IQTISODIY BILIM ASOSLARINI O‘QITISH METODIKASI TA’LIM USULI – O‘QITISH TEXNOLOGIYASINING KOMPONENTI I. Reja: 1.O‘qitish texnologiyasida usullarning roli va o‘rni. 2. Ta’lim usullarini tanlash. 3. Faol ta’lim usullari va texnikasi. II. Asosiy turkum va tushunchalar: Ta’lim usuli, o‘qitish usuli, o‘rgatish usuli, interfaol ta’lim, «Miyaga xujum» usuli, «Insert» texnikasi, amaliy vaziyatlarga o‘rgatish usuli, (Case – stadi), «Ekspertlarni so‘roqlash» usuli. III. Mavzuning alohida savollari va ularni chuqurroq o‘rganish uchun foydalanilgan va tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Golish L.V. Chto nujno znat obuchayuhemu o sovremenno‘x texnologiyax obucheniya? // Eksperimentalnoe uchebno-metodicheskoe posobie. Tashkent: IRSSPO, 2002. 2. Djenni Stil, Kert Meredis, Charlz Templ. Uchebnaya programma Obuchenie soobha: chtenie i pismo dlya razvitiya kriticheskogo mo‘shleniya. Bishkek: Fond Soros - Ko‘rgo‘zstan, 1999. 3. Metodo‘ effektivnogo obucheniya vzroslo‘x // Uchebno-metodicheskoe posobie. M.: IPK gosslujahix, 1998. 4. Novo‘e pedagogicheskie informatsionno‘e texnologii v sisteme obrazovaniya: Ucheb. posobie dlya stud. ped. vuzov i sistemo‘ povo‘sh. kvalif. ped. kadrov / Ye.S. Polat i dr. – M.: Akademiya, 2000. 5. Podlaso‘y M.L. Pedagogika. Novo‘y kurs: uchebnik dlya studentov ped. vuzov: V 2 kn. K.1: Obhie osnovo‘ protsessa obucheniya. M.: VLADOS, 1999. 6. Farberman B.L., Musina R.G. i dr. Instrumento‘ razvitiya kriticheskogo mo‘shleniya // T.: MinVUZ, 2002. 7. Xarlamov I.D. Pedagogika. Uchebnoe posobie. 2-ye izd. M.: Vo‘sshaya shkola, 1990. 8. Shadmonov Sh.Sh., Baubekova G.D. Pedagogicheskoe masterstvo i innovatsii v prepodavanii ekonomicheskoy teorii/ Metodicheskoe posobie. T.:I-y Sentr «Yangi asr avlodi», 2004. 9. Shadmonov Sh.Sh., Baubekova G.D., Xalikova G.M. Innovatsionno‘e metodo‘ obucheniya v ekonomicheskom obrazovanii. T.: FAN, 2002. IV. Mustaxkamlash uchun savol va vazifalar: 1. «Ta’lim usuli» tushunchasiga batafsil izox bering. 2. O‘qitish texnologiyasida usullarning roli va o‘rnini belgilang. 3. Guruxlar aro ta’lim usullarning farqini aytib bering. 4. Ta’lim usullarini tanlashning aniqlovchi omillarini aytib bering. 5. Ta’lim oluvchilar tomonida o‘quv axborotlarni egallashlari natijasida ta’lim usullarining ta’siri to‘g‘risidagi o‘zingizning tasdiqlovchi izoxingizni bering. 6. O‘qitish va o‘rgatishning interfaol usullari turlarini ta’lim oluvchilarning unumli, muammoli–izlanuvchan faoliyatni ta’minlab berishga qaratilganligiga o‘zingizning tasdiqlovchi izoxingizni bering. Bu yerda faqatgina bilimlarni egallash, mustaxkamlash va qaytadan tiklashga yo‘naltirilganligigina emas, balki ta’lim beruvchining bevosita boshchiligida yoki muammoni mustaqil ravishda yechimini izlashda yordam beruvchi xarakatlarni algoritm (namuna) bo‘yicha bajarish malakasi va ko‘nikmalarini shakllantiradi. 7. OO‘Yu da o‘qitish texnologiyasining roli va o‘rnini tushuntirib bering.  «Miyaga xujum» usuli  «Insert» texnikasi  «Keys-stadi» usuli  «Ekspertlarni so‘roqlash» usuli 1. O‘qitish texnologiyasida usulning roli va o‘rni Usul - metod – (grekcha Metodos so‘zidan olingan bo‘lib, izlanish yoki bilish yo‘li, nazariya, ta’limot ma’nosini anglatadi) aniq vazifani yechishga bo‘ysindirilgan, borliqni amaliy yoki nazariy o‘zlashtirish operatsiyalarining yoki yo‘llarining yig‘indisi xisoblanadi. Ta’lim usullari – o‘qitishda belgilangan maqsadga erishish uchun ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchining o‘zaro bog‘liq faoliyatini tashkil etishning tartibga solingan usulidir. O‘qitish usuli – ta’lim beruvchi faoliyatini tashkillashtirish yo‘llari. O‘rganish usuli – ta’lim oluvchi faoliyatini tashkillashtirish yo‘llari. Ta’lim usuli ta’lim maqsadini amalga oshirishda ta’lim oluvchi bilan ta’lim beruvchi o‘rtasidagi o‘zaro faoliyatning murakkab jarayoni xisoblanadi. Usullar berilgan natijaga erishishni ta’minlaydi: ta’lim olish davridan chiqishda ta’lim oluvchi o‘rganishi, bilishi va qadrlashi (axamiyatli yo‘l-yo‘riqlar, ko‘rsatmalar) kerak bo‘lgan narsalar. Pedagogikada klassifikatsiyaga turli xildagi yondoshuvlar (tartibga solinish, guruxlarga birlashtirish) yuzaga kelgan. Ular tizimlashtirishning turli hil asoslarida qurilgan. Ta’lim usullarini ta’limiy maqsadga erishishda ta’lim oluvchi (o‘rganish) bilan ta’lim beruvchining (o‘qitish) o‘zaro faoliyat yo‘llarini belgilash quyidagi shaklda o‘quv faoliyati natijalari va tavsifini guruxlarga taqsimlash imkonini beradi: (1) 1 darajada, usullar retseptiv(qabul qilish) o‘quv faoliyatni va ta’lim oluvchilar tomonidan bilimlarni egallashni ta’minlanib beruvchi; (2) 2 darajada, usullar reproduktiv (esda qolgan narsalarni tasvirlashga oid) o‘quv faoliyatni va ta’lim oluvchilar tomonidan bilim va malakalarni egallashlarini ta’minlab beruvchi; (3) 3 darajada, usullar ta’limga, unumli, qisman-izlanuvchan o‘quv faoliyatni va ta’lim oluvchilar tomonidan bilimlarni egallashlarini ta’minlab beradigan muxokama, rivojlanish va ijodiy xususiyatlarni (qo‘shimcha qiluvchi) qo‘shimcha qiladi; (4) 4 darajada, usullar ta’lim oluvchilar muammolarini tushunishda va yechishda, ularning tadqiqotchilik faoliyatlarini va bilimlarni egallashlarida mustaqil bilim olishga undaydi, faollashtiradi. 1.1. Ta’lim usullari klassifikatsiyasi (tasniflash) (ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilarning o‘zaro faoliyatini tashkillashtirish yo‘llari va o‘quv faoliyati natijalari asosida) I Гурух Таълим берувчи: катта хажимдаги ўқув ахборотларни кам (минимал) вақт ичида ўқиб эшиттиради, минимал харакатлар билан таълим олувчилар хотирасида идрок қилиш, англаш ва қайд қилишни ташкиллаштиради. Таълим олувчилар: хотирада идрок этадилар, фикрлайдилар ва қайд қиладилар, олган билимларини хатосиз, лекин тушунмаган ҳолда айтиб берадилар. II Гурух Таълим берувчи: таълим олувчининг онгли равишда билимларни пухта ызлаштириш ва уларни мустащкамлаш, қўлга киритиш ва амалиётда оддий шароитда берилган алгоритм (намуна) быйича ишлаб кырсатиш фаолиятини ташкиллаштиради. Таълим олувчилар: тахлил қиладилар, таққослайдилар, умумлаштирадилар, хулосалар чиқарадилар, тайёр нусха бўйича амалий кўникмаларни бажарадилар. III Гурух Таълим берувчи: билимларнинг бир қисмидан хабардор қилади, изланишларни алоҳида қадамлар билан бажаришга таълим олувчиларни жалб этади, турли хил муаммоли вазиятларни ташкиллаштиради, унинг муҳокамасида ўзи ва фаолиятидаги таълим олувчилар билан ўзаро тахлилларни уюштиради. Таълим олувчилар: таълим берувчининг кузатуви остида мустақил равишда таққослайдилар, умумлаштирадилар, хулосалар чиқарадилар, бахолайдилар ва тахлил қиладилар, муаммоли вазиятларни щал этадилар ва ностандарт масалаларни ечадилар, мураккаблаштирилган шароитларда амалий кўникмаларни бажарадилар. VI Гурух Якка тартибдаги (индивидуал) (тадқиқотчилик) усул Ўқув лойихалар усули Сухбат Мунозара Таълимий ўйинлар Мияга хужум Муаммоли вазифалар ва вазиятлар усули Таълим берувчи: муаммоларни, гипотезаларни, вазифаларни шакллантиришда таълим олувчига ёрдам кўрсатади ва маслахатчи сифатида уларни амалга ошириш жараёнини бошқаради. Таълим олувчилар: улар учун янги былган муаммоларни ечиш жараёнида билимларни мустақил топадилар, ўзлари режалаштирилган натижаларга эришишнинг йўллари ва воситаларини аниқлайдилар. Ўзаро боғлиқ фаолиятни ташкиллаштириш йўллари Усуллар гурухи Фаолият мазмуни Лаборатория усули Машқ Китоб билан ишлаш усули Амалий иш усули Хикоя Тушунтириш Намойиш Маъруза Видеоусул Иллюстрация Кўрсатма бериш 2. Ta’lim berish usullarini tanlash Ta’lim berish usullarini tanlash va qo‘llashda didaktik omillarni e’tiborga olish muhimdir: 1. Maqsadlashtirish: (1) ta’lim maqsadi, (2) pedagogik vazifalar, (3) o‘quv faoliyati natijalari. 2. O‘quv axborotlar mazmunining xajmi va ularning murakkabligi; bu predmetning qanchalik murakkabligiga qarab, quyidagi o‘quv predmetning maqsadi va spesifikasi (o‘ziga xos xususiyati). 3. O‘quv axborotlarni egallashda ta’lim usullarining ta’siri. G. Mayer bo‘yicha, ta’lim oluvchi ma’lumotni qabul qilgandan keyingi 72 soat (3 sutka) o‘tgandan so‘ng tinglovchi xotirasida audioqabul qilish (eshitish) bo‘yicha taxminan 10 foiz axborot qoladi; vizual (ko‘rganida) – 20 foiz; audiovizual (eshitish va ko‘rish) – 50 foiz; audiovizual qabul qilish va muxokamada - 70 foiz; audiovizual qabul qilish, taxlil va imkoniyat darajasida amaliy qo‘shimchalarning (ilovada) bor bo‘lishida – 90 foiz axborot qoladi. 4. Ta’lim oluvchilarning o‘quv imkoniyatlari: tayyorgarlik darajasi, umumo‘quv ko‘nikmalarining shakllanishi, faollik, qiziqish (motivatsiyalangan), yoshi, ishga layoqatligi, shaxsiy imkoniyat va qobiliyatlari. 5. Sarflangan vaqt: (1) butun o‘quv kursida o‘quv dasturlarni olib borish uchun ajratilgan vaqt, ularning alohida mavzulari shu qadar chegaralangan bo‘lishi mumkinki u ko‘p vaqt oladigan usuldan foydalanish faqatgina zaruriy joylardagina ishlatish maqsadga muvofiqdir. (2) vaqt, tayyorgarlikka va uni joriy qilish uchun sarflangan kuch nuqtai nazarga ko‘ra asosiy omillardan biri xisoblanadi. Shuning uchun, bunday usullardan foydalanishni rejalashtirishda o‘zimizdan so‘rashimiz kerak, faoliyatni tashkillashtirishning quyidagi yo‘llarini amalga oshirishda zaruriy tayyorgarlik uchun vaqt va kuch yetadimi? 6. Ta’lim sharoitlari: ayrim usullarni amalga oshirish uchun o‘ziga xos alohida sharoitlar talab qilinadi: TTV, kompyuter, maxsus kompyuter dasturlari, magnit doska, maxsus jixozlangan xona, va bosh. Agar, maxsus o‘quv-moddiy sharoitlar talab qilingan usullardan foydalanish rejalashtirilgan bo‘linsa, unda ularning mavjudligini ta’minlab berish zarur. 7. Kollektivda, ta’lim beruvchi bilan ta’lim oluvchilar o‘zaro munosabatlarining o‘ziga xos xususiyatlari (xamkorlik, bo‘ysinishga asoslangan). 8. Ta’lim oluvchilar soni: agar ular unchalik ko‘p bo‘lmasalar, unda ta’limning faol usullaridan foydalangan holda ta’limni intensiv qilish mumkin. 9. Ta’lim beruvchining kompetentliligi (bilimdonligi, puxta bilimga egaligi) va uning shaxsiy sifatlari: afzal ko‘rgan usullardan foydalanishni va ularni qo‘llay olishni bilishlari, mos shaxsiy sifatlarga ega bo‘lishlari kerak bo‘ladi. 2.1. Ta’lim usullarini tanlashning aniqlovchi omillari Мақсадлаштириш Қышимча омиллар: Мавзуни ўрганишни ташкиллаштириш йыллари (мустақил равишда / таълим берувчи бошчилигида): қандай қилиб? Дидактик воситалар: қанақа? Фаолликни оширувчи усуллар: қанақа? Назорат ва ўз-ўзини назорат усуллари: қандай? Ўқув ахборотларни эгаллашнинг таъсири Ўқув ахборотлар мазмунининг хажми ва уларнинг мураккаблиги; бу предметнинг қанчалик мураккаблигига қараб қуйидаги ўқув предметнинг мақсади ва спецификаси (ўзига хос хусусиятлари). Сарфланган вақт Таълимнинг ўқув- моддий шароитлари Коллективда таълим берувчи билан таълим олувчилар орасидаги ызаро муносабатларнинг ўзига хос хусусиятлари Таълим олувчиларнинг сони Таълим олувчиларнинг ўқув- имкониятлари Таълим берувчининг компетентлилиги (билимдонлиги, пухта билимга эгалиги) ва унинг шахсий сифатлари Таълим усулларини танлаш 2.2. Axborotlarni eslab qolish natijalarida ta’lim usullarining ta’siri Ma’ruza Xikoya Tushuntiris h Ko‘rsatma berish Eshitganlarimizdan 5 foizini Kitob bilan ishlash O‘qiganlarimizdan 10 foizini Namoyish Illyustratsiya Videousul Ko‘rganlarimizdan 20 foizini Namoyish Illyustratsiya Videousul Ma’ruza Xikoya Tushuntirish Ko‘rsatma berish Ko‘rganimiz va eshitganlarimizdan 30 foizini Munozara Suxbat Miyaga xujum Birgalikda muxokama qilganimizdan 40 foizini Kitob bilan ishlash Mashq Munozara Suxbat Miyaga xujum O‘qiganimizdan, yozganimizdan va qaytarganimizdan 50 foizini Ta’lmiy o‘yinlar Muammoli vazifalar usuli Loyixalash usuli Mustaqil ravishda o‘qiganimizdan, taxlil qilganimizdan, yozganimizdan, muxokama qilganimizdan, himoya qilganimizdan, namoyish etganimizdan 75 foizini Boshqalarni o‘rgatish Boshqalarni o‘rgatganimizdan 90 foizini 2.3. Ta’lim usullarini tanlash me’zonlari Usul Me’zonlarni tanlash Ta’lim maqsadi O‘quv-moddiy sharoitlar Ta’lim beruvchining kompetentliligi Ma’ruza Yangi materiallar bilan tizimlashtirilgan tanishuv, murakkab tizim, xodisalar va bosh. tariflash. Aloxidasi yo‘q, lekin TTV dan foydalanish mumkin. Masalan, flip- chatka Materialni mantiqiy, tizimli bayon etish malakasi, va uni aytib (diktovat qilish) turish; nutq texnikasiga, ta’lim oluvchilarni faollashtirish uchun pedagogik yo‘llariga ega bo‘lishi. Xikoya Yangi materialni egallashda psixologik ko‘rsatmani yaratish, yangi materialni xis- xayajon bilan bayon etish yo‘li orqali bilim orttirish faoliyatiga undash. Aloxidasi yo‘q, lekin musiqa bilan, TTV bilan mumkin. O‘z fikrlarini mantiqiy, ishonarli, aniq, ketma- ketlikda, xus-tuyg‘ular bilan ifoda etish, asosiylarini ajratib, belgilab olish, rezyume va qisqacha xulosalar chiqarish. Tushunti rish, ko‘rsatm a berish Tushuntirish, taxlil, mohiyatini tushuntirish, va bayon etilayotgan materialning turli hildagi ko‘rinishini isbotlash, xarakat qoidalari bilan tanishish Aloxidasi yo‘q, lekin TTV dan foydalanish mumkin. Masalan, flip-chat Materialni mantiiqIy, tizimli bayon etish, uni aytib turish malakasi; nutq texnikasiga, ta’lim oluvchilarni faollashtirish uchun pedagogik yo‘llariga ega bo‘lishi. Namo- yish Yangi material bilan namoyish orqali tanishuv: o‘rganilayotgan xodisalar dinamikasi, predmetning tashqi ko‘rinishi, uning ichki tuzilishi, tushunchalarini shakllantirish bilan. Maxsus texnik va o‘quv vositalari talab qilinadi. Ob’ektni to‘g‘ri tanlash, ta’lim oluvchilar diqqatini unga qarata olish malakasi; namoyish texnikasiga ega bo‘lish. Illyus- tratsiya O‘rganilayotgan predmet va xodisalarning muhim belgilarini ochib berish va tushunchalarni shakllantirish. O‘quv vositalari, ba’zida esa texnik vositalar talab qilinadi, Illyustratsiyaga doir materiallarning optimal xajimini tanlash, texnik ko‘rsatuvni olib borish malakasiga ega bo‘lish. Videous ul Yangi material bilan namoyish orqali tanishish, o‘rganish, umumlashtirish, bilimlarni tizimlashtirish, modellashtirish ko‘nikmalarini shakllantirish. O‘quv axborotni ekran orqali maxsus texnik vositalar yordamida taqdim etish talab qilinadi. Muammoga kirish, ta’lim oluvchilar faoliyatini yo‘naltirish, ularga individual yordam berish, ta’limni tashkillashtirishda differentiv yondoshuvni ta’minlab berish malakasi. Kitob bilan ishlash Yangi material bilan tanishish, tushunib yetish, egallash, bilimlarni mustaxkamlash va kengaytirish, referatlashtirish ko‘nikmalarini, o‘zini-o‘zi nazorat qilishni, o‘qishga odatlantirishni shakllantirish, mustaqil o‘qish malakasini rivojlantirish, tushunish, asosiylarini belgilash, konspektlashtirish, tizimli-mantiqiy sxemalarni tuzaish, tayanch konspektlarni va adabiyotlarni tanlash. Alohidasi yo‘q Zaruriy adabiyotlarni tanlay olish malakasi, konspektlashtirish, tizimli-mantiqiy sxemani tuza olish, bu usulni amalga oshirish yo‘llariga ega bo‘lish, kitob bilan ishlash bo‘yicha didaktik talablarni bilish va ularni amalga oshirish Labora- toriya usuli Yangi materialni idrok qilish, tushunib yetish va egallash, bilimlarni mustaxkamlash va chuqurlashtirish, mustaqil ravishda tadqiqot olib borish, muammolarni ratsional yecha olish malakalarini shakllantirish, unumli ijodiy fikrlashni, asbob- uskunalar bilan muomala qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish, o‘lchash ishlarini olib borish. Maxsus asboblar Tajribalarni, eksperiment va tadqiqotlarni o‘tkazish texnikasiga, laboratoriya jixozlarini ishlata olish ko‘nikmalariga ega bo‘lish. Mashq Bilimlarnii chuqurlashtirish, amaliyotda olgan bilimlarini qo‘llash bo‘yicha malaka va ko‘nikmalarini xosil qilish, qaytarish va mustaxkamlash. Alohidasi yo‘q Turli xildagi mashqlarni o‘tkazishni tashkillashtira olish ko‘nikmalari. Suxbat Yangi mavzuga kirish, ta’lim oluvchilarni ishlashga tayyorlash, e’lon qilish, tanishtirish, tizimlashtirish, mustaxkamlash, eslab qolish, tushunib yetish va bilimlarni egallash. Alohidasi yo‘q Asosiy va yordamchi savollarni shakllantira olish, ularni berish, umumlashtira olish va xulosalar chiqara olish malakasi, savol-javob texnikasini olib borishga ega bo‘lish. «Stol atrofida» suxbat Tizimlashtirish, mussstaxkamlash, eslab qolish, chuqUr tushunchaga va bilimga ega bo‘lish; bilim olish uchun qiziqtirishga, kommunikatsiya ko‘nikmalariga, o‘z fikrlarini mantiiqan bayon eta olish malakasiga, savollarni shakllantirishga va xulosalarni asoslashga yo‘naltirish va shakllantirish. Stol atrofida Asosiy va yordamchi savollarni shakllantira olish, ularni berish, umumlashtira olish va xulosalar chiqara olish malakasi, savol-javob texnikasini olib borishga ega bo‘lish. Munozar a Bilimlarni egallash, tartibga solish va mustaxkamlash, bilim olish uchun qiziqtirishga, kommunikatsiya ko‘nikmalariga, o‘z fikrlarini mantiiqan bayon eta olish malakasiga, savollar (tuza olish) shakliga keltirish va xulosalarni asoslashga yo‘naltirish va shakllantirish. Alohidasi yo‘q Ta’lim oluvchilarni munozaraga tayyorlash malakasi, munozarani ishlab chiqish va uni boshqarish. Miyaga xujum Bilimlarni egallash, tartibga solish va mustaxkamlash, bilim olish uchun qiziqtirishga yo‘naltirish va shakllantirish. Alohidasi yo‘q Muammoli vazifalarni to‘g‘ri shakllantirish malakasi, takliflarni tayyorlash, argumentlar (asoslar bilan) bilan shakllantirish. Ta’limiy o‘yinlar usuli Savollar shaklga keltirish, xulosalarga izox berish malakalarini shakllantirish: xulqi va xarakterini to‘g‘irlash, vaziyatlarni tushunish va to‘g‘ri xal qilish O‘yinning mavzusiga, maqsadiga va mazmuniga qarab. Ishbilarmonlik o‘yini rejasini tuza olish malakasi, xarakatlanuvchi shaxslarning tasnifini va vaziyat mazmanini ishlab chiqish, qatnashchilar xarakatini yo‘naltirish, yakun yasash va natijalarni baholash. Pinbord texnikasi Bilimlarni tartibga soli shva mustaxkamlash, o‘z fikrlarini og‘zaki va yozma ravishda shaklga keltirish va bayon qilish, mantiiqiy va tizimli fikrlashni rivojlantirish, muomala qilish va muzokara olib borish madaniyatini shakllantirish. Klassik doskalarga ma’lumotlarni yozish uchun magnit doskasi yoki yopishtirish uchun skoch Vazifalarni shakllantira olish va berilgan javoblar orasidagi o‘zaro mantiqiy bog‘liqlikni tiklash, yakun yasash. Muammo li vazifalar va vaziyatlar usuli Ta’limni faollashtirish; predmetga nisbatan qiziqishni shakllantirish, vaziyatlarni xal qila olish va to‘g‘ri xulosalar chiqarish malakasi; BMK mustaxkamlash, chuqurlashtirish va amaliyotda ularni qo‘llash. Alohidasi yo‘q Muammoli vazifalarni ishlab chiqa olish malakasi, muammo chegarasini shakllantirish, ularni yechishga, yakunlashga, xulosalar chiqarishga ta’lim oluvchilar faoliyatini yo‘naltirish Loyixalas h usuli Ta’limni faollashtirish, bilimlarni chuqUr va xar taraflama egallash, ularni amaliyotda qo‘llash, taxlil qila olish malakasini shakllantirish, baholash, tli tashkillashtirishni va mustaxkamlashni shakllantirish O‘yinning mavzusiga, maqsadiga va mazmuniga qarab. Mavzuni tanlash malakasi va loyixa chegarasini shakllarntirish, ta’lim oluvchilar faoliyatini yo‘naltirish. 3. Ta’limning faol usullari va texnikasi Ta’limning faolligi – ta’lim oluvchilarning faolligini tashkillashtirishni ta’minlab beruvchi ta’lim. Ta’limning faol usullari – ta’lim oluvchilarning bilim orttirish faoliyatini kuchaytirish usullari. Asosan u yoki bu muammoni yechish yo‘llarini izlashda taxminiy erkin fikr almashinish diologi asosida quriladi. Ayniqsa keng tarqalgan va o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan ta’limning faol usullariga quyidagilar kiradi: suxbat, munozara, ta’limiy o‘yinlar, «keys-stadi», loyixalash usuli, muammoli usul, miyaga xujum va bosh. Interaktiv (Interactive) – dialogli. Interfaol ta’lim – ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi o‘rtasidagi (ta’lim oluvchi va kompyuter) o‘zaro xarakatni amalga oshiruvchi dialogli ta’lim. Interfaollik – ta’lim doirasida prinsipial yangi xodisa – shu tufayli ta’lim oluvchi: (1) ta’lim jarayonining xamma sub’ektlari bilan faol o‘zaro xarakatda bo‘lishi, faqatgina o‘qituvchi bilan shaxsiy munosabat yo‘lidagina emas, balki boshqa talabalar, ma’muriyat bilan ham qila olishi mumkin; (2) multimedia ob’ektlarini taxlil qilish jarayonida ularning mazmunini, shaklini, o‘lcham va ranglarini dinamik ravishda boshqarishni, turli tarafdan ularni kuzatishni, boshqa shunga o‘xshash manipulyatsiyalarini qayta ta’minlashni, ko‘proq aniq ko‘rsatuvga erishish uchun xoxlagan joyidan to‘xtatib va davom ettira olish mumkin bo‘ladi. Shunday qilib, interfaollik faqatgina axborotlarni passiv qabul qilish uchungina emas, balki o‘rganilayotgan ob’ektlar yoki jarayonlarda va virtual modellarning o‘zaro xarakatlarida multimedia modellari xususiyatlarini faol tadqiqot qilish uchun ham imkoniyat yaratib beradi. Interfaollik darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, ta’lim jarayoni ham shunchalik samarali bo‘ladi. 3.1. «Miyaga xujum» usuli Miyaga xujum (breynstorming – miya to‘foni) – g‘oyalarni generatsiya qilish usuli. Qatnashchilar birlashgan holda amaliy va ilmiy muammolarni yechishga xarakat qiladilar: uni yechish uchun shaxsiy g‘oyalarini ilgari (generatsiya qiladilar) suradilar. Miyaga xujum jarayonida qatnashchilar qiyin muammoni bir-birlari bilan fikr almashgan holda yechishga xarakat qiladilar: muammoni yechishda uni tanqidga uchramasligi uchun o‘zlarining ko‘proq shaxsiy fikrlarini (generatsiya qiladilar) bayon etadilar, keyin esa mos keladigan, ratsional, samarali, optimal va bosh. g‘oyalarni (fikrlarni) tanlab oladilar, ularni muxokama qiladilar, ularni kengaytiradilar, chuqurlashti-radilar, ularni isbotlanishi yoki rad etilishi imkoniyatlarini baholaydilar. Bu usul xamma vazifalarni bajaradi, lekin uning asosiy vazifasi ta’lim oluvchilarning o‘quv-bilim orttirish faoliyatini faollashtiradi, muammolarni mustaqil tushunish va yechishda ularning motivatsiyasini o‘stiradi va muomala madaniyatini tarbiyalaydi, kommunikativ (o‘zaro fikr almashinuvi) malakalarini rivojlantiradi, fikrni inersiya (xolatni saqlash xususiyati) xolatidan ozod etish va ijodiy vazifalarni yechishda o‘rganib qolingan fikrlarni yengib o‘tishga yordam beradi. An’anaviy ta’limda ko‘pgina ta’lim oluvchilar muammoni muxokama qilish vaqtida o‘z fikrlarini ayta olmaydilar, chunki, ular o‘rtamiyona talaba bo‘lishlari, o‘z fikrlarini bayon etayotganlarida boshqa muzokara qatnashchilarning salbiy munosabatlaridan, tanqidlaridan, kulgilaridan cho‘chishdan o‘zlarini ximoya qiladilar. A. Osborn fikrlarni generatsiya qilishni tavsiya etadi va bunday sharoitlarda tanqid ta’qiqlanadi va aksincha har bir g‘oya, fikrlar turli yo‘llar bilan rag‘batlantirilib turiladi, hatto eng be’manilarini ham. Hamma bildirilgan fikrlar yoziladi, keyin birma-bir taxlil qilinadi, baholanadi va shundan keyingina eng samaralisi, optimali, ratsionalliligi va istiqboli borlari tanlab olinadi. Kollektivga xos to‘g‘ridan-to‘g‘ri miyaga xujum – iloji boricha ko‘p fikrlarni jamlashni ta’minlab beradi. Hamma qatnashchilar bitta muammoni yechadilar. Optimal qatnashchilar soni: 15 kishidan ortmasligi kerak. Davomiyligi: 1 soatgacha. Bu usuldan samarali foydalanish ko‘pincha ta’lim beruvchiga bog‘liq bo‘ladi. Keng ommaga xos miyaga xujum – auditoriyada (60 kishigacha) fikrlani generatsiya qilish samaradorligini jiddiy ko‘paytirishga imkon beradi. Mikro- guruxlar ichida umumiy muammoning bir tomoni (aspekti) xal qilinadi. 3.1.1. «Miyaga xujum» usulini tashkillashtirishning protsessual tuzilishi Коллективга хос тўғридан-тўғри МХ Таълим берувчи бутун гурухга муаммоли вазифани беради ва шу муаммони ечиш хақидаги ўз фикрларини беришларини тавсия этади. Таълим олувчиларга (шу муаммога тегишли былса бас) хохлаганча, хатто фантастик фикрларини билдиришлари мумкинлигини огохлантиради. МХ қоида ва талабларини эслатиб ўтади. Таълим берувчи (ассистент) билдирадиган фикрини доскага (флипчарткада) ёзади МХ тугаганидан сынг (1) баҳолаш ўтказилади ва энг яхши фикрлар танланади; (2) тавсия этилган муаммонинг конструктив ечимини ишлаб чиқиш мАқсадида ҳамма ёзиб олинган фикрлар гурухларга (туркумларга) бўлинади. (Пинборд техникасига қаранг, категориал (туркумли ) таблица) Кенг оммага хос МХ Муаммони ечишда таълим берувчи бир нечта аспектларни (томонларни) ишлаб чиқади ва уларни катта қоғозларга ёзиб олади. Ҳамма қатнашчилар кичик (5-6 кишидан) мини-гурухларга бўлинадилар, сынг уларга муаммони ечишнинг битта аспекти (томони) ёзилган катта қоғозларни тарқатиб чиқилади. Гурух ичида 10-15 дақиқа давомида тўғридан-тўғри МХ олиб борилади, шундан сўнг унинг натижаларини қоғозга ёзилади. Муаммони ечиш бўйича тахминий фикрларни гурухлараро презинтация қиладилар. Коллективда, таълим берувчи бошчилигида фикрлар бахоланади (3.1.2.; 3.3.қаранг). Муаммони ечишда энг яхши фикрлар (вариантлар) танланади, қўйилган муаммони ечишда фикрларнинг бирлигини (хамфикрлигини, хамжихатлигини) шакллантирилади. 3.1.2. Mini-guruxlarda baholanish va eng yaxshi fikrlarni tanlash tizimi Баҳоланиш ва энг яхши фикрларни танлаш тизими 2. Хар бир фикр учун олинган баллар қўшилади. 1. Ўар бир қатнашувчи 5 балли баҳоланувчи балларни (пунктларни) олади, у дархол ҳаммасини битта фикр билдиришда бериши мумкин, ёки уларни иккига бўлиб бериш мумкин (2:3, 1:4 ва бош.) ёки учга (2:1:2 ва шунга ўхшаш) ва в.к.. Шахсий фикр баҳоланмайди. 3. Ҳамма фикрлар бир узун оқ қоғозга туширилади, агар фикрлар қайтарилса, унда иккала бир хил фикрга баллар бўлиниб ёзилади. 4. Фикрларнинг катта-кичиклигига қараб умумий балл тартиб билан (масалан 10 дан бошлаб 1 гача ) пасайиб боради 5. Қатнашчилар танланган энг яхши фикрлар коллектив фикри сифатида шакллантирилади. 3.1.3. Miyaga xujum qoidalari:  Xech biri o‘zaro baholanmaydi yoki tanqid qilinmaydi. Tavsiya etilgan fikrni (agarda ular fantastik yoki aqilga to‘g‘ri kelmaydigan bo‘lsada) baholashga shoshilma – ularning hammasiga ruxsat etilgan. Tanqid qilma – hamma bildirilgan fikrlar o‘zicha ahamiyatli. Fikr bildiruvchini bo‘lma! Tanqid qilishga shoshilma!  Maqsad sonining ko‘pligi! qanchalik fikrlar ko‘proq bildirilsa, shunchalik ya’xshi: chunki bunda yaxshi, axamiyatli fikrlar, g‘oyalar paydo bo‘ladi. Agar fikrlar qaytarilsa, ajablanma va qizishma.  «Avjga olish» fikridan qayt! O‘zingda paydo bo‘lgan fikrdan voz kechma, xattoki u sening fikringcha qabul qilingan sxemaga mos kelmasa ham.  Bu muammo faqatgina taniqli yo‘llar bilan hal qilinadi deb o‘ylama. 3.1.4. Miyaga xujum usulining texnologik xaritasi Ish bosqichlari va mazmuni Faoliyat Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar I - bosqich. Tayyorlov O‘quv mashg‘ulotda MX usulining joyini aniqlaydi, uning maqsadini shakllantiradi, natijalarini rejalashtiradi, muammoni aniqlaydi va tavsiya etilgan fikrlarni yechish bo‘yicha baholanish me’zonlarini aniqlaydi. II – bosqich. Kirish Mavzuni e’lon qiladi, muammoni tushuntiradi, uni xal qilish yo‘llarini izlashni va baxolanish me’zonalrini asoslab beradi. Kollektivda (jamoada) ishlash shartlarini va MX qoidalarini (eslatib qo‘yadi) tanishtiradi. Qatnashchilarni 3-4 ta mini-guruxlarga bo‘ladi (MX ni - to‘g‘ridan-to‘g‘ri kollektiv Har bir gurux baholarni va optimal, samarali, ratsional bo‘lib ta’lim olish sharoitlarida olib borish mumkin, lekin bu boshqaruvni qiyinlashtiradi va samaradorlikni kamaytiradi). Steriotip (taqlid, bir xillik)dan va psixologik to‘siqlardan xalos bo‘lish uchun ta’lim oluvchilarga yordam beradi. Bu yerda ta’lim beruvchi kutilmaganda, aynan mavzuga aloqador bo‘lmagan, lekin yaqin bo‘lgan mavzudan olingan original savollarning javoblarini tezlikda topishlari uchun mashq - razminkalarini (chigalini yechish) o‘tkazadi. Berilgan vazifani eslatib o‘tadi va komanda beradi: «Start!» fikrlarni qayd qilib (yoki yozib) turuvchi ekspert tanlaydi. Gurux a’zolarini bir birlari bilan muloqotda bo‘lishlari uchun qulay joylashib o‘tirishadi. III – bosqich. Asosiy Kuzatadi, to‘g‘rilaydi va rag‘batlantiradi. O‘zini muzokaraga qo‘pol ravishda qo‘shilishiga va apelyatsiyasiz (yordam, madad, fikr so‘rab qilingan murojatsiz ) fikrlarni (o‘zlarining nuqtai-nazaridan fikrlarini) bayon etishga yo‘l qo‘ymaydi. Odob saqlashni, sabr-toqat qilishni va og‘ir- vazmin bo‘lishlikni namoyon qiladi. Zaruriy sharoitlarda ochiq ko‘ngillik bilan guruxni ishlash xolatiga qaytaradi. Muammoni yechish bo‘yicha o‘z fikrlarini va takliflarini bildiradi. ekspertlar esa ularni yozib boradilar. 1-variant. ekspertlar bilan bildirilgan fikrlarni, tavsiya etilgan mezonalar asosida ularni baholash va tanlash bo‘yicha muxokamani tashkillashtiradi. Tanlab olingan fikrlar, muammolarni yechish va ularni muxokama qilish bo‘yicha ekspertlar guruxining prezintatsiyasini tashkillashtiradi. Ekspertlar ishlayotgan vaqitda boshqa hamma qatnashchilar shu mavzu (kurs) bo‘yicha krasvord yechishlari, o‘quv 2-variant. Individual baholashni va eng yaxshi kollektivni tanlashni tashkillashtiradi (3.1.2., 3.3. qarang). vaziyatni va bosh. muxokama qilishlari mumkin, Ekspertlar tanlangan fikrlarni taqdim etadilar. Shu fikr mualliflari ximoya o‘tkazadilar. VI – bosqich. Yakun yasash, taxlil va baholash Yakuniy natijani umumlashtiradi, taxlil qiladi va gurux ishlarini baholaydi: ijobiylarini belgilaydi, ijodning yuqori darajadagi daqiqalarini, kollektiv faoliyatining yutuqlarini va x.k. O‘zini-o‘zi baholashni o‘tkazishi mumkin. 3.2. Insert texnikasi Insert – bu samarali o‘qish va fikrlash uchun matnlarda belgilangan interfaol tizimdir. Insert – bu o‘tilgan mashg‘ulotlarni faollashtirishdan boshlanadigan va matnlarda belgilash uchun qo‘yiladigan masalalar tartibdir. Undan keyin matnlarda uchraydigan turli xildagi o‘quv axborotlarni belgilash keladi. Insert – bu ta’lim oluvchilarning kitob bilan ishlash jarayonida o‘zlarini shaxsiy bilimlarining faol kuzatuvini olib borish imkoniyatini ta’minlab beruvchi kuchli asbobdir. Insert – bu o‘quv materiallarni egallash va mustaxkamlash bo‘yicha kompleks vazifalarni yechishda, kitob bilan ishlash o‘quv malakasini rivojlantirishda foydalanuvchi ta’lim texnikasidir. Matnda belgilash tizimi () – buni bilishimni bildiradi, (Q) – yangi axborot, (-) – bilganlarimga e’tiroz bildiradi, (?) – meni o‘ylantirib qo‘ydi. Bu masala bo‘yicha menga qo‘shimcha axborot kerak. Insert tablitsasi  Q – ? 3.2.1. Insert texnikasidan foydalanilgan holda o‘quv mashg‘ulotning texnologik xaritasi Ish bosqichlari Faoliyat Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar I – bosqich. Tayyorlov O‘quv mashg‘ulot maqsadini aniqlaydi, uning natijalarini, ta’lim oluvchilar faoliyatini baxolash me’zonlarini shakllantiradi, kerakli o‘quv materiallarni tayyorlaydi. II – bosqich. O‘quv mashg‘ulotga kirish O‘quv faoliyatning mavzusini, maqsadini, natijalarini va baholanish me’zonalarini e’lon qiladi. Mashg‘ulot o‘tkazishning o‘ziga xos xususiyatlari va yo‘llari bilan tanishtiradi. Kerakli ma’lumotlarni yozib boradilar. III – bosqich. Asosiy Mavzu bo‘yicha bor bo‘lgan axborotlar yuzasidan aktuallashtirish o‘tkazadi: miyaga xujum usuli orqali «... xaqida siz nima bilasiz?» savoliga javob berishlarini so‘raydi. Javoblarning aloxida so‘z yoki so‘z birikmasi bo‘yicha doskada yozuv olib borishni tashkillashtiradi. Olingan axborotlarni turkumlari bo‘yicha tizimlashtirishni tavsiya etadi. Buning uchun (1) turkumli tablitsa tuzilishini kollektiv bilan muxokama qilishni tashkil qiladi; (2) doskada tablitsani chizishni va unga olingan axborotlarni (kollektiv yoki individual) kirgizishni tavsiya etadi. Bilimlarni eslashni umumlashtiradi: «Siz qanday yangilikni bilishni xoxlardingiz?», «Nima uchun sizga ... xaqidagi bilimlar kerak?» degan savollarga javob berishlarini tavsiya etadi. Savollarga javob beradilar. Tablitsaning tuzilish komponent (tarkibiy qism)lari yechimini qabul qiladilar. Uning ichiga axborotlarni kirgizadilar Savollarga javob beradilar. Matnlarni tarqatadi, uni o‘qib chiqib, insert texnikasidan foydalangan holda, matn chetiga belgilar qo‘yishni tavsiya etadi. Matnlarni o‘qiydilar va belgilar qo‘yadilar. Ish yurishini kuzatib boradi. Ishlar bo‘yicha o‘zaro tekshiruv o‘tkazishni va o‘qish davomida yuzaga kelgan savollarga javob berishni tavsiya etadi. Juftlikda ishlaydilar: o‘rganilgan mavzu bo‘yicha fikr almashadilar. Ixtiyoriy belgilar bo‘yicha guruxlarga bo‘lib chiqadi va insert guruxli tablitsani tuzishni va unga olingan axborotlarni kirgizishni tavsiya etadi. Muxokama vaqtida tanlab olingan axborotlarga tayangan holda guruxlar bo‘yicha tablitsalar tuzadilar. Natijalar prezintatsiyasi boshlanishini e’lon qiladi. Gurux sardorlarining natijalar prezintatsiyasini o‘tkazadi. Bunda asosiy diqqatni yangi axborotga qaratadilar, o‘qish jarayonida yuzaga kelgan savolni aytadilar. IV – bosqich. Yakuniy – analitik Olingan axborotlarni umumlashtiradi va eshittiradi. Yuzaga kelgan savollarga javob beradi, va zaruriy qo‘shimcha axborotlarni (ma’lumotlarni) e’lon qiladi. Maqsadga erishish muvaffaqiyatni taxlil qiladi va baholaydi va keyingi ishlarning kelajagini aniqlaydi 3.3. «Keys – stadi» usuli 3.3.1. Amaliy vaziyatlarni o‘rganuvchi usul (Case – stadi) Ta’limiy (o‘rgatuvi) vaziyat – keys-stadi (angl. sase – to‘plam, aniq vaziyat, study-ta’lim, o‘rgatish) – xayotdan olingan mavjud vaziyatlarga asoslangan holda tashkillashtirilgan yoki oddiy muammolarni keltirib chiqaruvchi so‘n’iy ravishda yaratilgan vaziyatlarning ta’lim oluvchilarni maqsadga muvofiq ravishda yechimini izlashni o‘rgatish usuli. Keys – bu (1) tashkillashtirish xayotida ma’lum bir talablar bayonining yozma ravishdagi ko‘rsatmasi, ta’lim oluvchilarni muammolarni shakllantirishga va ularni yechishda maqsadga muvofiq variantlarini izlab topishga yo‘naltiruvchi insonlar guruxi yoki bitta (individ) inson; (2) qo‘shimcha axborotlarni, ya’ni audio, vidio, elektron va o‘quv-uslubiy materiallar. Chet davlatlarda keyslar o‘quv rejalarda 25 foizgacha tuziladi, dolzarbliligi: T.v. (Ta’limiy vaziyat). Aniq vaziyat ta’limni mavjudlikka bog‘lab turadi: keys ta’lim oluvchilarga vaziyatni aniqlangunicha amaliy faoliyatni modellashtirishga, gipotezani shakllantirishga, muammolarni ajratib olishga, qo‘shimcha axborotlarni yig‘ishga, gipotezani aniqlashga va yechimini topishda aniq yo‘llarini loyixalashtirishga imkoniyat beradi. Keys ta’lim oluvchilarga taxlil yo‘llarini izlashda erkinlikni, muammolarni identifikatsiya (aynan o‘qshash qilib) qilish va yechish yo‘llarini taqdim etadi.  Keysni taxlil qilish vaqtida ta’lim oluvchilar ta’lim jarayonini yaratadilar va shu yo‘sinda bir-birlari bilan o‘zaro xarakat jarayonda mavjud kommunikativ (o‘zaro fikr almashinuv) sharoitni taqlid qiladilar (bank- korxona).  T.v. (Ta’limiy vaziyat) bo‘yicha mashg‘ulotlar foydalanishga va nazariy tayyorgarlik davrida olgan bilimlarini amaliy qo‘llashga va shu bilan birga ta’lim oluvchilarning avval olgan amaliy faoliyati tajribasiga tayangan malaka va ko‘nikmalarga yo‘naltirilgan. Ta’lim usuli sifatida u quyidagi funksiyalarni (vazifalarni) amalga oshiradi: ta’limiy: (nazariy bilimlarni olgandan so‘ng) o‘rganilgan mavzu (kurs) bo‘yicha bilimlarini mustaxkamlash; amaliy vaziyatlar taxlili sxemasi bilan tanishish, malakasini (seminar mashg‘ulotlari davomida, asosiy kurs jarayonida), yana guruxlar bilan yoki individual (yakka holda) ravishda muammoni taxlil qilish va qarorga kelish (trening tartibi doirasida) ko‘nikmalarini qayta mustaxkamlash; rivojlantiruvchi: bilim orttirishlik va ijodiy qobiliyatlarni, mantiiqiy fikrlashni, nutqni, o‘ziga-o‘zi yo‘l ko‘rsatishini, muhitdagi sharoitlarga adaptatsiya (chiqishish) qilish qobiliyatlarini rivojlantirish; motivatsion: yangilikka tayyor turishga va mustaqil qaror qabul qilishga qiziqtirish; tarbiyalovchi: javobgarlikni, mustaqillikni, kommunikativ (o‘zaro fikr almashinuv) va empatiya, refleksiyaga shakllantirish; nazoratli-analitik: o‘quv axborotni egallash sifatini nazorat qilish (ta’limning oxirgi dasturida). 3.3.2. Keys qoidalarini ishlab chiqish va amalga oshirish 1.К ейс быйича асосий вазифаларни =ыйиш Саволлар ма=сади:  К ейс материалларини талаба билишини текшириш («амалга ошириш кетма- кетлигини баён этинг»).  М ухокама =илищ ва ечиш учун асосий (калитли) саволларни ани=лаш (талабалар муста=ил саволларни тузишлари щам мумкиндир)  Ы=ув дастурлар мА=садини баж ариш (ырганилган назария билан кейс материалларининг ызаро бо\ ли=лиги ща=идаги саволлар).  К ейс ты\ ри ахборотни ызида акс былиши шарт.  Янги ва оддий былмаган шархлаш.  Берилганлар ани= былиши керак.  Таблицалар, графиклар и схемал тез фойдаланиб турилиши лозим. М а албатта былиши керак былган изох сони.  Албатта аудио, видио воситалар компьютер техникасидан фойдаланиш шу билан бирга кейсни мухокама кейс ходисаларининг =атнашчиларини таклиф =илиш лозим 2. К ейсни расмийлаштириш 3. М ини- гурухларда ишлаш  Ишлаш ва=ти: 15 дан да=и=адан 40 да=и=агача.  Сони: 4 дан 6 кишигача.  Таркиби ызгариб туриши мумкин ёки умуман ызгармайди.  Гурухлар ызаро ало=а =илмасликлари керак.  Щар бир гурухда ишланган ечимларни ва альтернативларни ёзишга катта (А4) блакноти былиши керак (ы=итувчи текшириб туриши учун).  Щар бир гурух презинтацияга ж авоб берадиган спикерларни танлаши лозим.  Одатда спикернинг чи (маърузаси) 10- 15 да=и=а давом э керак. Уни чал\ итиш мумкин саволлар эса у чи=ишни тугатгандан берилади.  М авзу быйича Маш\ улотл олдинро= ытказиш мумкин: презинтац =андай =илинади (яъни, кириш, а мазмун, резюме) омма олдидаги ч саъати. 4. Гурух =арорининг презинтацияси 5. Умумий музокара (бахс)  Ва=т – 20- 25 да=и=адан ошмаслиги керак.  Ы=итувчи музокара ташкилотчиси саволлар беради, эътирозлар билдиради. назарий материалларни эслатиб =ыяди.  М узокарада кенг иштирок этган щамма талабалар мотивация =илинган былиши керак.  Вазият тахлилининг чу=урлиги ва кетма- кетлиги, назарий эрудицияси.  М уаммонинг ечимини аргументлаш (асослаш).  n ... 6. К ейс билан ишлаш быйича бахола меъзонлари 7. Ы=итувчи позицияси (тактикаси, холати) 8. Бащоланиш  Арбитр ва маслахатчи консультантларнинг роли.  Натиж аларни эмас мухокамани тахлил =илади.  Чи=ишларни, мини- гурухлар харакатларини бащолайди, назарий «тынтарилиш»ларни ва бош. кырсатиб беради.  Хамма биладиган былиши керак эмас.  «супер- спикер» эмас, балки маслахатчи консультант былиб.  К ейсда баён этилган вазиятлар =андай =илиб ечимини топганини албатта айтади.  + ис=артирилган вариант – ы=итувчи томонидан вазифалар белгилангандан сынг мини- гурухларда иш олиб борилмайди – ы=итувчининг чи=иши натиж алари быйича даров музокара бошланади.  Текширувчи вариант – анъанавий имтихон ырнига талаба кейс быйича саволларга ёзма жавоб беради  К ейс быйича ишлаш 1 ой ёки ундан кып ва=итни талаб =илади. график быйича ы=итувчи маслахат (консультация) беради чи=иш натижаларини тахлил =илади (кейс мавзуси курс ишлари вазифаларидан щам олинган былиши мумкин). 3.3.3. Amaliy vaziyatlarni taxlil qilishning yo‘naltiruvchi sxemasi Босқичлари Фаолият мазмуни Баҳолаш меъзонлари I. Тахлил Берилган аниқ вазиятни тадқиқот қилиш ва вазифани ечиш учун муҳим бўлган ахборот- ларни йиғиш. Вазиятда ўрин тутадиган нарса констатация (қайд қилиш)си: нима бўляпти? кимларнингиштирокида ва нима учун? Ходи- саларни ривожлантириш натижаси қандай? қисқа II. Муаммони шакллантириш Муаммо мазмунини билдирувчи фикр Максимал қисқа: 9 – 10 сўздан ошмаслиги лозим III. Ходиса қатнаш- чиларини аниқлаш Максимал қисқа а) ҳамма ходиса қатнашчиларининг ўрни ва холатини кўрсатиш, уларнинг таснифи; б) ходисалар содир этиладиган ташкилот таснифи: унинг табиати, (бизнес) таснифи, ташқи мухит ва ўзига хос ху- сусиятлари IV. Хронологик ходиса- ларни тиклаш (амалий вазиятларда) V. Концептуал (мощиятини) аспектларни (томонларини) очиб бериш Тушунарли ва аниқ Бащоланмаган ҳолда ва қайтар хроноло- гик тартибда далил ва ходисаларни кўрса- тиш Вазиятларга тегишли (мотивация, режа- лаштириш, ишларни бахолаш ва бош.) кон- цептуал (асосий) саволларни баён этиш. Далиллар билан «мустах- камлаш» (яхшиси матндан олинган сўзлар билан) VI. Альтернативаларни аниқлаш (ойдинлашти- риш), энг яхши альтерна- тивани ечиш ва танлаш Ситуацион (вазиятдаги) вазифаларни ечишда аьтернатив имкониятларни очиб бериш: характга йыналтирилган имконият- лар сони. Ҳар бир альтернативанинг асосла- ниши ва бащоланиши. Амалга оширишнинг ижобий ва салбий натижаларини кырсатиш. Вазифани ечишда энг яхши альтернативани танлаш. Тушунарли ва аниқ тушун- тириш, танловнинг аргу- ментлаштирилганлиги (асосланганлиги). VII. Хулосани (ечимини) ишлаб чиқиш Танланган курс харакатларини амалга оши- риш бўйича аниқ ечимнинг ҳамма қисмлари- ни ишлаб чиқиш. Курсни танлаш сабаблари ва тўғрилигини тушунтириш. Тушунарли ва аниқ VIII. Презентация (хи- моя) Ялпи мажлис учун муаммони ечиш бўйича ишлаб чиқилган курс харакати тўғрисидаги тасаввур қисқа, тушунарли ва да- лиллар билан исботлан- ган. 3.3.4. Muammoli (ta’limiy) vaziyatlar usulining texnologik xaritasi Ish bosqichlari va mazmuni Faoliyat Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar I-bosqich. Tayyorlov Axborot ta’minotini tayyorlaydi: ta’lim oluvchilarning nazariy bilimlarini ravon mantiiqiy tizimga o‘tkazish, materiallarni sxema, grafik, tizimlashtirilgan bayon ko‘rinishida ishlab chiqish; keys mavzusini tanlaydi; agar tayyor bo‘lgan keysdan foydalanmasa, unda yetarlicha to‘liq bayon etilgan materiallar keysini ishlab chiqadi; vaziyatlarni yechish bo‘yicha variantlarning baholanish (ekspertiza) me’zonlarini aniqlaydi. Mashg‘ulot boshlanishidan 3 kun oldin individual o‘rganib chiqishlari uchun ta’lim oluvchilarga keys va uning axborot ta’minotini taqdim etadi. Keys va uning axborot ta’minoti bilan tanishadilar. II-bosqich. Kirish Ta’lim oluvchilarni keys-stadi maqsadi, sharoitlari, qoidalari va baholanish me’zonlari bilan tanishtiradi. Real (mavjud) xayotda xarakat qilish uchun motivatsiyani Eshitadilar. shakllantiradi. III-bosqich. Asosiy Vaziyat taxlili sxemasini taqdim etadi. quyidagi sxema bo‘yicha berilgan vaziyatning mustaqil taxlilini olib borishni tavsiya etadi. (bu ish auditoriya mashg‘ulotlaridan oldin olib borilishi mumkin). Sxema bilan ishni baholaydi. Ta’lim oluvchilarni (5-7 kishi) mini- guruxlarga bo‘ladi. Vaziyatni taxlil qilish bo‘yicha (ma’lumot) chiqish tayyorlashni va uni guruxlararo sessiya majlisida prezintatsiya qilish uchun matn tarzida va plakatlarda ifodalashni tavsiya etadi. Guruxlararo sessiyaning boshlanishini e’lon qiladi. Sxema bilan – avval nazariy kursda taqdim etilgan xarakat algoritmi bilan tanishadi. Sxemaga asoslanib va nazariy bilimlardan foydalangan holda yozma ravishda ma’lumot tayyorlaydi. O‘zaro taxlil o‘tkazadi, vaziyatning zaruriy aspektlarini, asosiy muammolarni va ularni xal qilish yo‘llarini aniqlaydi, yechimning topilgan o‘zaromaqbul variantlari natijalarni rasmiylashtiradi. Guruxlar bilan ishida refleksiyasi (fikr yurgizish): guruxlarda ishlash unumdorligini baholash, gurux rollarini tashxis qilish, jarayon va gurux ishlari natijalarini baholash. Gurux spikerlari vaziyatni yechish variantini taqdim etadilar, savollarga javob beradilar va o‘z takliflarini aniqlaydilar IV-bosqich. Yakun yasash, taxlil va baholash Maslaxatchi ekspertlar bilan birgalikda tavsiya etilagan xulosalarni baholaydilar. Natijalarni umumlashtiradilar va imkoniyati bo‘lgan ekspert xulosasini taqdim etadilar. Boshqa gurux a’zolari tavsiya etgan yechish (xulosa) variantlariga o‘z munosabatlarini bildiradilar. 3.4. «Maslaxatchi-ekspertlarni so‘roqlash» usuli «Maslaxatchi-ekspertlarni so‘roqlash» usulining mohiyati savol va javoblar uchun o‘quv mashg‘ulotlarga malakali mutaxassilarni taklif etish xisoblanadi. Bu ayniqsa talabalar uchun dolzarb bo‘lgan va mavjud xayotga yaqin muammolarni bilimdonlik bilan xal qilish (echish)ga (aniqlash, chuqurlashtirish, bilimlarini kengaytirishga) yordam beradi. Odatda, ekspertlarni so‘roqlash quyidagi ketma-ketlikda va quyidagi xarakatlarda amalga oshiriladi: Кириш Саволларга жавоблар Таълим берувчи ёки экспертлардан бири қисқача чиқиш (доклад) билан таълим олувчиларни вазифа доирасига олиб киради. Муаммони қўйиш Хулоса Экспертлар муаммони тушунтириб берадилар, вазифаларни аниқлайдилар ва уларнинг альтернатив ечимини кырсатадилар. Қатнашчилар экспертларга саволлар берадилар ва биринчи навбатда муаммога яқин саволлар қўйилади. Таълим берувчи ёки эксперт якун ясайди ва муаммони ечишнинг энг оптимал ечими тўғрисида фикр билдиради. «Maslaxatchi-ekspertlarni so‘roqlash» usuli qarama-qarshi fikr yurituvchi ekspertlar ishtirokiga ham ruxsat beradi. Quyidagi usuldan unumli foydalanishning shart-sharoitalri: savollarga javob berishga tayyor, malakali mutaxassislar soni; muxokama uchun muammo, ta’lim oluvchilar berishi mumkin bo‘lgan savollar ro‘yxati ta’lim beruvchi va ekspertlar orasida o‘zaro oldindan kelishilganligi; savollarga javob berish uchun yetarlicha vaqtning mavjudligi. III. Mavzuning alohida savollari va ularni chuqurroq o‘rganish uchun foydalanilgan va tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Golish L.V. Chto nujno znat obuchayuhemu o sovremenno‘x texnologiyax obucheniya? // Eksperimentalnoe uchebno-metodicheskoe posobie. Tashkent: IRSSPO, 2002. 2. Djenni Stil, Kert Meredis, Charlz Templ. Uchebnaya programma Obuchenie soobha: chtenie i pismo dlya razvitiya kriticheskogo mo‘shleniya. Bishkek: Fond Soros - Ko‘rgo‘zstan, 1999. 3. Metodo‘ effektivnogo obucheniya vzroslo‘x // Uchebno-metodicheskoe posobie. M.: IPK gosslujahix, 1998. 4. Novo‘e pedagogicheskie informatsionno‘e texnologii v sisteme obrazovaniya: Ucheb. posobie dlya stud. ped. vuzov i sistemo‘ povo‘sh. kvalif. ped. kadrov / Ye.S. Polat i dr. – M.: Akademiya, 2000. 5. Podlaso‘y M.L. Pedagogika. Novo‘y kurs: uchebnik dlya studentov ped. vuzov: V 2 kn. K.1: Obhie osnovo‘ protsessa obucheniya. M.: VLADOS, 1999. 6. Farberman B.L., Musina R.G. i dr. Instrumento‘ razvitiya kriticheskogo mo‘shleniya // T.: MinVUZ, 2002. 7. Xarlamov I.D. Pedagogika. Uchebnoe posobie. 2-ye izd. M.: Vo‘sshaya shkola, 1990. 8. Shadmonov Sh.Sh., Baubekova G.D. Pedagogicheskoe masterstvo i innovatsii v prepodavanii ekonomicheskoy teorii/ Metodicheskoe posobie. T.:I-y Sentr «Yangi asr avlodi», 2004. 9. Shadmonov Sh.Sh., Baubekova G.D., Xalikova G.M. Innovatsionno‘e metodo‘ obucheniya v ekonomicheskom obrazovanii. T.: FAN, 2002. IV. Mustaxkamlash uchun savol va vazifalar: 1. «Ta’lim usuli» tushunchasiga batafsil izox bering. 2. O‘qitish texnologiyasida usullarning roli va o‘rnini belgilang. 3. Guruxlar aro ta’lim usullarning farqini aytib bering. 4. Ta’lim usullarini tanlashning aniqlovchi omillarini aytib bering. 5. Ta’lim oluvchilar tomonida o‘quv axborotlarni egallashlari natijasida ta’lim usullarining ta’siri to‘g‘risidagi o‘zingizning tasdiqlovchi izoxingizni bering. 6. O‘qitish va o‘rgatishning interfaol usullari turlarini ta’lim oluvchilarning unumli, muammoli–izlanuvchan faoliyatni ta’minlab berishga qaratilganligiga o‘zingizning tasdiqlovchi izoxingizni bering. Bu yerda faqatgina bilimlarni egallash, mustaxkamlash va qaytadan tiklashga yo‘naltirilganligigina emas, balki ta’lim beruvchining bevosita boshchiligida yoki muammoni mustaqil ravishda yechimini izlashda yordam beruvchi xarakatlarni algoritm (namuna) bo‘yicha bajarish malakasi va ko‘nikmalarini shakllantiradi. 7. OO‘Yu da o‘qitish texnologiyasining roli va o‘rnini tushuntirib bering.  «Miyaga xujum» usuli  «Insert» texnikasi  «Keys-stadi» usuli  «Ekspertlarni so‘roqlash» usuli