6 KB


Iqtisodiy Bilim Asoslari fani o‘qitishning maqsad va vazifalari, o‘quv dasturi Reja: 1.1. Iqtisodiyot va uning bosh masalasi 1.2. Iqtisodiy bilim asoslari fanini o‘qitishning zaruriyati. 1.3. Iqtisodiy bilim asoslari fanining o‘quv dasturi. Tayanch iboralar: iqtisodiyot, ehtiyoj, ishlab chiqarish, taqsimlash, iste’mol, iqtisodiy resurslar, iqtisodiyot fanining predmeti, o‘quv dastur, bilim, ko‘nikma, malaka, kompetensiya, savodxonlik kompetensiyasi, iqtisodiy madaniyat kompetensiyasi. 1.1. Iqtisodiyot va uning bosh masalasi Yer yuzida insoniyatning paydo bo‘lishi, o‘zining biologik va ijtimoiy kamol topishi borasida uzoq va mashaqqatli yo‘lni bosib o‘tgan. Inson biologik jihatdan eng oliy tirik mavjudot bo‘lib, boshqa jonzodlardan o‘zining aql-idroki, ongli va ijodiy mehnat qila olish qobiliyati bilan ajralib turadi. Inson tabiatning ajralmas qismi sifatida tabiatdagi ashyolar shaklini o‘zgartiradi, uni iste’molga, yaroqli holga keltiradi. Iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi kuch, jamiyatdagi tovar va xizmatlarning ishlab chiqaruvchisi, yaratuvchisi va iste’molchisi ham inson hisoblanadi. Inson bozor sharoitida barcha tovar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchi bo‘libgina qolmasdan, balki ularni iste’molchiga yetkazib beruvchi, ishlab chiqarishni iste’mol bilan bog‘lovchi, ular o‘rtasidaga aloqani bajaruvchi, tovar va xizmatlarning sotib oluvchi va ularning iste’molchisi sifatida ham namoyon bo‘ladi. Iqtisodiy Bilim Asoslari fani o‘qitishning maqsad va vazifalari, o‘quv dasturi Reja: 1.1. Iqtisodiyot va uning bosh masalasi 1.2. Iqtisodiy bilim asoslari fanini o‘qitishning zaruriyati. 1.3. Iqtisodiy bilim asoslari fanining o‘quv dasturi. Tayanch iboralar: iqtisodiyot, ehtiyoj, ishlab chiqarish, taqsimlash, iste’mol, iqtisodiy resurslar, iqtisodiyot fanining predmeti, o‘quv dastur, bilim, ko‘nikma, malaka, kompetensiya, savodxonlik kompetensiyasi, iqtisodiy madaniyat kompetensiyasi. 1.1. Iqtisodiyot va uning bosh masalasi Yer yuzida insoniyatning paydo bo‘lishi, o‘zining biologik va ijtimoiy kamol topishi borasida uzoq va mashaqqatli yo‘lni bosib o‘tgan. Inson biologik jihatdan eng oliy tirik mavjudot bo‘lib, boshqa jonzodlardan o‘zining aql-idroki, ongli va ijodiy mehnat qila olish qobiliyati bilan ajralib turadi. Inson tabiatning ajralmas qismi sifatida tabiatdagi ashyolar shaklini o‘zgartiradi, uni iste’molga, yaroqli holga keltiradi. Iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi kuch, jamiyatdagi tovar va xizmatlarning ishlab chiqaruvchisi, yaratuvchisi va iste’molchisi ham inson hisoblanadi. Inson bozor sharoitida barcha tovar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchi bo‘libgina qolmasdan, balki ularni iste’molchiga yetkazib beruvchi, ishlab chiqarishni iste’mol bilan bog‘lovchi, ular o‘rtasidaga aloqani bajaruvchi, tovar va xizmatlarning sotib oluvchi va ularning iste’molchisi sifatida ham namoyon bo‘ladi.
Nihoyat inson iqtisodiyotning hamma bosqichlarida, uning tashkilotchisi, boshqaruvchisi, turli omillari, bo‘laklari, sohalar o‘rtasidagi muvozanatni, aloqalarni birbiriga muvofiqligini ta’minlovchi kuch sifatida ham ish yuritadi. Inson faqatgina moddiy ne’matlarni yaratuvchisi va iste’molchi bo‘lmasdan, balki shu jarayonda yangidan-yangi texnika va texnologiyani yaratuvchi, ishga soluvchi, ulardan foydalanish usullarini belgilovchi oliy intellektual shaxs hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalari inson mehnatining mahsuli bo‘lib, o‘z navbatida mehnatning shakl va mohiyatini o‘zgartiradi. Inson nima uchun mehnat qiladi? Mehnat hayotiy ehtiyojmi yoki zaruriyatmi? Ma’lumki, ibtidoiy jamiyat bosqichida hali ishlab chiqarish qurollari yaratilmagan, tabiat bergan tayyor, ne’matlardan jamoa tariqasida, ya’ni ko‘pchilik birlashgan jamoa mulki sifatida foydalanganlar. Chunki jamoadan ajralgan ibtidoiy odam tabiat injiqliklariga qarshi yakka holda kurash olib bora olmagan. Faqat jamoa ravishda hayot uchun zarur bo‘lgan yegulik topish mumkin bo‘lgan, hali ishlab chiqarish qurollari yaratilmagan, tayyor tabiat bergan ne’matlardan jamoa tariqasida, ya’ni, ko‘pchilik, birlashgan jamoa sifatida foydalanganlar. Inson shu urinishlarini osonlashtirish va kamaytirishga intilib, mehnat qurollarini, zarur hayotiy ne’matlarni yaratish uchun yangi texnologiyalarini o‘ylab topishga majbur bo‘lgan. U piyoda yurmaslik uchun g‘ildirak (velosiped) ixtiro qilgan, yerni qo‘l bilan qazimaslik uchun belkurak, keyinchalik esa zamonaviy ekskovator-larni ham ixtiro etgan. Inson o‘z faoliyatida u yoki bu ish bilan shug‘ullanish uchun eng avvalo istemol qilishi, ovqatlanishi, kiyim-kechak kiyishi, uy-joyga ega bo‘lishi, turli xizmatlardan bahramand bo‘lishi kerak, buning uchun esa ularni ishlab chiqarish zarur. Mehnat tufayli inson turli sohalarda faoliyat ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘ladi va shu orqaligina zarur moddiy va ma’naviy ne’matlarni ishlab chiqaradi, o‘zining yashashi hamda kamol topishini ta’minlaydigan faoliyat bilan shug‘ullanadi. Bu iqtisodiy faoliyatda o‘z aksini topadi. Odamlarning iqtisodiy faoliyati inson shaxsiyatida namoyon bo‘lib, uning muhim tomoni jamiyatning barcha jihatlariga xos bo‘lgan rivojlanishning asosiy omiliga aylanadi. Shuning uchun ham iqtisodiyotning yagona maqsadi – Nihoyat inson iqtisodiyotning hamma bosqichlarida, uning tashkilotchisi, boshqaruvchisi, turli omillari, bo‘laklari, sohalar o‘rtasidagi muvozanatni, aloqalarni birbiriga muvofiqligini ta’minlovchi kuch sifatida ham ish yuritadi. Inson faqatgina moddiy ne’matlarni yaratuvchisi va iste’molchi bo‘lmasdan, balki shu jarayonda yangidan-yangi texnika va texnologiyani yaratuvchi, ishga soluvchi, ulardan foydalanish usullarini belgilovchi oliy intellektual shaxs hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalari inson mehnatining mahsuli bo‘lib, o‘z navbatida mehnatning shakl va mohiyatini o‘zgartiradi. Inson nima uchun mehnat qiladi? Mehnat hayotiy ehtiyojmi yoki zaruriyatmi? Ma’lumki, ibtidoiy jamiyat bosqichida hali ishlab chiqarish qurollari yaratilmagan, tabiat bergan tayyor, ne’matlardan jamoa tariqasida, ya’ni ko‘pchilik birlashgan jamoa mulki sifatida foydalanganlar. Chunki jamoadan ajralgan ibtidoiy odam tabiat injiqliklariga qarshi yakka holda kurash olib bora olmagan. Faqat jamoa ravishda hayot uchun zarur bo‘lgan yegulik topish mumkin bo‘lgan, hali ishlab chiqarish qurollari yaratilmagan, tayyor tabiat bergan ne’matlardan jamoa tariqasida, ya’ni, ko‘pchilik, birlashgan jamoa sifatida foydalanganlar. Inson shu urinishlarini osonlashtirish va kamaytirishga intilib, mehnat qurollarini, zarur hayotiy ne’matlarni yaratish uchun yangi texnologiyalarini o‘ylab topishga majbur bo‘lgan. U piyoda yurmaslik uchun g‘ildirak (velosiped) ixtiro qilgan, yerni qo‘l bilan qazimaslik uchun belkurak, keyinchalik esa zamonaviy ekskovator-larni ham ixtiro etgan. Inson o‘z faoliyatida u yoki bu ish bilan shug‘ullanish uchun eng avvalo istemol qilishi, ovqatlanishi, kiyim-kechak kiyishi, uy-joyga ega bo‘lishi, turli xizmatlardan bahramand bo‘lishi kerak, buning uchun esa ularni ishlab chiqarish zarur. Mehnat tufayli inson turli sohalarda faoliyat ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘ladi va shu orqaligina zarur moddiy va ma’naviy ne’matlarni ishlab chiqaradi, o‘zining yashashi hamda kamol topishini ta’minlaydigan faoliyat bilan shug‘ullanadi. Bu iqtisodiy faoliyatda o‘z aksini topadi. Odamlarning iqtisodiy faoliyati inson shaxsiyatida namoyon bo‘lib, uning muhim tomoni jamiyatning barcha jihatlariga xos bo‘lgan rivojlanishning asosiy omiliga aylanadi. Shuning uchun ham iqtisodiyotning yagona maqsadi –
insonlarning yashashi, ko‘payishi va kamol topishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish, turli xil hayotiy vositalarni ishlab chiqarish tufayli o‘sib borayotgan cheksiz ehtiyojlarni qondirishdan iboratdir. Iqtisodiyotning asosiy va bosh muammosi ehtiyojlarning yuksalishi va cheksizligi bilan ularni qondirish uchun zarur bo‘lgan resurslarning cheklanganligi o‘rtasidagi ziddiyatdan iborat bo‘lib, iqtisodiyot bu vazifani hal qilishning muqobil yo‘llarini izlab topishdan iborat. Har bir jamiyat va inson hayotiy, zarur bo‘lgan ehtiyojlarsiz, iste’molsiz, o‘z ehtiyojini qondira olmasdan yashay olmaydi. Ehtiyoj nima? Insonni yashashi, mehnat qilishi va ma’lum iqtisodiy mavqega ega bo‘lishi, kamol topishi, umuman insonning rivojlanishi uchun zarur hayotiy vositalarga bo‘lgan zaruriyatga ehtiyoj deyiladi. Zarur hayotiyehtiyojlar, deganda mehnatga bo‘lgan ehtiyoj, ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlar birinchi darajali ahamiyatga egadir. Chunki, bu ehtiyojlar odamlarning yashashi, mehnat qilishi va hayot kechirishi uchun zarur bo‘lgan moddiy ne’matlardan, xizmatlardan iborat bo‘ladi. 32 Insoniyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlaridagi zarur ehtiyoj bilan, bugungi XXI asr boshidagi ehtiyojlar tubdan farq qiladi, dastlab ehtiyoj, asosan tirikchilik yuritish, qorin to‘yg‘azishdan iborat bo‘lgan bo‘lsa, bugun insonni har tomonlama kamol topishi va to‘kin farovon hayot kechirishi hayotiy zaruratga aylangan. Ehtiyoj abadiy va cheksiz, ularni to‘la qondirib bo‘lmaydi, xar qanday jamiyatda ham ma’lum bir davrda, tabiiy ravishda ko‘plab qondirilmagan ehtiyojlar mavjud bo‘ladi. Ehtiyojlar zamon o‘tishi bilan o‘zgaradi, o‘sib, ko‘payadi hamda doimo yangilanib boradi. Natijada ehtiyojlarning doimo yangilanib, o‘sib borishi tabiiy tus oladiki u ehtiyojlarning to‘xtovsiz, uzluksiz yuksalish qonunida o‘z aksini topadi. Ehtiyojlarni yuksalish qonuni ishlab chiqarish bilan extiyojlar o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni aks ettiradi. Ishlab chiqarish ehtiyojlarni qondirishga xizmat qiladi va uni yuksalishi yangi ehtiyojlarni keltirib chiqaradi, ishlab chiqarishning baynalminallashuvi natijasida ishlab chiqarish bilan ehtiyoj o‘rtasidagi bog‘liqlik xalqaro miqiyoda yuz beradi. Bu bir mamlakatda paydo bo‘lgan ehtiyojlar boshqalarga tezda tarqaladi va xalqaro tus oladi. Masalan, kompyuter, uyali aloqa telefoni, internet bir mamlakatta paydo bo‘lib, tezda ularga bo‘lgan talab dunyoning boshqa mamlakatlariga ham keng tarqaldi va ehtiyojga insonlarning yashashi, ko‘payishi va kamol topishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish, turli xil hayotiy vositalarni ishlab chiqarish tufayli o‘sib borayotgan cheksiz ehtiyojlarni qondirishdan iboratdir. Iqtisodiyotning asosiy va bosh muammosi ehtiyojlarning yuksalishi va cheksizligi bilan ularni qondirish uchun zarur bo‘lgan resurslarning cheklanganligi o‘rtasidagi ziddiyatdan iborat bo‘lib, iqtisodiyot bu vazifani hal qilishning muqobil yo‘llarini izlab topishdan iborat. Har bir jamiyat va inson hayotiy, zarur bo‘lgan ehtiyojlarsiz, iste’molsiz, o‘z ehtiyojini qondira olmasdan yashay olmaydi. Ehtiyoj nima? Insonni yashashi, mehnat qilishi va ma’lum iqtisodiy mavqega ega bo‘lishi, kamol topishi, umuman insonning rivojlanishi uchun zarur hayotiy vositalarga bo‘lgan zaruriyatga ehtiyoj deyiladi. Zarur hayotiyehtiyojlar, deganda mehnatga bo‘lgan ehtiyoj, ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlar birinchi darajali ahamiyatga egadir. Chunki, bu ehtiyojlar odamlarning yashashi, mehnat qilishi va hayot kechirishi uchun zarur bo‘lgan moddiy ne’matlardan, xizmatlardan iborat bo‘ladi. 32 Insoniyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlaridagi zarur ehtiyoj bilan, bugungi XXI asr boshidagi ehtiyojlar tubdan farq qiladi, dastlab ehtiyoj, asosan tirikchilik yuritish, qorin to‘yg‘azishdan iborat bo‘lgan bo‘lsa, bugun insonni har tomonlama kamol topishi va to‘kin farovon hayot kechirishi hayotiy zaruratga aylangan. Ehtiyoj abadiy va cheksiz, ularni to‘la qondirib bo‘lmaydi, xar qanday jamiyatda ham ma’lum bir davrda, tabiiy ravishda ko‘plab qondirilmagan ehtiyojlar mavjud bo‘ladi. Ehtiyojlar zamon o‘tishi bilan o‘zgaradi, o‘sib, ko‘payadi hamda doimo yangilanib boradi. Natijada ehtiyojlarning doimo yangilanib, o‘sib borishi tabiiy tus oladiki u ehtiyojlarning to‘xtovsiz, uzluksiz yuksalish qonunida o‘z aksini topadi. Ehtiyojlarni yuksalish qonuni ishlab chiqarish bilan extiyojlar o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni aks ettiradi. Ishlab chiqarish ehtiyojlarni qondirishga xizmat qiladi va uni yuksalishi yangi ehtiyojlarni keltirib chiqaradi, ishlab chiqarishning baynalminallashuvi natijasida ishlab chiqarish bilan ehtiyoj o‘rtasidagi bog‘liqlik xalqaro miqiyoda yuz beradi. Bu bir mamlakatda paydo bo‘lgan ehtiyojlar boshqalarga tezda tarqaladi va xalqaro tus oladi. Masalan, kompyuter, uyali aloqa telefoni, internet bir mamlakatta paydo bo‘lib, tezda ularga bo‘lgan talab dunyoning boshqa mamlakatlariga ham keng tarqaldi va ehtiyojga
aylandi. Extiyojlar kengayib, miqdoran o‘zgarib boradi, yangi paydo bo‘lgan ehtiyojlar, eskilarini surib qo‘yadi, ehtiyojlarning ichki tarkibi, nisbati ham o‘zgaradi, turdosh, o‘rinbosar ehtiyojlar kelib chiqadi; Ehtiyojlarning o‘sib borishi bir tekis, uzluksiz bo‘lmaydi, uning holatiga qarshi ta’sir etuvchi omillar ham mavjud bo‘ladi. Bu ishlab chiqarish holatiga, ba’zan favqulotda yuz beradigan holatlar, tabiiy ofatlar ehtiyojlarni o‘sishiga qarshi ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ehtiyojlarning yuksalib borishi uni qondirish vositalari darajasi bilan chegaralanadi. Chunki cheksiz o‘zgargan ehtiyojlarni ta’minlash uchun zarur bo‘ladigan iqtisodiy resurslar cheklangan bo‘ladi. Bu o‘z navbatida cheksiz ehtiyojlarni qondirish bilan cheklangan iqtisodiy resurslar o‘rtasidagi ziddiyatda namoyon bo‘ladi. Iqtisodiy resurslar - mamlakat, korxona, firma, oila ixtiyorida jamlangan va ayni vaqtda zarur bo‘lgan tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish, ularni iste’molchiga yetkazib berish va iste’molda foydalanish mumkin bo‘lgan imkoniyatlar, vositalar, manbalardan tashkil topadi. Tabiiy resurslar – yer, suv, o‘rmon, yer osti boyliklari; moddiy resurslar - bino-inshoatlar, mashina, asbob-uskunalar, qurilmalar, sotishga tayyorlab qo‘yilgan mahsulotlar, pul mablag‘lari, ishchi kuchi resurslaridan tashkil topadi. Iqtisodiy resurslarni ishlab chiqarish omillaridan farqlamoq kerak. Chunki ularga ishlab chiqarishda ishtirok etadigan ishchi kuchi, tabiiy resurslar va ishlab chiqarish vositalaridan boshqa barcha moddiy resurslar, tovar va pul resurslari ham kiradi. Cheklangan resurslar davrida barcha ehtiyojlarni bir yo‘la qondirib bo‘lmaydi, shuning uchun ishlab chiqarish imkoniyatiga qarab u yoki bu ehtiyojlarni qondirishning mumkin bo‘lgan eng qulay (optimal) darajasini tanlab olish kerak bo‘ladi. Agar shunday qilinmasa, bir ehtiyojni qondirish uchun resurslar safarbar etilaversa, boshqa ehtiyojlar qondirilmaydi yoki chala qondiriladi, natijada mamlakat, korxona o‘z imkoniyatiga qarab, tovar va xizmatlarni hamma turini birdaniga ishlab chiqarmasdan, shu davr uchun eng zarur bo‘lgan sohalarni tanlab oladi va rivojlantiradi, zarur resurslarni birinchi navbatda shu sohaga sarflaydi. Ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun davlat bor pul va valyuta zaxiralarini iste’mol buyumlarini sotib olishga emas, balki ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan yangi texnika va texnologiyani sotib olishga jalb etdi. Bu o‘z navbatida ayrim aylandi. Extiyojlar kengayib, miqdoran o‘zgarib boradi, yangi paydo bo‘lgan ehtiyojlar, eskilarini surib qo‘yadi, ehtiyojlarning ichki tarkibi, nisbati ham o‘zgaradi, turdosh, o‘rinbosar ehtiyojlar kelib chiqadi; Ehtiyojlarning o‘sib borishi bir tekis, uzluksiz bo‘lmaydi, uning holatiga qarshi ta’sir etuvchi omillar ham mavjud bo‘ladi. Bu ishlab chiqarish holatiga, ba’zan favqulotda yuz beradigan holatlar, tabiiy ofatlar ehtiyojlarni o‘sishiga qarshi ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ehtiyojlarning yuksalib borishi uni qondirish vositalari darajasi bilan chegaralanadi. Chunki cheksiz o‘zgargan ehtiyojlarni ta’minlash uchun zarur bo‘ladigan iqtisodiy resurslar cheklangan bo‘ladi. Bu o‘z navbatida cheksiz ehtiyojlarni qondirish bilan cheklangan iqtisodiy resurslar o‘rtasidagi ziddiyatda namoyon bo‘ladi. Iqtisodiy resurslar - mamlakat, korxona, firma, oila ixtiyorida jamlangan va ayni vaqtda zarur bo‘lgan tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish, ularni iste’molchiga yetkazib berish va iste’molda foydalanish mumkin bo‘lgan imkoniyatlar, vositalar, manbalardan tashkil topadi. Tabiiy resurslar – yer, suv, o‘rmon, yer osti boyliklari; moddiy resurslar - bino-inshoatlar, mashina, asbob-uskunalar, qurilmalar, sotishga tayyorlab qo‘yilgan mahsulotlar, pul mablag‘lari, ishchi kuchi resurslaridan tashkil topadi. Iqtisodiy resurslarni ishlab chiqarish omillaridan farqlamoq kerak. Chunki ularga ishlab chiqarishda ishtirok etadigan ishchi kuchi, tabiiy resurslar va ishlab chiqarish vositalaridan boshqa barcha moddiy resurslar, tovar va pul resurslari ham kiradi. Cheklangan resurslar davrida barcha ehtiyojlarni bir yo‘la qondirib bo‘lmaydi, shuning uchun ishlab chiqarish imkoniyatiga qarab u yoki bu ehtiyojlarni qondirishning mumkin bo‘lgan eng qulay (optimal) darajasini tanlab olish kerak bo‘ladi. Agar shunday qilinmasa, bir ehtiyojni qondirish uchun resurslar safarbar etilaversa, boshqa ehtiyojlar qondirilmaydi yoki chala qondiriladi, natijada mamlakat, korxona o‘z imkoniyatiga qarab, tovar va xizmatlarni hamma turini birdaniga ishlab chiqarmasdan, shu davr uchun eng zarur bo‘lgan sohalarni tanlab oladi va rivojlantiradi, zarur resurslarni birinchi navbatda shu sohaga sarflaydi. Ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun davlat bor pul va valyuta zaxiralarini iste’mol buyumlarini sotib olishga emas, balki ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan yangi texnika va texnologiyani sotib olishga jalb etdi. Bu o‘z navbatida ayrim
sohalarni rivojlantirishga mablag‘larni sarflashni orttirish, bu esa albatta boshqa sohalarga ajratiladigan mablag‘larni ob’ektiv ravishda nisbatan qisqartirishga olib keladi. Masalan: Respublikamiz mustaqillikka erishgan dastlabki vaqtdan boshlaboq, respublikani energiya va don mustaqilligini ta’minlash uchun neft qazib olish, gaz kondestati ishlab chiqarish uchun ko‘proq mablag‘ ajratildi. Paxta yetishtirish uchun sarflanadigan bir qism resurslar g‘alla yetishtirish uchun jalb etildi. Natijada mamlakat aholisini g‘allaga bo‘lgan ehtiyoji qondirildi va g‘alla mustaqilligiga erishildi. Yuqoridagilardan xulosa shuki, cheklangan resurslar davrida ehtiyojni qondirishning asosiy manbai bo‘lgan ishlab chiqarish imkoniyatlarini cheklab qo‘yadi. Ammo bu imkoniyatlar darajasi doimo bir xil turmaydi, yangi texnika va texnologiyani yaratish va ishga solinishi ishlab chiqarish imkoniyatini kengaytiradi va u bir tomondan mehnat unumdorligini oshiradi, energiya, yoqilg‘i, moddiy mehnat resurslarini tejaydi va shuningdek yangi materiallar, xom-ashyo, energiya va boshqa resurslar manbalarini topib, ishlab chiqarishga jalb etishga yo‘l ochadi. (Masalan: yer osti boyliklarini topish, quyosh energiyasidan foydalanish, jahon okeanining eng uzoq, chuqur joylaridagi resurslarni qidirib topish va ishga solish). Shunday kelib chiqqan xolda, iqtisodiyot nazariyasi fanining predmetini cheklangan iqtisodiy resurslardan samarali va oqilona foydalanish natijasida yuksalib borayotgan inson ehtiyojlarini maksimal darajada qondirish maqsadida moddiy ne’matlar va xizmatlarni ishlab chiqarish, taqsimlash va ayirboshlashni optimallashtirish jarayonida yuzaga keladigan aloqa bog‘lanishlarni, ijtimoiy xo‘jalikni samarali yuritish, boshqarish sohasidagi qonun- qoidalarni o‘rganuvchi fan deb tariflash mumkin. Aholi extiyojlari qondirilib borishi inson turmush darajasining yuksakligini bildiradi. Turmush darajasi - aholi ehtiyojlarining qondirilish me’yori bo‘lib, u ehtiyojlarning yuksalishini, ishlab chiqarish inson talabini qondirishga qanchalik qodir ekanligini bildiradi. Inson ehtiyojlarining qondirilishi faqat ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmay, balki taqsimlash va ayriboshlash ham to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi zarur. Jamiyatda yaratilgan mahsulotlar va xizmatlar taqsimlanganda ular aholining bir qismiga ko‘p, boshqa qismiga kam tegsa, ko‘p olgan toifalarning ehtiyoji qondirilib, ko‘pchilik aholining sohalarni rivojlantirishga mablag‘larni sarflashni orttirish, bu esa albatta boshqa sohalarga ajratiladigan mablag‘larni ob’ektiv ravishda nisbatan qisqartirishga olib keladi. Masalan: Respublikamiz mustaqillikka erishgan dastlabki vaqtdan boshlaboq, respublikani energiya va don mustaqilligini ta’minlash uchun neft qazib olish, gaz kondestati ishlab chiqarish uchun ko‘proq mablag‘ ajratildi. Paxta yetishtirish uchun sarflanadigan bir qism resurslar g‘alla yetishtirish uchun jalb etildi. Natijada mamlakat aholisini g‘allaga bo‘lgan ehtiyoji qondirildi va g‘alla mustaqilligiga erishildi. Yuqoridagilardan xulosa shuki, cheklangan resurslar davrida ehtiyojni qondirishning asosiy manbai bo‘lgan ishlab chiqarish imkoniyatlarini cheklab qo‘yadi. Ammo bu imkoniyatlar darajasi doimo bir xil turmaydi, yangi texnika va texnologiyani yaratish va ishga solinishi ishlab chiqarish imkoniyatini kengaytiradi va u bir tomondan mehnat unumdorligini oshiradi, energiya, yoqilg‘i, moddiy mehnat resurslarini tejaydi va shuningdek yangi materiallar, xom-ashyo, energiya va boshqa resurslar manbalarini topib, ishlab chiqarishga jalb etishga yo‘l ochadi. (Masalan: yer osti boyliklarini topish, quyosh energiyasidan foydalanish, jahon okeanining eng uzoq, chuqur joylaridagi resurslarni qidirib topish va ishga solish). Shunday kelib chiqqan xolda, iqtisodiyot nazariyasi fanining predmetini cheklangan iqtisodiy resurslardan samarali va oqilona foydalanish natijasida yuksalib borayotgan inson ehtiyojlarini maksimal darajada qondirish maqsadida moddiy ne’matlar va xizmatlarni ishlab chiqarish, taqsimlash va ayirboshlashni optimallashtirish jarayonida yuzaga keladigan aloqa bog‘lanishlarni, ijtimoiy xo‘jalikni samarali yuritish, boshqarish sohasidagi qonun- qoidalarni o‘rganuvchi fan deb tariflash mumkin. Aholi extiyojlari qondirilib borishi inson turmush darajasining yuksakligini bildiradi. Turmush darajasi - aholi ehtiyojlarining qondirilish me’yori bo‘lib, u ehtiyojlarning yuksalishini, ishlab chiqarish inson talabini qondirishga qanchalik qodir ekanligini bildiradi. Inson ehtiyojlarining qondirilishi faqat ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmay, balki taqsimlash va ayriboshlash ham to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi zarur. Jamiyatda yaratilgan mahsulotlar va xizmatlar taqsimlanganda ular aholining bir qismiga ko‘p, boshqa qismiga kam tegsa, ko‘p olgan toifalarning ehtiyoji qondirilib, ko‘pchilik aholining
ehtiyoji qondirilmay, faqatgina eng zarur bo‘lgan birinchi darajali tirikchilik vositalari bilan cheklanib qolaveradi. Bu esa jamiyatda nomutanosiblikning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Iqtisodiyot o‘sib, rivojlanishi bilan iste’mol tovarlari ko‘payadi, kengayadi, ularning taqsimoti ham yanada ko‘proq ko‘pchilik manfaatini hisobga olib taqsimlanadi. Hozirgi rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakatlar iqtisodiyotiga xos xususiyat ayrim toifa, guruhning emas, balki keng xalq ommasi ehtiyojlarining tobora to‘laroq qondirilishidan iborat. 1.2. “Iqtisodiy bilim asoslari” fanini o‘qitishning zaruriyati. “Avval iqtisod, so‘ngra siyosat” yoki ―”Avval taom so‘ngra kalom” deydilar. Ijtimoiy-iqtisodiy jamiyatimizni va hayotning poydevorlarini targ‘ibot qiluvchi ulamolarimiz. Insonning iqtisodiy sa’y-harakatlari negizida hamisha muayyan qonun-qoidalar yotadi. Shu bois ularni bilishga va o‘rganishga intilish qadimdan mavjud. Insoniyat asrlar davomida iqtisodiy xodisalarni o‘rganish va fan sifatida avlodlarimizga o‘qitish, bilim berish, ularni kuzatish, umumlashtirgan holda turli fikr-mulohazalar, ilmiy qarashlarni olg‘a surganlar. XX asrga kelib iqtisodiyot ilmiga e’tibor g‘oyatda kuchaydi. Jahondagi eng buyuk tabiatshunos omillar, madaniyat arboblari qatorida 1969-1991 yillarda 23 nafar taniqli iqtisodchi olimlarga xalqaro Nobel mukofoti berildi. Hozirgi kunda iqtisodiyot ilmi bir olam va ko‘p qirrali, uning tarkibiga 20ga yaqin ―Iqtisodiyot‖ fanlari kiradi. Bu fanlar iqtisodiyotning turli sohalariga oid eng asosiy mavzular, tushunchalar va tamoyillar qamrab olingan. Ularning oldida asosan ikki vazifa turadi: birinchisi, kishilarga iqtisodiyotning sir-asrorlarini o‘rganib, ularning iqtisodiy savodini chiqarish, kishilarni bilim saviyasini oshirish; ikkinchisi, iqtisodiyotga oid amaliy qoidalarni ayrim kishilar, oilalar, firmalar va davlat xizmatchilari e’tiboriga yetkazish. Har bir kishi kasbidan qat’iy nazar iqtisod dunyosi bilan u yoki bu darajada aloqada bo‘ladi, uning qonun-qoidalariga amal qilgan sharoitda kechiradi. Lekin kishilarning iqtisod dunyosidagi ishtiroki va faoliyati bir xil bo‘lmaydi. Ulardan ayrimlari tadbirkor bo‘lib, iqtisodga boshi bilan sho‘ng‘ib ketsa, boshqa biri yollanib ishlaydi va uning iqtisodiy faoliyati ma’lum darajada cheklangan bo‘ladi. Yakka bir kishi iqtisodiyot ehtiyoji qondirilmay, faqatgina eng zarur bo‘lgan birinchi darajali tirikchilik vositalari bilan cheklanib qolaveradi. Bu esa jamiyatda nomutanosiblikning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Iqtisodiyot o‘sib, rivojlanishi bilan iste’mol tovarlari ko‘payadi, kengayadi, ularning taqsimoti ham yanada ko‘proq ko‘pchilik manfaatini hisobga olib taqsimlanadi. Hozirgi rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakatlar iqtisodiyotiga xos xususiyat ayrim toifa, guruhning emas, balki keng xalq ommasi ehtiyojlarining tobora to‘laroq qondirilishidan iborat. 1.2. “Iqtisodiy bilim asoslari” fanini o‘qitishning zaruriyati. “Avval iqtisod, so‘ngra siyosat” yoki ―”Avval taom so‘ngra kalom” deydilar. Ijtimoiy-iqtisodiy jamiyatimizni va hayotning poydevorlarini targ‘ibot qiluvchi ulamolarimiz. Insonning iqtisodiy sa’y-harakatlari negizida hamisha muayyan qonun-qoidalar yotadi. Shu bois ularni bilishga va o‘rganishga intilish qadimdan mavjud. Insoniyat asrlar davomida iqtisodiy xodisalarni o‘rganish va fan sifatida avlodlarimizga o‘qitish, bilim berish, ularni kuzatish, umumlashtirgan holda turli fikr-mulohazalar, ilmiy qarashlarni olg‘a surganlar. XX asrga kelib iqtisodiyot ilmiga e’tibor g‘oyatda kuchaydi. Jahondagi eng buyuk tabiatshunos omillar, madaniyat arboblari qatorida 1969-1991 yillarda 23 nafar taniqli iqtisodchi olimlarga xalqaro Nobel mukofoti berildi. Hozirgi kunda iqtisodiyot ilmi bir olam va ko‘p qirrali, uning tarkibiga 20ga yaqin ―Iqtisodiyot‖ fanlari kiradi. Bu fanlar iqtisodiyotning turli sohalariga oid eng asosiy mavzular, tushunchalar va tamoyillar qamrab olingan. Ularning oldida asosan ikki vazifa turadi: birinchisi, kishilarga iqtisodiyotning sir-asrorlarini o‘rganib, ularning iqtisodiy savodini chiqarish, kishilarni bilim saviyasini oshirish; ikkinchisi, iqtisodiyotga oid amaliy qoidalarni ayrim kishilar, oilalar, firmalar va davlat xizmatchilari e’tiboriga yetkazish. Har bir kishi kasbidan qat’iy nazar iqtisod dunyosi bilan u yoki bu darajada aloqada bo‘ladi, uning qonun-qoidalariga amal qilgan sharoitda kechiradi. Lekin kishilarning iqtisod dunyosidagi ishtiroki va faoliyati bir xil bo‘lmaydi. Ulardan ayrimlari tadbirkor bo‘lib, iqtisodga boshi bilan sho‘ng‘ib ketsa, boshqa biri yollanib ishlaydi va uning iqtisodiy faoliyati ma’lum darajada cheklangan bo‘ladi. Yakka bir kishi iqtisodiyot
ilmini o‘rganishni o‘ziga kasb qilib, uning sir asrorlarini qunt bilan o‘rganishga intiladi. Iqtisodiyotni bilish bir gurux kishilar uchun ularning kasbi bilan bog‘liq bo‘lsa, boshqa bir gurux kishilar uchun ularni hayot kechirishi, ya’ni pul topishi, uni sarflashi, jamg‘arishi tovar va xizmatlarni iste’mol etish uchun zarur. Har bir kishi xech bo‘lmaganda iqtisodiyot maydoniga iste’molchi sifatida kirib keladi. Iqtisodiyot qonun-qoidalarini bilmaganlarning ham kuni bir amallab o‘tadi, lekin ularning qiyinchiliklarga duch keladilar, farovon hayot kechira olmaydilar. Aksincha, iqtisodiy qonun-qoidalarga tayanib ish ko‘rish ularga binoan harakat qilish ijobiy natija beradi. Demak, iqtisodiyotning umumiy bilimlariga ega bo‘lish va shunga asoslangan holda hayot kechirish talab etiladi. Tabiatda tayyor holda non, kiyim-kechak, uy-joy yo‘q. Inson tabiatda tayyor holda uchramaydigan barcha narsalarni o‘zi yaratishga majbur. U shu maqsadda tabiat qo‘ynida ―Iqtisodiyot‖ deb atalmish ulkan xo‘jalikni barpo etadi. Iqtisodiyot-bu insonning yer yuzida yashashi va kamol topishi bilan bog‘liq xo‘jalik yuritish tizimidir. Iqtisodiyotning eng asosiy tarkibiy qismi bu odamlardir. Odam o‘z mehnati aql-idroki evaziga iqtisodiyotni harakatga keltiradi, boshqaradi. Iqtisodiyotning ikkinchi tarkibiy qismi bu tabiatdir. Tabiat iqtisodiyotning xom ashyo manbaidir. Iqtisodiyotning uchinchi bo‘lagi bino va inshootlar, zavod va fabrikalar, yo‘l va ko‘priklar, asbob-uskunalar, mashina va mexanizmlar va boshqa bir qator inson qo‘li bilan yaratilgan narsalardan tarkib topgan sun’iy muhitdir. Iqtisodiyot fani jamiyat va uning a’zolariga mavjud resurslar: tabiiy, kapital, insonlarning mehnati hamda qobiliyatlari, malaka bilimlaridan o‘z maqsadlariga erishish uchun qanday foydalanishni o‘rgatadi. Bu bilan jamiyat va tabiatni ulug‘lash, ardoqlash hamda istiqbolli porloq davlat qurishda yetuk malakali kadrlarni tayyorlashda xizmat qiladi. Mustaqillikka erishgan dastlabki kunlarimizdan boshlab Birinchi Prezidentimiz I.Karimov mamlakatimiz fuqarolari oldiga ―Pirovard maqsadimiz ijtimoiy yo‘naltirilgan barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga ega bo‘lgan kuchli demokratik huquqiy davlatni va fuqarolik jamiyatni barpo etishdan iborat‖ – degan maqsadni qo‘ydilar. Mazkur maqsad asosida birinchi navbatda iqtsodiyotni ustun turmog‘i, uning ichki mazmunini tashkil qilmog‘i, aynan iqtisodiyot, uni ilmini o‘rganishni o‘ziga kasb qilib, uning sir asrorlarini qunt bilan o‘rganishga intiladi. Iqtisodiyotni bilish bir gurux kishilar uchun ularning kasbi bilan bog‘liq bo‘lsa, boshqa bir gurux kishilar uchun ularni hayot kechirishi, ya’ni pul topishi, uni sarflashi, jamg‘arishi tovar va xizmatlarni iste’mol etish uchun zarur. Har bir kishi xech bo‘lmaganda iqtisodiyot maydoniga iste’molchi sifatida kirib keladi. Iqtisodiyot qonun-qoidalarini bilmaganlarning ham kuni bir amallab o‘tadi, lekin ularning qiyinchiliklarga duch keladilar, farovon hayot kechira olmaydilar. Aksincha, iqtisodiy qonun-qoidalarga tayanib ish ko‘rish ularga binoan harakat qilish ijobiy natija beradi. Demak, iqtisodiyotning umumiy bilimlariga ega bo‘lish va shunga asoslangan holda hayot kechirish talab etiladi. Tabiatda tayyor holda non, kiyim-kechak, uy-joy yo‘q. Inson tabiatda tayyor holda uchramaydigan barcha narsalarni o‘zi yaratishga majbur. U shu maqsadda tabiat qo‘ynida ―Iqtisodiyot‖ deb atalmish ulkan xo‘jalikni barpo etadi. Iqtisodiyot-bu insonning yer yuzida yashashi va kamol topishi bilan bog‘liq xo‘jalik yuritish tizimidir. Iqtisodiyotning eng asosiy tarkibiy qismi bu odamlardir. Odam o‘z mehnati aql-idroki evaziga iqtisodiyotni harakatga keltiradi, boshqaradi. Iqtisodiyotning ikkinchi tarkibiy qismi bu tabiatdir. Tabiat iqtisodiyotning xom ashyo manbaidir. Iqtisodiyotning uchinchi bo‘lagi bino va inshootlar, zavod va fabrikalar, yo‘l va ko‘priklar, asbob-uskunalar, mashina va mexanizmlar va boshqa bir qator inson qo‘li bilan yaratilgan narsalardan tarkib topgan sun’iy muhitdir. Iqtisodiyot fani jamiyat va uning a’zolariga mavjud resurslar: tabiiy, kapital, insonlarning mehnati hamda qobiliyatlari, malaka bilimlaridan o‘z maqsadlariga erishish uchun qanday foydalanishni o‘rgatadi. Bu bilan jamiyat va tabiatni ulug‘lash, ardoqlash hamda istiqbolli porloq davlat qurishda yetuk malakali kadrlarni tayyorlashda xizmat qiladi. Mustaqillikka erishgan dastlabki kunlarimizdan boshlab Birinchi Prezidentimiz I.Karimov mamlakatimiz fuqarolari oldiga ―Pirovard maqsadimiz ijtimoiy yo‘naltirilgan barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga ega bo‘lgan kuchli demokratik huquqiy davlatni va fuqarolik jamiyatni barpo etishdan iborat‖ – degan maqsadni qo‘ydilar. Mazkur maqsad asosida birinchi navbatda iqtsodiyotni ustun turmog‘i, uning ichki mazmunini tashkil qilmog‘i, aynan iqtisodiyot, uni
yanada rivojlantirish muammolari mamlakatimiz siyosatning asosiy yo‘nalishlaridan biri qilib belgilab berildi. Aynan ana shu vazifalarni amalga oshirish uchun bugungi kun o‘quvchilariga javob beradigan, raqobatdosh kadrlar tayyorlash ta’lim jarayonining asosiy maqsadlaridan biridir. Mazkur masala uzluksiz majburiy ta’limning barcha bosqichlarida o‘qitiladigan iqtisodiy ta’limning maqsadini ham tashkil etadi. Iqtisodiy ta’limning oldiga qo‘ygan maqsadlarini amalga oshirishda quyidagi vazifalar belgilanadi. - iqtisodiy faoliyat sub’ekti ekanligini inobatga olgan holda ularning kelajakdagi hayotiy malakalarini oshirish; - majburiy ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida moddiy va tabiiy mehnat resurslaridan samarali foydala oladigan kadrlarni tayyorlash; - o‘z mehnatini sarflash sohasi va shakllarini mustaqil belgilash malakalarini shakllantirish; - mamlakatimizda xususiy tadbirkorlik va xususiy mulkchilikka berilayotgan imkoniyatlarni tushuntirish va ulardan oqilon foydalana olish ko‘nikmalarini shakllantirish; - iqtisodiy madaniyatni yuksaltirish bilan bir qatorda soliq madaniyatni shakllantirish; - iste’mol madaniyatini yuksaltirish; - ongiga iqtisodiy islohatlarning huquqiy negizining barpo etilishining asosiy va eng asosiy sababi mustaqillik bergan ne’mat ekanligini singdirib borish; - yangi vujudga kelgan iqtisodiy shart-sharoitlar asosida yashash va faoliyat ko‘rsatishi uchun zarur bo‘lgan amaliy iqtisodiy bilim va malakalarni shakllantirish; - jamiyat taraqqiyotida bo‘layotgan o‘zgarishlarning iqtisodiy mohiyatini anglashi, tahlil qilishi, ular haqida fikr yuritishi va o‘z munosabatini bildirish ko‘nikmasini tarkib toptirish; - iqtisodiyot bilan bog‘liq bo‘lgan muayyan hayotiy vaziyatlarda eng maqbul yechim topa bilishi, to‘g‘ri qaror qabul qila olish kabi kompetensiya lari shakllantiriladi. yanada rivojlantirish muammolari mamlakatimiz siyosatning asosiy yo‘nalishlaridan biri qilib belgilab berildi. Aynan ana shu vazifalarni amalga oshirish uchun bugungi kun o‘quvchilariga javob beradigan, raqobatdosh kadrlar tayyorlash ta’lim jarayonining asosiy maqsadlaridan biridir. Mazkur masala uzluksiz majburiy ta’limning barcha bosqichlarida o‘qitiladigan iqtisodiy ta’limning maqsadini ham tashkil etadi. Iqtisodiy ta’limning oldiga qo‘ygan maqsadlarini amalga oshirishda quyidagi vazifalar belgilanadi. - iqtisodiy faoliyat sub’ekti ekanligini inobatga olgan holda ularning kelajakdagi hayotiy malakalarini oshirish; - majburiy ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida moddiy va tabiiy mehnat resurslaridan samarali foydala oladigan kadrlarni tayyorlash; - o‘z mehnatini sarflash sohasi va shakllarini mustaqil belgilash malakalarini shakllantirish; - mamlakatimizda xususiy tadbirkorlik va xususiy mulkchilikka berilayotgan imkoniyatlarni tushuntirish va ulardan oqilon foydalana olish ko‘nikmalarini shakllantirish; - iqtisodiy madaniyatni yuksaltirish bilan bir qatorda soliq madaniyatni shakllantirish; - iste’mol madaniyatini yuksaltirish; - ongiga iqtisodiy islohatlarning huquqiy negizining barpo etilishining asosiy va eng asosiy sababi mustaqillik bergan ne’mat ekanligini singdirib borish; - yangi vujudga kelgan iqtisodiy shart-sharoitlar asosida yashash va faoliyat ko‘rsatishi uchun zarur bo‘lgan amaliy iqtisodiy bilim va malakalarni shakllantirish; - jamiyat taraqqiyotida bo‘layotgan o‘zgarishlarning iqtisodiy mohiyatini anglashi, tahlil qilishi, ular haqida fikr yuritishi va o‘z munosabatini bildirish ko‘nikmasini tarkib toptirish; - iqtisodiyot bilan bog‘liq bo‘lgan muayyan hayotiy vaziyatlarda eng maqbul yechim topa bilishi, to‘g‘ri qaror qabul qila olish kabi kompetensiya lari shakllantiriladi.
Iqtisodiy bilim asoslari ta’limining oldiga qo‘yilgan maqsad va vazifalari hamda uzluksiz majburiy ta’limning davlat ta’lim standatlarida belgilangan o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirish orqali ularda iqtisodiy kompetentlikni shakllantirish yuzasidan talablarni o‘z ichiga olgan ―Iqtisodiy bilim asoslari‖ fanining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, tushunchalar oddiydan - murakkablikka qarab uzviylik va uzluksizlik tamoyili asosida takrorlanib, mavzular rivojlantirib boradi. Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida iqtisodiy bilim asoslari fanini o‘qitishning asosiy maqsadi: - o‘quvchilarda iqtisodiy savodxonlikni va iqtisodiy madaniyatni shakllantirish; - ijtimoiy-iqtisodiy faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan muayyan hayotiy vaziyatlarda eng maqbul yechim topa olish va to‘g‘ri qaror qabul qilishga o‘rgatishdan iborat. Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida iqtisodiy bilim asoslari fanini o‘qitishning asosiy vazifasi: - o‘quvchilarda kundalik faoliyatda qo‘llash, fanlarni o‘rganish va ta’lim olishni davom ettirish uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy bilimlarni shakllantirish; - tabiiy-moddiy resurslardan oqilona foydalanish va asrab-avaylash, ongli ravishda kasb tanlashga yo‘naltirishdan iborat. 1.3. “Iqtisodiy bilim asoslari” fanining o‘quv dasturi. 8- sinf “Iqtisodiy bilim asoslari” (Jami:34 soat, haftasiga 1 soatdan) 1. Iqtisodiyotga kirish (6 soat). Iqtisodiyot bilan tanishuv. Iqtisodiyot fanining tarixi. Iqtisodiyot. Iqtisodiyot fani. Iqtisodiyotning asosiy qismlari. Iqtisodiyot – xo‘jalik tizimi sifatida. Iqtisodiyotga oid sharqona tarixiy qarashlar. Mikroiqtisodiyot. Makroiqtisodiyot. Cheklanganlik muammosi. Ehtiyoj. Moddiy ehtiyojlar. Ma’naviy ehtiyojlar. Shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlar. Mehnat qilishga bo‘lgan ehtiyoj. Ehtiyojlarning yuksalib borishi. Ehtiyojlarning cheksizligi. Resurslarning cheklanganligi. Iqtisodiyotning asosiy muammosi. Tanlov va uning muqobil qiymati. Tanlov zaruriyati. Muqobil qiymat. Murosali tanlov. Ishlab chiqarish va uning omillari. Resurslar. Tabiiy resurslar. Kapital Iqtisodiy bilim asoslari ta’limining oldiga qo‘yilgan maqsad va vazifalari hamda uzluksiz majburiy ta’limning davlat ta’lim standatlarida belgilangan o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirish orqali ularda iqtisodiy kompetentlikni shakllantirish yuzasidan talablarni o‘z ichiga olgan ―Iqtisodiy bilim asoslari‖ fanining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, tushunchalar oddiydan - murakkablikka qarab uzviylik va uzluksizlik tamoyili asosida takrorlanib, mavzular rivojlantirib boradi. Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida iqtisodiy bilim asoslari fanini o‘qitishning asosiy maqsadi: - o‘quvchilarda iqtisodiy savodxonlikni va iqtisodiy madaniyatni shakllantirish; - ijtimoiy-iqtisodiy faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan muayyan hayotiy vaziyatlarda eng maqbul yechim topa olish va to‘g‘ri qaror qabul qilishga o‘rgatishdan iborat. Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida iqtisodiy bilim asoslari fanini o‘qitishning asosiy vazifasi: - o‘quvchilarda kundalik faoliyatda qo‘llash, fanlarni o‘rganish va ta’lim olishni davom ettirish uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy bilimlarni shakllantirish; - tabiiy-moddiy resurslardan oqilona foydalanish va asrab-avaylash, ongli ravishda kasb tanlashga yo‘naltirishdan iborat. 1.3. “Iqtisodiy bilim asoslari” fanining o‘quv dasturi. 8- sinf “Iqtisodiy bilim asoslari” (Jami:34 soat, haftasiga 1 soatdan) 1. Iqtisodiyotga kirish (6 soat). Iqtisodiyot bilan tanishuv. Iqtisodiyot fanining tarixi. Iqtisodiyot. Iqtisodiyot fani. Iqtisodiyotning asosiy qismlari. Iqtisodiyot – xo‘jalik tizimi sifatida. Iqtisodiyotga oid sharqona tarixiy qarashlar. Mikroiqtisodiyot. Makroiqtisodiyot. Cheklanganlik muammosi. Ehtiyoj. Moddiy ehtiyojlar. Ma’naviy ehtiyojlar. Shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlar. Mehnat qilishga bo‘lgan ehtiyoj. Ehtiyojlarning yuksalib borishi. Ehtiyojlarning cheksizligi. Resurslarning cheklanganligi. Iqtisodiyotning asosiy muammosi. Tanlov va uning muqobil qiymati. Tanlov zaruriyati. Muqobil qiymat. Murosali tanlov. Ishlab chiqarish va uning omillari. Resurslar. Tabiiy resurslar. Kapital
resurslar. Mehnat resurslari. Ishlab chiqarish. Mahsulot. Iqtisodiy ne’mat va uning tovar va xizmat ko‘rinishlari. Ishlab chiqarishning moddiy va nomoddiy sohalari. Ishlab chiqarish omillari. Tabiiy omil. Kapital omili. Mehnat omili. Tadbirkorlik omili. Mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv. Mehnat unumdorligi. Fan va texnika taraqqiyoti. Mehnat taqsimoti. Ixtisoslashuv. Soha va tarmoqlar. Xududiy ixtisoslashuv. Iqtisodiy tizimlar. Har qanday iqtisodiy xo‘jalik tizimi oldida turgan uchta savol: ―Nima ishlab chiqarish kerak, qanday ishlab chiqarish kerak?, ―Kim uchun ishlab chiqarish kerak?. Iqtisodiy tizim. Iqtisodiy tizim turlari. An’anaviy iqtisodiyot. Markazlashgan rejali iqtisodiyot va uning muammolari. Bozor iqtisodiyoti va uning asosiy xususiyatlari. Aralash iqtisodiyot. 2. Bozor (4 soat). Ayirboshlash va pul. Natural xo‘jalik. Ayirboshlash. Tovar tushunchasi. Tovar xo‘jaligi. Pul. Qadimda pul. Tanga va qog‘oz pullar. Tovar-pul almashuvi. Pulning vazifalari. Turli mamlakat pullari. Zamonaviy pullar. Bozor va uning turlari. Bozor. Sotuvchi va xaridor. Ular orasidagi oldi - sotdi munosabatlari. Bozorning vazifalari. Bozorning turlari. Xalq iste’moli tovarlari bozori, ishlab chiqarish vositalari bozori, mehnat bozori, moliya bozori, intellektual tovarlar bozori. Sharqona bozor xususiyatlari. Bozorlar va narxlar. Narx. Bozorda narxning shakllanish mexanizmi. Narxlarning vazifalari. Bozor qatnashchilari. Bozor ishtirokchilari: ishlab chiqaruvchi, iste’molchi va davlat. Ular orasida bozor sharoitidagi tovar-pul munosabatlari. Bozor infratuzilmalari. 3. Oila va uy xo‘jaliklari iqtisodiyoti (6 soat). Iste’molchilarning daromadlari va xarajat turlari. Iste’molchi. Iste’molchi daromadlari. Ish haqi. Oylik maosh. Ishbay ish haqi. Vaqtbay ish haqi. Iste’molchi xarajatlari. Oila byudjeti. Majburiy xarajatlar. Erkin xarajatlar. Engel qonuni. Mulk va xususiylashtirish. Mulk tushunchasi. Mulkning paydo bo‘lish tarixi. Mulk va undan foydalanish bo‘yicha sharq allomalarining qarashlari. Mulk ob’ekti: yer va resurslar. Mehnat resurslari. Ishlab chiqarish. Mahsulot. Iqtisodiy ne’mat va uning tovar va xizmat ko‘rinishlari. Ishlab chiqarishning moddiy va nomoddiy sohalari. Ishlab chiqarish omillari. Tabiiy omil. Kapital omili. Mehnat omili. Tadbirkorlik omili. Mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv. Mehnat unumdorligi. Fan va texnika taraqqiyoti. Mehnat taqsimoti. Ixtisoslashuv. Soha va tarmoqlar. Xududiy ixtisoslashuv. Iqtisodiy tizimlar. Har qanday iqtisodiy xo‘jalik tizimi oldida turgan uchta savol: ―Nima ishlab chiqarish kerak, qanday ishlab chiqarish kerak?, ―Kim uchun ishlab chiqarish kerak?. Iqtisodiy tizim. Iqtisodiy tizim turlari. An’anaviy iqtisodiyot. Markazlashgan rejali iqtisodiyot va uning muammolari. Bozor iqtisodiyoti va uning asosiy xususiyatlari. Aralash iqtisodiyot. 2. Bozor (4 soat). Ayirboshlash va pul. Natural xo‘jalik. Ayirboshlash. Tovar tushunchasi. Tovar xo‘jaligi. Pul. Qadimda pul. Tanga va qog‘oz pullar. Tovar-pul almashuvi. Pulning vazifalari. Turli mamlakat pullari. Zamonaviy pullar. Bozor va uning turlari. Bozor. Sotuvchi va xaridor. Ular orasidagi oldi - sotdi munosabatlari. Bozorning vazifalari. Bozorning turlari. Xalq iste’moli tovarlari bozori, ishlab chiqarish vositalari bozori, mehnat bozori, moliya bozori, intellektual tovarlar bozori. Sharqona bozor xususiyatlari. Bozorlar va narxlar. Narx. Bozorda narxning shakllanish mexanizmi. Narxlarning vazifalari. Bozor qatnashchilari. Bozor ishtirokchilari: ishlab chiqaruvchi, iste’molchi va davlat. Ular orasida bozor sharoitidagi tovar-pul munosabatlari. Bozor infratuzilmalari. 3. Oila va uy xo‘jaliklari iqtisodiyoti (6 soat). Iste’molchilarning daromadlari va xarajat turlari. Iste’molchi. Iste’molchi daromadlari. Ish haqi. Oylik maosh. Ishbay ish haqi. Vaqtbay ish haqi. Iste’molchi xarajatlari. Oila byudjeti. Majburiy xarajatlar. Erkin xarajatlar. Engel qonuni. Mulk va xususiylashtirish. Mulk tushunchasi. Mulkning paydo bo‘lish tarixi. Mulk va undan foydalanish bo‘yicha sharq allomalarining qarashlari. Mulk ob’ekti: yer va
ekin maydonlari, tabiiy boyliklar, inson qo‘li bilan yaratilgan iqtisodiy ne’matlar, pul mablag‘lari, ma’naviy ozuqalar, intellektual va ma’lumot manbalari, ishchi kuchi. Mulk sub’ekti: alohida olingan shaxs, oila, odamlar jamoasi, davlat tashkilotlari. Mulk shakllari. Xususiy mulk. Jamoa mulki. Davlat mulki. Mulkning iqtisodiy hayotdagi o‘rni. Hozirgi zamondagi mulk munosabatlaridagi o‘zgarishlar. Xususiylashtirish. O‘zbekistonda xususiylashtirish jarayoni. Daromad va boylik. Inson kapitali. Moddiy kapital. Boylik. Omonat. Tadbirkorlik foydasi. Real va nominal daromad. Jamg‘arish va sug‘urta.Jamg‘arma. Jamg‘arish usullari. Sug‘urta. Iqtisodiy qaror qabul qilish. Iqtisodiy qaror. Iqtisodiy qaror qabul qilish bosqichlari. Qarorning qadr qimmati va nafi. Iste’molchilarning huquqlari. Iste’molchi huquqlari. Reklama. Tovarning shtrix kodi. 4. Talab va taklif (7 soat). Talab va talab qonuni. Talab. Talab miqdori. Talab chizig‘i. Talab qonuni. Talabga ta’sir etuvchi boshqa omillar.Normal tovarlar. Past tabaqali tovarlar bir- birining o‘rnini bosuvchi tovarlar. O‘zaro bog‘liq tovarlar. Birbirining o‘rnini to‘ldiruvchi tovarlar. Taklif va taklif qonuni. Taklif. Taklif miqdori. Taklif chizig‘i. Taklif qonuni. Taklifga ta’sir etuvchi boshqa omillar. Taklifga ta’sir etuvchi boshqa omillar. Tovarning bozor narxi. Muvozanat narx va muvozanat miqdor. To‘yingan va taqchil bozor. Muvozanatlashgan bozor. Qat’iy narxlar. Talab va taklif o‘zgarishining bozor narxiga ta’siri.Talab va taklif o‘zgarishining muvozanat narxga ta’siri. Narxlarning muvozanat narx atrofida tebranishi. 5. Raqobat va bozor iqtisodiyoti (4 soat). Raqobat. Raqobat. Raqobatning bozordagi o‘rni. Raqobatning turlari. Monopoliya va monopollashgan bozorlar. Bozorning monopollashganlik darajasiga qarab turlanishi. Sof raqobat bozori, monopolistik raqobat bozori, oligopoliya, sof monopolistik bozorlar. Tabiiy monopoliya. Davlat — bozor munosabatlari himoyachisi. O‘zbekistonda antimonopol qonunchilik. Bozor iqtisodiyoti. Bozor iqtisodiyotining asosiy xususiyatlari. Bozor iqtisodiyotining nochorligi. O‘zbekiston bozor iqtisodiyoti sari. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrining mohiyati. O‘zbekistonda o‘tish davrining o‘zgachaligi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning– ekin maydonlari, tabiiy boyliklar, inson qo‘li bilan yaratilgan iqtisodiy ne’matlar, pul mablag‘lari, ma’naviy ozuqalar, intellektual va ma’lumot manbalari, ishchi kuchi. Mulk sub’ekti: alohida olingan shaxs, oila, odamlar jamoasi, davlat tashkilotlari. Mulk shakllari. Xususiy mulk. Jamoa mulki. Davlat mulki. Mulkning iqtisodiy hayotdagi o‘rni. Hozirgi zamondagi mulk munosabatlaridagi o‘zgarishlar. Xususiylashtirish. O‘zbekistonda xususiylashtirish jarayoni. Daromad va boylik. Inson kapitali. Moddiy kapital. Boylik. Omonat. Tadbirkorlik foydasi. Real va nominal daromad. Jamg‘arish va sug‘urta.Jamg‘arma. Jamg‘arish usullari. Sug‘urta. Iqtisodiy qaror qabul qilish. Iqtisodiy qaror. Iqtisodiy qaror qabul qilish bosqichlari. Qarorning qadr qimmati va nafi. Iste’molchilarning huquqlari. Iste’molchi huquqlari. Reklama. Tovarning shtrix kodi. 4. Talab va taklif (7 soat). Talab va talab qonuni. Talab. Talab miqdori. Talab chizig‘i. Talab qonuni. Talabga ta’sir etuvchi boshqa omillar.Normal tovarlar. Past tabaqali tovarlar bir- birining o‘rnini bosuvchi tovarlar. O‘zaro bog‘liq tovarlar. Birbirining o‘rnini to‘ldiruvchi tovarlar. Taklif va taklif qonuni. Taklif. Taklif miqdori. Taklif chizig‘i. Taklif qonuni. Taklifga ta’sir etuvchi boshqa omillar. Taklifga ta’sir etuvchi boshqa omillar. Tovarning bozor narxi. Muvozanat narx va muvozanat miqdor. To‘yingan va taqchil bozor. Muvozanatlashgan bozor. Qat’iy narxlar. Talab va taklif o‘zgarishining bozor narxiga ta’siri.Talab va taklif o‘zgarishining muvozanat narxga ta’siri. Narxlarning muvozanat narx atrofida tebranishi. 5. Raqobat va bozor iqtisodiyoti (4 soat). Raqobat. Raqobat. Raqobatning bozordagi o‘rni. Raqobatning turlari. Monopoliya va monopollashgan bozorlar. Bozorning monopollashganlik darajasiga qarab turlanishi. Sof raqobat bozori, monopolistik raqobat bozori, oligopoliya, sof monopolistik bozorlar. Tabiiy monopoliya. Davlat — bozor munosabatlari himoyachisi. O‘zbekistonda antimonopol qonunchilik. Bozor iqtisodiyoti. Bozor iqtisodiyotining asosiy xususiyatlari. Bozor iqtisodiyotining nochorligi. O‘zbekiston bozor iqtisodiyoti sari. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrining mohiyati. O‘zbekistonda o‘tish davrining o‘zgachaligi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning–