IQTISODIY DAVRLAR VA TEBRANISHLAR Reja: 1. Iqtisodiy oʻsish tushunchasi va uning oʻlchanishi 2. Iqtisodiy davrlarning xususiyati va koʻrinishi 3. Iqtisodiy davrlarning xususiyati va koʻrinishi 4. Iqtisodiy davrlarning xususiyati va koʻrinishi 5. Davlatning iqtisodiy oʻsishga ta’sir etish imkoniyatlari Jamiyat taraqqiyotini ifodalovchi asosiy mezonlardan biri iqtisodiy oʻsishdir. Bu obyektiv qonuniyat boʻlib, aholi oʻsishi va fan- texnika jarayonlari bilan bogʻlangan. U milliy iqtisodiyot rivojlanishi harakatini koʻrsatadi va shu sababli vaqtning ma’lum davrlariga (chorak, yil va undan oʻzoq vaqtga) makroiqtisodiy koʻrsatkichlarni (YaIM, SIM, MD) taqqoslash yoʻli bilan oʻlchanadi. Iqtisodiy oʻsish ikki usul bilan aniqlanadi va oʻlchanadi. Birinchi usul real YaIMni oʻtgan davrga nisbatan oʻzgarishi sifatida aniqlanadi va mamlakatning umumiqtisodiy imkoniyatlari harakatini ifodalash uchun ishlatiladi. Ikkinchi usul real YaIMni oʻtgan davrga nisbatan aholi jon boshiga oʻzgarishi sifatida aniqlanadi va mamlakat ijtimoiy rivojlanish darajasini va harakatining sifat oʻzgarishlarni ifodalash uchun foydalaniladi. Iqtisodiy oʻsishning aholi jon boshiga hisoblash koʻrsatkichlari makroiqtisodiy tahlil qilish va istiqbolni belgilash, xalqaro taqqoslashda koʻproq ishlatiladi. Iqtisodiy oʻsish sur’atlari va qoʻshimcha oʻsish surʼatlari bir-biridan farqlanadi. Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish tarixini oʻrganish, ulardan hech biri uzoq muddatda bir tekis rivojlanmaganligi, aksincha, barcha mamlakatlar uchun davriy rivojlanish xos ekanligini koʻrsatadi. Ishlab chiqarish, bandlilik va inflyatsiya darajasining davriy tebranishga iqtisodiy davr (sikl)lar deyiladi. Ayrim iqtisodiy davrlar boshqalaridan oʻtish davrining davomiyligi va faolligi bilan farq qiladi. Shunga qaramasdan ularning barchasi bir xil bosqichlardan tashkil topadi (4-chizma). Iqtisodiy faollik choʻqqi retsessiya choʻqqi potensial darajasi koʻtarilish pasayishning quyi nuqtasi iqtisodiy davr vaqt 1-chizma. Iqtisodiyotning davriy rivojlanishi Iqtisodiy davrlar toʻrtta bosqichni oʻz ichiga oladi. Birinchi bosqich iqtisodiy rivojlanishning eng yuqori darajasiga erishilgan bosqich boʻlib, u “choʻqqi” deb yuritiladi. Bu iqtisodiyotda ish bilan toʻliq bandlik, ishlab chiqarish toʻla quvvatda ishlayotganligi, shuningdek, mahsulotlarning baho darajasining oʻsish holati kuzatiladi. Keyingi bosqich pasayish (retsessiya) bosqichidir. Bunda ishlab chiqarish va bandlik darajalari kamayadi, ammo bahoning oʻsish darajasi pasaymaydi. Bu bosqich faol va uzoq davom etsagina bahoning oʻsish darajasi sustlashishi mumkin. Pasayishning quyi nuqtasida ishlab chiqarish va bandlik eng quyi darajaga tushadi va turgʻunlik davri boshlanadi. Koʻtarilish bosqichida ishlab chiqarish va bandlik darajasi asta-sekin oshib, ishlab chiqarish quvvatlaridan toʻliq foydalanish va toʻliq bandlik darajasiga erishiladi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, iqtisodiy davrlar bir xil bosqichlarga ega boʻlsada, ammo ular davomiyligi va faolligiga koʻra oʻzaro farq qilib turadi. Shuning uchun ham iqtisodchilar, bu jarayonlarni iqtisodiy davrlar deb emas, balki iqtisodiy tebranishlar deb atash toʻgʻri boʻladi deb hisoblashadi. Iqtisodiy tebranishlarning asosiy sababi sifatida iqtisodchilar uch omilni koʻrsatadi. Birinchi guruh olimlar iqtisodiy tebranishlarning asosiy sababi texnika va texnologiyalarda roʻy beradigan oʻzgarishlar deb hisoblaydilar. Ularning fikricha fan-texnika yutuqlarini qoʻllash natijasida iqtisodiyotda oʻsish roʻy beradi. Masalan avtomobilning yaratilishi, yoqilgʻi sanoati, neft qazib chiqarish, ximiya, yoʻl qurilishi materiallari sanoatlarining jadal rivojlanishiga sabab boʻldi. Yangi texnologiyalar ishlab chiqarish unumdorligini bir necha baravar oshirish, ilgari foydalanilmagan resurslarni ishga tushirish imkonini beradi. Texnik va texnologik yangiliklar doim ham yaratilavermasligi iqtisodiyotdagi tebranishlarga sabab boʻladi. Olimlarning yana bir guruhi iqtisodiy bosqichlarni siyosiy va tasodifiy vaziyatlarga bogʻlashadi. Bu jarayonni monetar siyosatga bogʻlaydigan olimlar ham mavjud. Ya’ni, davlat qanchalik koʻp pul bosib chiqarsa, uning qadri shunchalik kamayib boradi, va aksincha, pul miqdori qanchalik kam boʻlsa, ishlab chiqarish koʻlamining pasayishi va ishsizlar sonining ortishi shunchalik tezlashadi. Xullas, iqtisodiy bosqichlarni baholashga turli xil yondashuvlar mavjud. Ammo barcha iqtisodchilar, ishlab chiqarish va bandlilik darajalarini yalpi talab va boshqacha aytganda yalpi xarajatlar miqdoriga bogʻliq, degan fikrni qoʻllab-quvvatlaydilar. Chunki, korxonalar oʻz tovar va xizmatlarini ularga talab boʻlsagina ishlab chiqaradi. Boshqacha aytganda, talab katta boʻlmasa, korxonalarda tovar va xizmatlarni katta miqdorda ishlab chiqarish foydali emas. Oʻz navbatida, ishlab chiqarishda bandlilik va daromadlar darajasi ham, aynan shu sababli past boʻladi. Yalpi xarajatlar miqdori qanchalik koʻp boʻlsa, ishlab chiqarishning oʻsishi katta foyda olib keladi. Shuning uchun ishlab chiqarish, bandlilik va daromadlar darajasi ortib boradi. Iqtisodiy tebranishlar sabablarini, ularga ta’sir etuvchi omillarni oʻrganish, iqtisodiy tebranishlar amplitudasini qisqartirish barcha hukumatlar makroiqtisodiy siyosatining muhim maqsadlaridan biridir. 19.2. Iqtisodiy davrlarning xususiyati va koʻrinishi Iqtisodiy taraqqiyot doimiy tebranishlarga uchrab turadi – pasayish, tanglilik davrlari iqtisodiy faollik va koʻtarilish bilan almashadi. Iqtisodiy oʻsishning davriylik xususiyati fan-texnika taraqqiyoti bilan bogʻliq. Shu tufayli asosiy fondlarni sakrash yoʻli bilan yangilanishi yuz beradi, yangi texnologik jarayonlar tatbiq etiladi, milliy daromad, iste’mol, jamgarish va investitsiyalar oʻrtasida oʻzaro bogʻliqlik oʻzgaradi. Iqtisodiy oʻsish holatida ishlab chiqarishning real hajmini vaqti-vaqti bilan boʻlib turadigan bunday kengayishi yoki qisqarishi iqtisodiy davr deb ataladi. Iqtisodiy davrlar davom etish muddatiga koʻra quyidagi turlarga boʻlinadi: ♦ qisqa (3-4 yil) muddatli, tovar-moddiy zaxiralarning oʻzgarishi bilan asoslangan; ♦ oʻrta (7-8 yil) muddatli asosiy fondlar asbob–uskunalarni almashtirishi sifatidagi oʻzgarishlaridan kelib chiqadi; ♦ Kuznets davri (15-20 yil), qurilish davr nazariyasining asoschisi Amerika iqtisodchisi Saymon Kuznets nomi bilan atalgan. Bu davrlar turar joylarni va ba’zi ishlab chiqarish inshootlarni vaqti-vaqti bilan ommaviy ravishda yangilanishi bilan bogʻliq boʻlgan tebranishlardir; ♦ uzun toʻlqinlar (50-60 yil), infrastrukturani yangilanishi va tubdan yangi texnologik jarayonlarni kiritish bilan asoslanadi va rus tadqiqotchisi N.Kondratev nomi bilan nomlanadi. Iqtisodiy davrni oʻrganish davlat tomonidan davriylikka qarshi qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish va barqaror iqtisodiy oʻsishni ta’minlash uchun zarurdir. Har bir mamlakat iqtisodiy oʻsishga erishish uchun intiladi va uni davlat siyosatining asosiy maqsadi deb biladi. Chunki iqtisodiy oʻsish quyidagilarni bildiradi:  milliy mahsulot hajmini va daromadni muttasil koʻpayishini, oqibatda esa aholi farovonligini oʻsishini;  ishlab chiqarish fondlari va ishchi kuchlarini xoʻjalik oborotiga yanada toʻlaroq jalb qilishni, ya’ni jamiyatning chegaralangan resurslaridan toʻgʻri foydalanishni;  shaxsni rivojlanishiga olib keluvchi yangi ehtiyojlarni va shu bilan bir vaqtda ularni qondirishning yangi imkoniyatlari paydo boʻlishi;  dunyo bozorida davlat ishonchining oʻsishi va oʻrni mustahkamlanishi. Bu esa xalqaro ayirboshlashning nisbatan ustunlik qonuniga muvofiq qoʻshimcha xarajatsiz millatlar daromadini oshirishga olib keladi. Shu bilan birga iqtisodiy oʻsish ayrim salbiy oqibatlarga ham ega. Ularning ichida eng koʻzga tashlanadigani atrof-muhitga ortiqcha zoʻr berilishi va natijada uni ifloslanishi. Barqaror iqtisodiy oʻsish uchun sharoitlarni ta’minlash davlatning muhim vazifasi hisoblanadi. U tartibga solish tayanchlaridan foydalanib, iqtisodiy oʻsishning ijobiy tomonlarini kuchaytirish va salbiy tomonlarini tekislash imkoniga ega. 19.3. Davlatning iqtisodiy oʻsishga ta’sir etish imkoniyatlari Hozirgi davrda iqtisodiy oʻsishning belgilovchi asosiy omillari boʻlib fan- texnika taraqqiyoti, ishchi kuchining sifati va ishlab chiqarishni ragʻbatlantirish hisoblanadi. Shu sababli davlat iqtisodiy oʻsishga quyidagi vositalar yordamida ta’sir etishi mumkin:  fan va texnikaning istiqbolli yoʻnalishlari rivojlanishini qoʻllab- quvvatlash; ♦ xodimlarni tayyorlash va qayta tayyorlashda qatnashish; ♦ soliq tizimini ixcham holatga keltirishdan iborat. Soʻnggi yillarda ijtimoiy va ekologik muammolarni kuchayishi bilan deyarli barcha mamlakatlarda iqtisodiy oʻsish, eng avvalo aholi farovonligini ta’minlashning sharti sifatida qaralmoqda. Iqtisodiy oʻsish sur’atlarini ta’minlash zarurligi sababli rivojlangan mamlakatlarda amal qilgan iqtisodiy oʻsishning miqdoriy nazariyasi oʻz oʻrnini iqtisodiy oʻsishning sifat nazariyasiga boʻshatib berdi. Keyingi yillardan boshlab jahonda muhim rivojlanish gʻoyasi tobora kengayib, tarqalib bormoqda. Uning asosiy tavsifi kelajak avlodlar ehtiyojini, ya’ni ekologiya jihatdan cheklashlar va aholining kambagʻal qatlamlari ehtiyojlarini hisobga olishdir. Deyarli barcha mamlakatlarda davlat siyosati iqtisodiy oʻsishning quyidagi muammolarni hal etishga yoʻnaltirilgan: ♦ iste’mol darajasi yuqori boʻlgan iqtisodiyotning barqaror holatini ta’minlashga qaratilgan omonat jamgʻarish me’yorlarini tanlash; ♦ aholi oʻsishini tartibga solish; ♦ fan-texnika taraqqiyotining ekologiya jihatdan xavfsiz yutuqlarini joriy etish va mehnat unumdorligini oshirish. Iqtisodiy oʻsishning ijtimoiy yoʻnaltirilganligi kuchayib borishi bilan iqtisodiy nazariya va amaliyotda xalq farovonligi tushunchasi jamiyat ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotining eng muhim mezonlari sifatida yanada aniqlanmoqda va kengaytirilmoqda. Agarda, ilgarilari uni moddiy ta’minlanganligining miqdoriy koʻrsatkichlarini (aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan milliy mahsulot va daromad, oziq-ovqat mahsulotlari, asosiy noishlab chiqarish tovarlari, xizmatlar, turar-joy va boshqalar iste’moli) aks ettirgan boʻlsa, hozirda birinchi oʻringa oʻrtacha umr koʻrish darajasi, oʻlim darajasi, shu jumladan bolalar oʻlimi, ishsizlik darajasi, daromadlar tengsizligi, ta’lim darajasi, atrof-muhitning ahvoli va boshqa shu kabi koʻrsatkichlar qoʻyilmoqda. Ya’ni iqtisodiy oʻsish shaxsning rivojlanib borishi uchun sharoit yaratib berishi lozim. Iqtisod bir maromda rivojlanmaydi, unga notekis taraqqiyot ham xos. Tarixda har doim iqtisodiy oʻsish oʻrniga turgʻunlik va xatto tushkunlik kelgan, soʻngra yana iqtisodiy oʻsish boʻlgan. Iqtisoddagi shunday tebranma harakat ma’lum davrlarda takrorlanib turgan. Iqtisodiy dinamikadagi koʻtarilish va pasayish hodisalarini oʻz ichiga oluvchi, iqtisodning tebranib turishi bilan xarakterlanuvchi davr iqtisodiy oʻsish sikli deyiladi. Iqtisodiy nazariyalarda sikllar har xil talqin etilgan. Ba’zi manbalarda siklli rivojlanish faqat kapitalizm belgisi deb qaralgan, sikl inqirozdan inqirozgacha boʻlgan davr sifatida baholangan, unda krizis, turgʻunlik, jonlanish va yuksalish fazalari mavjudligi qayd etilgan. Bu nazariyada krizis siklning boshlangʻich nuqtasi deb olingan. Mazkur nazariya XIX asrdagi siklli rivojlanishga xos hodisalarni umumlashtirgan, ammo sikllarning umumiy hodisa ekanligini e’tibordan qochirgan. Hozirgi zamon nazariyalarida iqtisodiy sikllarning mavjudligi tan olinadi, sikl iqtisodiy oʻsishga xos tebranma harakat deb talqin etiladi, ammo uning sabablari har xil izohlanadi. Sikllar azaldan mavjud, ular iqtisodiyotning hamma turlariga xos boʻlgan, ammo iqtisoddagi tebranma harakat turli davrda va turli shaklda namoyon boʻlgan. Qadimgi Dunyo va Oʻrta asrlar iqtisodiyotidagi tebranma harakat asrlar davomida yuz bergan, chunki iqtisodiy oʻsish omillari kuchsiz boʻlganidan ulardagi sifat oʻzgarishi sekin borgan va bu omillar iqtisodiyotga faol ta’sir eta olmagan. Iqtisodiyot qoloq boʻlganidan, uni rivojlantirish uchun investitsiya yetishmagan, buning ustiga investitsiyalar yangi texnologiyani joriy etish bilan bogʻliq boʻlmagan, chunki uning oʻzi asrlar davomida kamdan-kam oʻzgargan. Kishilar tabiiy kuchlardan (masalan, shamol, suv kuchi) foydalanishni oʻrganishlari uchun koʻp asrlar kerak boʻlgan. Taraqqiyot sust borganidan sikl oʻta uzun boʻlgan. Iqtisodiyotning koʻtarilishi va pasayishi sekin-asta boʻladigan kashfiyotlar, tabiiy ofatlar va urushlar bilan bogʻliq boʻlib kelgan. Oʻrta asrlardagi iqtisodiy jonlanishlar yelkanli kemaning kashf etilishi va savdo yoʻllarining ochilishi, Amerika qit’asining ochilishi kabi voqealar bilan izohlangan. Iqtisodiy taraqqiyot sust joyda siklli rivojlanish aniq namoyon boʻlmaydi. Zamonaviy ishlab chiqarishga oʻtish munosabati bilan iqtisodiy oʻsishning intensiv usullari harakatga kelgach, iqtisodiyotdagi tebranma harakat ochiq-oydin namoyon boʻladi va tez -tez takrorlanib turadi. Yangi texnologiyalar paydo boʻlgandan soʻng siklli rivojlanish qonuniy hodisaga aylanadi. Ayniqsa, bu hozirgi innovatsion texnika asri zamonida kuchayadi. Qoloq va rivojlangan jamiyatdagi iqtisodiy tebranishlar sababi aynan bir xil emas. Qoloqlik davrida bu koʻpincha tabiiy omillar va falokatlar natijasi boʻlgan, chunki iqtisodiy faoliyatga tasodiflar kuchli ta’sir koʻrsata olgan. Iqtisodiy quvvati kuchli jamiyatda ishlab chiqarish tabiiy va boshqa tasodifiy hodisalar ta’sirini kuchsizlantira oladi. Shu sababli tebranishlar iqtisodiyotning oʻziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadi. Ularni asosan ikki narsa keltirib chiqaradi. Birinchisi – fan-texnika taraqqiyoti bilan bogʻliq investitsiyalar, ikkinchisi – mahsulot va xizmatlarga boʻlgan talab- ehtiyojning oʻzgarishi. Ular birgalikda iqtisodiy oʻsishga ta’sir etadi. Mahsulotga talabning ortishi yoki kamayishi ishlab chiqarishni kengaytirishni yoki qisqartirishni taqozo etadi. Bu oʻz navbatida investitsiyalarni oʻzgartiradi. Talab ketidan investitsiyaning koʻpayishi ishlab chiqarishdagi texnika va texnologiyani yangilaydi. Ammo ishlab chiqarish haddan tashqari koʻpaysa, mahsulot turib qoladi, uni koʻproq ishlab chiqarish zarurati boʻlmaydi, natijada uni qisqartirishga toʻgʻri keladi. Ishlab chiqarishning texnikaviy yangilanishi vaqti-vaqti bilan boʻlib turadi, shu sababli iqtisodiy oʻsish notekis yuz beradi. Iqtisodiy oʻsish oʻrniga turgʻunlik yoki tushkunlik vaziyati kelib chiqadi, soʻng ishlab chiqarish yana oʻnglanib ketadi. Texnika taraqqiyotining shiddatiga qarab texnikaviy yangilanish muddati qisqaradi. Agar XIX asrning 1-yarmida texnikaning yangilanishi, ya’ni mavjud texnikaning tuzib boʻlinishi natijasida uning yangisi bilan almashtirilishi 12-15 yilda boʻlsa, XXI asrga kelib bu muddat 1-2 yilga tushib qoldi. Buning ustiga talab-ehtiyoj ham tez yangilanadi. Shu boisdan oʻsish va pasayishdan iborat tebranma harakat sikli (davri) ham qisqaradi. Nazorat savollari 1. Iqtisodiy inqirozlar mohiyati nimada ifodalanadi? 2. Iqtisodiy sikl boʻyicha qanday nazariyalar mavjud? 3. Eksternal va internal nazariyalarning farqi nimada? 4. Iqtisodiy siklning ta’rifini bering va uning har bir fazasining oʻziga xos belgilarini koʻrsating. 5. Iqtisodiy sikllarning asosiy turlariga tavsif bering va muhim belgilarini koʻrsating. 6. Iqtisodiy siklning oqibatlari 7. Davlatning davriylikka qarshi siyosati? 8. Iqtisodiy davrlar necha turga boʻlinadi? 9. Iqtisodiy tebranishlarning sabablarini qanday izohlaysiz? 10. Nima uchun iqtisodiy tebranishlar takrorlanib turadi?