Iqtisodiy faoliyat va tanlov erkinligi. Bozor iqtisodiyotining mazmuni va amal
qilishi
Reja
1. Iqtisodiy faoliyat va tanlov erkinligi. Iqtisodiy subyektlar harakatining
taʼminlanishi. Bozor iqtisodiyotining boshqa ijobiy jihatlari.
2. Bozor iqtisodiyotining asosiy ziddiyatlari va salbiy jihatlari. “Bozor” va
“bozor iqtisodiyoti” tushunchalarining oʻzaro farqlanishi.
3. Bozorning mazmuni va asosiy belgilari. Bozor mexanizmi.
4. Bozorning obyektlari va subyektlari. Bozorning vazifalari.
5. Bozorning turkumlanishi. Resurslar, mahsulotlar va daromadlarning
doiraviy aylanishi. Bozor infratuzilmasi.
6. Bozor infratuzilmasi muassasalarini guruhlash yoʻnalishlari.
Bozor infratuzilmasi tarkibi. Iqtisodiy faoliyat va tanlov erkinligi. Iqtisodiy
subyektlar harakatining taʼminlanishi. Bozor iqtisodiyotining boshqa ijobiy
jihatlari. Bozor iqtisodiyotining asosiy ziddiyatlari va salbiy jihatlari. “Bozor” va
“bozor iqtisodiyoti” tushunchalarining oʻzaro farqlanishi.
Bozor tushunchasi bozor iqtisodiyotining muhim kategoriyasi bo’lib,
iqtisodiyot nazariyasida ham, xo’jalik yuritish amaliyotida ham, barcha mamlakatlar
tajribasida ham qo’llaniladigan ilmiy-amaliy tushunchadir. Eng avvalo «bozor» va
«bozor iqtisodiyoti» tushunchalarining bir-biridan farqlanishini ta’kidlab o’tishimiz
lozim. Chunki, ko’pincha bu ikki tushunchani bir xil ma’noda ifodalash, ba’zi adabi
yotlarda sinonim so’zlar sifatida qo’llash yoki ularni chalkashtirish hollari uchraydi.
Bozor jamiyatda bozor iqtisodiyoti shakllangunga qadar mehnat taqsimotining ro’y
berishi natijasida vujudga kelgan bo’lib, u ijtimoiy takror ishlab chiqarishning
ayirboshlash jarayonini o’z ichiga oladi. Bozor iqtisodiyoti esa bozor
munosabatlarining tarixan uzoq davr mobaynida rivojlanishi natijasi bolib, tovar-
pul qonunlari asosida tashkil etiluvchi va faoliyat ko’rsatuvchi iqtisodiy tizimni
anglatadi.
Bozor iqtisodiyoti takror ishlab chiqarishning barcha fazalarini:
ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol jarayonlarini qamrab
oladi. Bozor esa faqat bitta fazani, ya’ni ayirboshlash fazasini o’z ichiga oladi.
Bozor tushunchasi yuzaki qaraganda oddiy tushunchaga o’xshab ko’rinadi, ayrimlar
bozorni tovarlar sotiladigan va xarid qilinadigan joy deb o’ylashadi. Lekin uning
ichki mazmuniga e’tibor berilsa, u ko’p qirrali bolib, mazmuni o’zgaruvchan ekan-
ligini, turli davrlarda turli ma’noni anglatishini bilib olish mumkin. Bozor
tushunchasi tovar ayirboshlashning kelib chiqishi va rivojlanishi bilan bogliq
bolib, u iqtisodiy jamoa tuzumining oxirlarida kelib chiqqan va dastlab tovar
almashuv, tovar ayirboshlash joyi yoki maydoni degan mazmunni anglatgan.
Dastlab, bozor ikki yoki bir necha qabila a’zolari bir-birlari bilan tovar almashuv
joyi sifatida namoyon bolgan boisa, hunarmandchilikning
rivojlanishi,
shaharlarning paydo boiishi bilan alohida maydonlar ajratilib, unda kishilar oldi-
sotdi qilganlar. Lekin hali u davrlarda tovar ayirboshlash T - T ko’rinishida, ya’ni
bir turdagi tovarga boshqa turdagi tovami ayirboshlash shaklida bolgan. Bunday
ayirboshlashda vaqt va masofa bolmay, bir vaqtning o’zida o’shajoyda almashuv
jarayoni sodir bolgan. Keyinchalik tovarlarni bunday tarzda ayirboshlashning
ziddiyatlari kuchayib borishi natijasida pul kelib chiqib, sotish va sotib olish
jarayoni ikkiga ajralgan va T - P - T ko’rinishini olgan. Endi tovarni sotish (T - P)
va sotib olish (P - T) zamon va makon jihatidan mos kelmasligi mumkin. Chunki
sotuvchi o’z tovarini bir joyda pulga ayirboshlab, o’ziga kerakli tovami boshqa vaqt
va boshqa joyda sotib olishi mumkin. Pulning kelib chiqishi bilan savdogarlar, ya’ni
tovarlarni ishlab chiqaruvchidan olib iste’molchiga, bir joydan ikkinchi joyga olib
borib sotish bilan shug’ullanadigan maxsus guruhlar paydo bo’ldi.
Mehnat taqsimoti chuqurlashib savdo sohasi vujudga keldi. Bu soha tovar-pul
harakatini tezlashtirish imkonini berib, iste’molchi bilan ishlab chiqaruvchini
bog’laydigan vositaga aylandi. Bunda ishlab chiqaruvchi bilan iste’molchi ham bir-
birlari bilan uchrashishi shart bo’lmay, ular savdogarlar-vositachilar orqali aloqa qi-
lishlari mumkin bo’lib qoldi. Endi bozor tushunchasining mazmuni o’zgarib, yangi
ma’no kasb etadi, ya’ni tovar-pul muomalasining yangi shakli sifatida namoyon
bo’la boshladi. Oldi-sotdi jarayonida yangi o’ziga xos muhim tovar - ishchi
kuchining paydo bo’lishi bilan bozor umumiy tus olib, uning mazmuni yanada
kengaydi. Endilikda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlargina emas, balki ishlab
chiqa rish vositalari va ishchi kuchi ham bozor jarayoni orqali o’tib, ish lab
chiqarishga jalb etila boradigan, ularning bir-biriga o’zaro ta’siri to’g’ridan-to’g’ri
emas, balki bilvosita-bozor orqali sodirbo’la bosh ladi. Shunday qilib, hozirgi davrda
bozor ishlab chiqamvchilar bilan iste’molchilarning ko’p qirrali murakkab
aloqalarini, ularning o’zaro bir-birlariga bo’lgan ta’sirini bog’laydigan bo’g’in,
jamiyat taraqqiyotida modda almashuvini ta’minlaydigan jarayon sifatida
shakllandi.
Bozorning mazmuni va asosiy belgilari. Bozor mexanizmi.
Bozor - ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar (sotuvchilar va xaridorlar)
o’rtasida pul orqali ayirboshlash jarayonida vujudga keladigan munosabatlar
majmuasi.
Bozorning asosiy belgilari quyidagilardan iborat:
- sotuvchi va xaridorlarning o’zaro kelishuvi, ekvivalentlilik prinsipi asosida
ayirboshlash;
- sotuvchilarning xarajatlari qoplanib, foyda olishi;
- to’lovga layoqatli bo’lgan xaridorlarning talabini qondirish va raqobatchilik.
Bozor tovarlarni ishlab chiqarish va ayirboshlash, pulning vujudga kelishi,
ularning rivojlanishi natijasida kelib chiqqan tarixiy tushuncha bolib, hozirgi davrda
keng tarqalgan obyektiv iqtisodiy jarayondir.
Bozordagi tovar va xizmatlar miqdori talabga nisbatan kam bo’lsa narxlar oshib
ketadi, ayirboshlashning ekvivalentlik muvozanati buziladi, natijada tovarni
sotuvchi me’yoridan ortiqcha daromad olish imkoniga ega boiadi. Aksincha,
bozorda tovarlar miqdori talab miqdoridan oshib ketsa, narxlar pasayib ketib,
sotuvchilar zarar ko’radilar. Shuningdek, ishlab chiqarish jarayonida sustkashlik,
no’noqlik va xo’jasizlik yuz berib, ortiqcha xarajatlarga yol qo’yilsa ham zarar oshib
ketadi, chunki bozor bunday behuda sarflarni hisobga olmaydi. Bularning barchasini
bozor o’z mexanizmi orqali amalga oshiradi. Bozor mexanizmi - bozor
iqtisodiyotining faoliyat qilishini tartibga solishni va iqtisodiy jarayonlarni
uyg’unlashtirishni ta’minlaydigan dastak va vositalar.
Bozorning iqtisodiy mazmunini ochib berishda uning obyekti va subyektini
ajratib ko’rsatish lozim boiadi.
Bozorning obyektlari va subyektlari. Bozorning vazifalari.
Bozor obyekti - ayirboshlash munosabatlariga jalb qilingan iqtisodiy
faoliyat natijalari va iqtisodiy resurslar, tovar, pul va unga tenglashtirilgan
moliyaviy aktivlar.
Hozirgi sharoitda oziq-ovqat va qishloq xo’jalik mahsulotlari do’konlari,
avtomobilga xizmat ko’rsatish stansiyasi, benzin quyish shaxobchalari, sanoat
tovarlari do’koni, tijoratchilarning savdo shaxobchalari, turli xil supermarketlar,
yirik savdo markazlari va savdo yarmarkalari, umumiy ovqatlanish shaxobchalari
bozorning odatdagi ko’rinishlari hisoblanadi. Fond birjalari, valyuta bozori, don
birjalari va auksion kabilar bozorning yuqori darajada rivojlangan ko’rinishlaridir.
Bozor subyekti - ayirboshlash munosabatlari qatnashchisi.
Bozor subyektlari ikki guruhga - sotuvchi va xaridorlarga bolinib, ular bozor
munosabatlarining turli vazifalarini bajaradi. Sotuvchilar bozorga tovar va
xizmatlarni taklif etadi, xaridorlar esa ularga talab bildiradi. Bozor o’z subyektlari
manfaatini bir-biriga boglab, ularni muvofiqlashtiradi. Ayrim turdagi bozorlarda
sotuvchi va xaridorlar o’rtasida bevosita aloqa mavjud bolsa, boshqalarida bilvosita
aloqa mavjud bolib, ular hech qachon bir-birini ko’rmaydi yoki bilmaydi.
Bozorning asosiy vazifasi ishlab chiqaruvchilar tomonidan yaratilgan
tovar va xizmatlarni, iqtisodiy resurslarni iste’molchilarga yetkazib berishdan
iboratdir. Bu yerda bozor ish lab chiqarish bilan iste’molni bir-biriga boglaydi,
ishlab chiqarilgan tovar yoki xizmat o’z iste’molchisini topadi. Bunda bozor
vositachi bolib xizmat qiladi. Bozorda qiymat shakllari almashadi. U qiymatni
tovar shaklidan pul shakliga aylantiradi. Individual mehnat sarflari sifatida chiqqan
tovarlar bozor tomonidan tan olinsa, ijtimoiy mehnat sarfini namoyon qiladi va
tovarning bozor qiymati hosil bo’ladi.
Bozor ayirboshlash kategoriyasi bo’lib, ishlab chiqarishning uzluksiz
takrorlanib turishiga yordam beradi. Ishlab chiqarish, yangidan boshlanishi
uchun yaratilgan tovarlar sotilishi va ularning pulga aylanishi, puldan esa kerakli
iqtisodiy resurslar xarid qilinishi zarur. Bozor vositasida tovami sotishdan tushgan
mablag’lar hisobiga, ishlab chiqamvchilar resurslar sotib olish yo’li bilan sarflan
gan ishlab chiqarish vositalari o’rnini qoplaydigan va ishlab chiqarishni kengaytirish
uchun kerakli moddiy va mehnat resurslariga ega boladilar. Bozor orqali
resurslarning erkin harakati ta’minlanadi va ularning tarmoqlar o’rtasida
taqsimlanishi ro’y beradi. Iste’molchilar bozorda u yoki bu tovarga bo’lgan talabini
bildiradi.
Bozor bu talabni ishlab chiqaruvchilar va resurslarni yetkazib
beruvchilarga uzatadi. Resurslar talab bildirgan tarmoqlar va sohalar o’rtasida
taqsimlanib turadi.
Bozor iqtisodiyotni tartibga solib turish vazifasini talab, taklif, raqobat va
narxlar yordamida bajaradi. U o’zida talab va taklifni jamlab, bu bilan nimani,
qancha miqdorda va qaysi vaqtda ishlab chiqarish kerakligini aniqlab beradi. Bozor
narx vositasida iqtisodiy resurslarni tovarlarga talab kamaygan tarmoqlardan talab
ortgan tarmoqlarga oqib kelishini ta’minlaydi. Shuningdek, adabiyotlarda bozorning
boshqa ko’plab qo’shimcha vazifalari ham keltiriladi. Bu vazifalarni yaqqolroq
tasavvur etish uchun ularni maxsus rasm ko’rinishida ifodalash mumkin.
1-rasm. Bozorning vazifalari
Bozor turli xil vazifalarni bajarsada, ular o’zaro bog’liq va bir- birini taqozo
qiladi. Bozorning iqtisodiy mazmunini chuqurroq tushunish uchun uning turlari va
ichki tuzilishini ko’rib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Hozirgi davrda bozor murakkab tuzilishga egadir. Bozorning ich ki tuzilishi
murakkab bo’lganligi sababli uni turkumlashga quyidagi mezonlar asos qilib
olinadi: bozorning yetuklik darajasi, sotiladigan va sotib olinadigan mahsulot turi,
bozor subyektlari xususiyatlari, bozor miqyosi, iqtisodiy aloqalar tavsifi va
boshqalar.
Bozorning yetuklik darajasiga qarab rivojlanmagan bozor, erkin (klassik)
bozor, hozirgi zamon rivojlangan bozorlarga bo’linadi. Rivojlanmagan,
shakllanayotgan bozor tasodifiy tavsifga ega bo’lib, unda tovarni tovarga
ayirboshlash (barter) usuli ko’proq qo’llaniladi. Bozorning bu turi tarixan hali
haqiqiy pul mavjud bo’lmagan davrga to’g’ri keladi. Lekin hozirgi davrda ham
ayrim mamlakatlarda pul inqirozga uchrab, ijtimoiy ishonchni yo’qotgan, bozor
iqtisodiyotiga o’tish sharoitida ham bozorning bunday turi amal qilishi mumkin.
Erkin (klassik) bozor - tovar va xizmatlarning har bir turi bo’yicha juda
ko’p ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar, sotuvchilar va xaridorlar mavjud
bo’lib, ular o’rtasida erkin raqobat amal qiluvchi, narxlar talab va taklif
o’rtasidagi nisbatga qarab erkin shakllanuvchi bozordir. Erkin bozorda
raqobatning turli usullari qo’llanilib, aholi va ishlab chiqaruvchilar keskin
tabaqalanishi ro’y beradi.
Hozirgi zamon rivojlangan bozori ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikni
ta’minlash va aholini ijtimoiy himoyalash maqsadida bozor aloqalarining
davlat tomonidan tartibga solib turilishiga asoslanadi. Demak, davlat ham bozor
ishtirokchisi bo’lib, u bozor aloqalarini tartiblashtiradi va boshqaradi. Hozirgi
zamon rivojlangan bozorida turli xil birjalar va boshqa oldi-sotdi jarayoniga xizmat
qiluv chi sohalar taraqqiy etgan bo’ladi. Raqobatning asoratli kurashlari, aholining
tabaqalashuvi yumshatilib, ularning daromadlari o’rtasidagi tafovutlar me’yor
darajasida ushlab turiladi.
Bozor hududiy jihatdan ham turlicha bolishi mumkin. Bular mahalliy
bozorlar (Toshkent bozori, Samarqand bozori, Urgut bo zori, London bozori, Nyu-
York bozori, Pekin bozori va boshqalar); milliy bozorlar (O’zbekiston bozori,
Rossiya bozori, Ukraina bozori, Angliya bozori, Amerika bozori, Xitoy bozori va
boshqalar); hududiy bozorlar (Markaziy Osiyo yoki Osiyo bozori, G'arbiy Yevropa
bo zori) va nihoyat jahon bozori.
Sotiladigan va sotib olinadigan tovar, xizmat turiga ko’ra bozorlar quyidagi
turlarga bolinadi: iste’mol tovarlari va xizmatlari bozori, ishlab chiqarish vositalari
va ishchi kuchi (resurslar) bozori, valyuta bozori va fond birjalari, ilmiy-texnika
kashfiyoti va ishlanmalar bozori.
Muomalaga chiqadigan subyektlarning xususiyatiga ko’ra ulgurji va
chakana savdoni ajratish mumkin. Chakana savdoda, asosan, sotib oluvchilar
fuqarolar hisoblanadi. Turli shakldagi korxonalar, firmalar, xususiy do’konlar va
boshqalar esa sotuvchi hisoblanadi. Ulgurji savdoda mahsulotlar yirik partiyalarda
ko’tarasiga sotiladi.
Bozorning asosiy tarkibiy qismlaridan biri bolib iste’mol tovarlari va
xizmatlar bozori hisoblanadi. Bu bozorda xo’jalik subyektlarining barcha uchta
turi: uy xo’jaliklari, davlat va korxonalar qatnashadi.
Iste’mol tovarlari va xizmatlari bozorining maxsus turi intellektual tovarlar
bozoridir. Bu bozorda aqliy mehnat mahsuli bolgan tovarlar - ilmiy g’oyalar,
texnika yangiliklari, san’at va adabiyot asarlari, har xil axborotlar oldi-sotdi qilinadi.
Intellektual bozor tarkibida ilmiy-texnika ishlanmalarini ayirboshlash katta o’rin
tutadi. U amalda patent, litsenziya va nou-xau sotishdan iborat bolib, bu bozorda
asosan, innovatsiya firmalari ish ko’radi. Mazkur firmalar yangiliklar yaratish,
bozorda sotish va ishlab chiqarishga joriy etish bo’yicha xizmat ko’rsatadi.
Ishlab chiqarish vositalari (resurslar) bozorida tovar sifatidagi mehnat
vositalari va materiallar oldi-sotdi qilinadi. Bu bozorda mashina, asbob-uskuna,
xomashyo, yoqilgi va materiallar kabi ishlab chiqarish vositalari ulgurji ravishda
sotiladi. Resurslar bozoridagi tovarlar shaxsiy iste’molga emas, ishlab chiqarish
iste’moliga xizmat qiladi, ya’ni ishlab chiqarish talabini qondiradi.
Bbozorning barcha subyektlari o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar iste’mol
tovarlari va resurslar bozori orqali ancha to’liq va yorqin namoyon bo’ladi (5.4-
rasm).
Rasmdan ko’rinib turibdiki, uy xo’jaliklari va davlat iqtisodiy resurslarga
egalik qilib, ularni resurslar bozoriga yetkazib beradi. Kor xonalar resurslarga talab
bildiradi. Korxonalarning resurslarni sotib olishga sarflagan pul mablag’lari
resurslarni yetkazib beruvchilarning daromadlari (ish haqi, renta, foiz va foyda)
oqimini tashkil qiladi.
2-rasm. Iste’m ol tovarlari bozori va resurslar bozori hamda bozor sub
yektlari о ‘rtasida resurslar, mahsulot va daromadlar harakati.
Uy xo’jaliklari resurslarni sotishdan olinadigan pul daromadlarini sarflash
jarayonida ko’plab tovar va xizmatlarga o’zlarining talabini bildiradi. Bir vaqtda
korxonalar aynan shu bozorda tovar va xizmatlarni taklif qiladi. Tovar va
xizmatlarga iste’mol sarflari oqimi korxonalarning pul tushumi yoki daromadini
tashkil qiladi.
Iqtisodiy resurslar bozorining tarkibiy qismini ishchi kuchi bozori tashkil
qiladi. Ishchi kuchi bozorida o’ziga xos xususiyatga ega bolgan iqtisodiy
resursning oldi-sotdi bitimi amalga oshiriladi. Bu bozorda biznes tomonidan ishchi
kuchiga bolgan talab, uy xo’jaliklari tomonidan bildirilgan ishchi kuchi taklifi bilan
to’qnash keladi. Shunday ekan, ishchi kuchi bozorida iqtisodiy subyektlarning ikki
turi - tadbirkorlar va yollanma ishchilar harakat qiladi. Ishchi kuchi insonning
mehnat qilish qobiliyati sifatida tovarga aylanadi, bu qobiliyat bozor orqali uning
egasidan ajratib olinishini bildirmaydi. Ishchi kuchi bozorida insonning o’zi emas,
uning mehnat qilish qo biliyati ma’lum muddatga sotiladi.
Moliya bozori turli-tuman va ko’p jihatli boisa ham oldi-sotdi obyekti bitta,
ya’ni pul (pulga tenglashtirilgan qog’ozlar) hisoblanadi. Ortiqcha mablagiarga ega
bolgan xo’jalik subyektlari o’z moliyaviy resurslarini ularga ehtiyoj sezgan
subyektlarga taklif qiladi.
Moliya bozorini moliyaviy bitimlarning harakatiga qarab turkumlash mumkin.
Bunda moliya bozori ikkiga ajraladi: qarz majburiyatlari bozori va kapital (mulk)
bozori. Qarz majburiyatlari bozorida pul vaqtincha qarzga olinadi va shaxsiy
iste’mol uchun ishlatiladi. Kapital (mulk) bozorida jamg’arishga qo’yilgan
puldan daromad olish huquqi sotiladi va sotib olinadi. Bu bozorda mablaglar
kapital sifatida ishga solinib, foyda keltiradi. Shuni hisobga olib kapital bozorini
ikkita bo’g’inga ajratish mumkin: ssuda kapitali bozori va qimmatli qog’ozlar
bozori. Ssuda kapitali bozori - pul shaklidagi kapitalning foiz to’lash sharti
bilan qarzga berish bo’yicha oldi- sotdi munosabatidir. Bu bozorda asosan davlat
va banklarning qisqa muddatli majburiyatlari muomalada boiadi.
Qimmatli qog’ozlar bozori - turli ko’rinishdagi qimmatli qog’ozlar
(aksiya, obligatsiya, veksel, chek, depozit kabilar) ning oldi-sotdi munosabati.
Mazkur bozor amalda fond birjalari, auksionlar va banklardan iborat bolib, unda
broker va dilyerlar vositachilik qiladi. Qimmatli qog’ozlarning harakati xususiyati
bo’yicha moliya bozori birlamchi va ikkilamchi (hosila) bozorlarga bolinadi.
Birlamchi bozorda yangi nusxadagi qog’ozlar sotiladi va sotib olinadi, ikkilamchi
bozorda oldin chiqarilgan qimmatli qog’ozlar harakat qiladi. Birlamchi bozorda
qimmatli qog’ozlar sotilsa, ikkilamchi bozorda qayta sotiladi. Iqtisodiyot uchun
qimmatli qog’ozlarning ikkilamchi bozori favqulodda muhim ahamiyatga ega. U
xo’jalik subyektlari o’rtasida moliyaviy vositalarning erkin harakat qilishini
ta’minlaydi. Shu sababli ham O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish
bo’yicha harakatlar strategiyasida “sug’urta, lizing va boshqa moliyaviy
xizmatlarning hajmini ularning yangi turlarini joriy qilish va sifatini oshirish
hisobiga kengaytirish, shuningdek fond bozorini kapitalni jalb qilish hamda
korxona, moliyaviy institutlar va aholining erkin resurslarini joylashtirishdagi
muqobil manba sifatida rivojlantirish”ga katta ahamiyat berilmoqda.
Bozorning turkumlanishi. Resurslar, mahsulotlar va daromadlarning
doiraviy aylanishi. Bozor infratuzilmasi.
Bozorning samarali amal qilishi ko’p jihatdan uning infratuzilmasining
rivojlanganlik darajasiga bog’liqdir.
Bozor infratuzilmasi - bu bozor aloqalarini o’rnatish va ularning bir
maromda amal qilishiga xizmat ko’rsatuvchi muassasalar tizimidir.
Bozor infratuzilmasi tarkibiga kimvchi muassasalarni quyidagi asosiy
yo’nalishlar bo’yicha guruhlash mumkin:
1) tovar va xizmatlar muomalasiga xizmat qiluvchi muassasalar (ombor
xo’jaligi, transport va aloqa xizmatlari ko’rsatuvchi kor xonalar, birjalar, auksionlar,
savdo uylari, savdo-sotiq idoralari va agentliklari va h.k.);
2) moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi muassasalar (bank,
kredit muassasalari, sug’urta va moliya kompaniyalari, soliq idoralari va h.k.);
3) ijtimoiy sohaga xizmat ko’rsatuvchi muassasalar (uy-joy va kommunal
xizmat idoralari, aholini ishga joylashtirish firmalari va h.k.);
4) axborot xizmati idoralari (ma’lumotlarni to’plash, umumlashtirish va
