IQTISODIY OʻSISH MODELLARI

Yuklangan vaqt

2024-06-14

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

21

Faytl hajmi

673,5 KB


IQTISODIY OʻSISH MODELLARI Reja: 1. Iqtisodiy oʻsishning umumiy tavsifi 2. Iqtisodiy oʻsish omillari va tiplari 3. Iqtisodiy oʻsishning keynscha modellarining umumiy tavsifi. E.Domar modeli. 4. Iqtisodiy oʻsishning R. Xarrod modeli. 5. R.Solouning neoklassik modeli asoslari 6. Iqtisodiy oʻsishning J.Mid va A. Lyuis modellari. Iqtisodiy oʻsish — bu obyektiv qonuniyat boʻlib, aholining oʻsishi, FTT, ishlab chiqarish hajmining ma’lum bir vaqt davomida oʻsishi kabi jarayonlar bilan bogʻlangan. Iqtisodiy oʻsish jami taklifning oʻsishini yoki boshqacha aytganimizda, potensial YaIM hajmining oshishini bildiradi. Shunday qilib, iqtisodiy oʻsish nafaqat ishlab chiqarishning oʻsishini, balki iqtisodiyot potensialining oʻsishini ham bildiradi. MAKROIQTISODIY BARQARORLIKNING ASOSIY BELGILARI Iqtisodiy oʻsish Toʻla bandlik Ichki narxlarning barqarorligi Baquvvat toʻlov balansi Xorijiy valyutalar almashuv kursining barqarorligi Davlat byudjeti kamomadining YaIMga nisbatan 3% dan ortib ketmasligi Daromadlar taqsimlanishi muammosi IQTISODIY OʻSISH MODELLARI Reja: 1. Iqtisodiy oʻsishning umumiy tavsifi 2. Iqtisodiy oʻsish omillari va tiplari 3. Iqtisodiy oʻsishning keynscha modellarining umumiy tavsifi. E.Domar modeli. 4. Iqtisodiy oʻsishning R. Xarrod modeli. 5. R.Solouning neoklassik modeli asoslari 6. Iqtisodiy oʻsishning J.Mid va A. Lyuis modellari. Iqtisodiy oʻsish — bu obyektiv qonuniyat boʻlib, aholining oʻsishi, FTT, ishlab chiqarish hajmining ma’lum bir vaqt davomida oʻsishi kabi jarayonlar bilan bogʻlangan. Iqtisodiy oʻsish jami taklifning oʻsishini yoki boshqacha aytganimizda, potensial YaIM hajmining oshishini bildiradi. Shunday qilib, iqtisodiy oʻsish nafaqat ishlab chiqarishning oʻsishini, balki iqtisodiyot potensialining oʻsishini ham bildiradi. MAKROIQTISODIY BARQARORLIKNING ASOSIY BELGILARI Iqtisodiy oʻsish Toʻla bandlik Ichki narxlarning barqarorligi Baquvvat toʻlov balansi Xorijiy valyutalar almashuv kursining barqarorligi Davlat byudjeti kamomadining YaIMga nisbatan 3% dan ortib ketmasligi Daromadlar taqsimlanishi muammosi 28.1-rasm. Makroiqtisodiy barqarorlikning asosiy belgilari Iqtisodiyotning barqarorligi aholi turmush darajasining yaxshilanishi va barcha sohalarning taraqqiy etishini ta’minlaydi. Shu sababli, iqtisodiy o‘sish muammolari dunyo olimlari, siyosatchilarining diqqat markazidagi mavzulardan biri bo‘lib kelmoqda. Iqtisodiy o‘sish sur’ati darajasi mamlakatda olib borilayotgan makroiqtisodiy siyosatga bogʻliq hisoblanadi. Iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda iqtisodiy siyosatning dastaklaridan foydalaniladi. Iqtisodiy oʻsishda nafaqat mamlakat real daromadlarining oʻsishi, shuningdek, jon boshiga toʻgʻri keladigan real daromadlarning oʻsishi ham tushuniladi. Iqtisodiy oʻsish ikki xil usul bilan aniqlanadi va oʻlchanadi. Birinchi usul, YaIM (SIM)ni oʻtgan davrga nisbatan oʻzgarishi sifatida aniqlanadi va mamlakatning umumiqtisodiy imkoniyatlari harakatini aniqlash uchun ishlatiladi. Ikkinchi usul, real YaIM (SIM)ning oʻtgan davrga nisbatan aholi jon boshiga oʻzgarishi sifatida aniqlanadi. Iqtisodiy oʻsishni aniqlash va asoslab berish jarayonlarida quyidagilarga e’tibor berish kerak: 1) Iqtisodiy oʻsishni oʻlchash; 2) Oʻsish omillari; 3) Iqtisodiy oʻsish modellari. 28.1-rasm. Makroiqtisodiy barqarorlikning asosiy belgilari Iqtisodiyotning barqarorligi aholi turmush darajasining yaxshilanishi va barcha sohalarning taraqqiy etishini ta’minlaydi. Shu sababli, iqtisodiy o‘sish muammolari dunyo olimlari, siyosatchilarining diqqat markazidagi mavzulardan biri bo‘lib kelmoqda. Iqtisodiy o‘sish sur’ati darajasi mamlakatda olib borilayotgan makroiqtisodiy siyosatga bogʻliq hisoblanadi. Iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda iqtisodiy siyosatning dastaklaridan foydalaniladi. Iqtisodiy oʻsishda nafaqat mamlakat real daromadlarining oʻsishi, shuningdek, jon boshiga toʻgʻri keladigan real daromadlarning oʻsishi ham tushuniladi. Iqtisodiy oʻsish ikki xil usul bilan aniqlanadi va oʻlchanadi. Birinchi usul, YaIM (SIM)ni oʻtgan davrga nisbatan oʻzgarishi sifatida aniqlanadi va mamlakatning umumiqtisodiy imkoniyatlari harakatini aniqlash uchun ishlatiladi. Ikkinchi usul, real YaIM (SIM)ning oʻtgan davrga nisbatan aholi jon boshiga oʻzgarishi sifatida aniqlanadi. Iqtisodiy oʻsishni aniqlash va asoslab berish jarayonlarida quyidagilarga e’tibor berish kerak: 1) Iqtisodiy oʻsishni oʻlchash; 2) Oʻsish omillari; 3) Iqtisodiy oʻsish modellari. Milliy iqtisodiyot oʻsishini oʻlchashda jami daromadlarning (mahsulotlarning) har xil indikatorlaridan foydalanish mumkin. Umumiy oʻsish darajasi aslida YaIM miqdori bilan belgilanadi. Shuningdek, bu koʻrsatkichlar miqdori va bajarayotgan vazifasiga qarab YaIM yoki MD ham boʻlishi mumkin. Bu koʻrsatkichlarning barchasi bir-biriga juda ham yaqin. YaMD YaIM kabi ushbu mamlakat aholisi olayotgan daromadlar miqdorini koʻrsatadi. Shuning uchun ham undan aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan daromadlar dinamikasi va darajasini aniqlayotganda foydalanish mumkin. Iqtisodiy oʻsish nazariyasi va modellarida umumiy makroiqtisodiy koʻrsatkichlarning farqi unchalik katta ahamiyatga ega emas. Chunki, ularning farqi iqtisodiy oʻsish chegarasi va omillari oʻsish darajasini tahlil qilishda hal qiluvchi jarayon hisoblanmaydi. Iqtisodiy oʻsish nazariyasida daromadlar iste’mol va investitsiyalarga boʻlinadi: Y = S + I Davlat xarajatlari va sof eksport koʻrsatkichlari ham iste’mol va investitsiyalar tarkibiga kiritib yuboriladi. Mutlaq miqdordagi koʻrsatkichlar dinamikasi Y (t -vaqt indeksi) va jon boshiga toʻgʻri keladigan koʻrsatkichlar birgalikda oʻsish jarayonini bildiradi. Iste’mol hajmi (S) iqtisodiyotning provard maqsadini va yashash darajasi oshishini bildirsa, investitsiyalar esa resurs imkoniyatlarining oʻsishi va texnik yangiliklarning moddiylashishini anglatadi. Iste’mol va investitsiya oʻrtasida yetarlicha muqobillik mavjud, chunki, joriy iste’mol miqdorining oshishi investitsiyalarning daromaddagi ulushini pasaytirish iqtisodiy oʻsish imkoniyatlarini qisqartiradi. Har bir mamlakat iqtisodiy oʻsishga intiladi, chunki iqtisodiy oʻsish, birinchidan, milliy mahsulot hajmi va daromadning koʻpayishiga, ikkinchidan, resurslardan samarali foydalanishga, uchinchidan, yangi-yangi ehtiyojlar va imkoniyatlarning paydo boʻlishiga, toʻrtinchidan, xalqaro bozorlarda mamlakat obroʻsining oshishiga olib keladi. Milliy iqtisodiyot oʻsishini oʻlchashda jami daromadlarning (mahsulotlarning) har xil indikatorlaridan foydalanish mumkin. Umumiy oʻsish darajasi aslida YaIM miqdori bilan belgilanadi. Shuningdek, bu koʻrsatkichlar miqdori va bajarayotgan vazifasiga qarab YaIM yoki MD ham boʻlishi mumkin. Bu koʻrsatkichlarning barchasi bir-biriga juda ham yaqin. YaMD YaIM kabi ushbu mamlakat aholisi olayotgan daromadlar miqdorini koʻrsatadi. Shuning uchun ham undan aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan daromadlar dinamikasi va darajasini aniqlayotganda foydalanish mumkin. Iqtisodiy oʻsish nazariyasi va modellarida umumiy makroiqtisodiy koʻrsatkichlarning farqi unchalik katta ahamiyatga ega emas. Chunki, ularning farqi iqtisodiy oʻsish chegarasi va omillari oʻsish darajasini tahlil qilishda hal qiluvchi jarayon hisoblanmaydi. Iqtisodiy oʻsish nazariyasida daromadlar iste’mol va investitsiyalarga boʻlinadi: Y = S + I Davlat xarajatlari va sof eksport koʻrsatkichlari ham iste’mol va investitsiyalar tarkibiga kiritib yuboriladi. Mutlaq miqdordagi koʻrsatkichlar dinamikasi Y (t -vaqt indeksi) va jon boshiga toʻgʻri keladigan koʻrsatkichlar birgalikda oʻsish jarayonini bildiradi. Iste’mol hajmi (S) iqtisodiyotning provard maqsadini va yashash darajasi oshishini bildirsa, investitsiyalar esa resurs imkoniyatlarining oʻsishi va texnik yangiliklarning moddiylashishini anglatadi. Iste’mol va investitsiya oʻrtasida yetarlicha muqobillik mavjud, chunki, joriy iste’mol miqdorining oshishi investitsiyalarning daromaddagi ulushini pasaytirish iqtisodiy oʻsish imkoniyatlarini qisqartiradi. Har bir mamlakat iqtisodiy oʻsishga intiladi, chunki iqtisodiy oʻsish, birinchidan, milliy mahsulot hajmi va daromadning koʻpayishiga, ikkinchidan, resurslardan samarali foydalanishga, uchinchidan, yangi-yangi ehtiyojlar va imkoniyatlarning paydo boʻlishiga, toʻrtinchidan, xalqaro bozorlarda mamlakat obroʻsining oshishiga olib keladi. Iqtisodiy oʻsish usullaridan toʻgʻri va oʻz oʻrnida foydalanish katta ahamiyatga ega. Masalan, mamlakat harbiy salohiyatini aniqlash va rivojlantirish muammosi qaralayotganda YaIM hajmining oʻsishi, mamlakat aholisining turmush faoliyati taqqoslanayotganda aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan koʻrsatkichlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Amaliyotda iqtisodiy oʻsishning ikki xil koʻrinishi farqlanadi: haqiqiy va potensial. Haqiqiy iqtisodiy oʻsish – bu statistika organlari tomonidan muntazam nashr etiladigan YaIM yoki boshqa makroiqtisodiy koʻrsatkichlarning haqiqiy yillik koʻpayishidir. Potensial iqtisodiy oʻsish – bu iqtisodiyot oʻsishi mumkin boʻlgan tezlikdir. Potensial iqtisodiy oʻsishni ta’minlovchi omillar boʻlib quyidagilar hisoblanadi: resurslarning koʻpayishi; samaradorlikni oshishi. 28.2. Iqtisodiy oʻsish omillari va tiplari Iqtisodiy o‘sish jami taklifning o‘sishini yoki boshqacha aytganimizda, haqiqiy va potensial YaIM hajmining oshishini bildiradi. Iqtisodiy o‘sish muammosini o‘rganish natijasida real ishlab chiqarish tizimi duch keluvchi – cheklangan resurslardan samarali foydalanish muammosiga yechim topiladi. Demak, iqtisodiy o‘sish omillari va ular samaradorligini o‘rganish hamda tahlil qilish jamiyat oldidagi eng dolzarb muammolardan biridir. Real ishlab chiqarish hajmlarining uzoq muddatli oʻsishi sur’atlarini, koʻlamlarini, samaradorligi va sifati oshishini belgilovchi hodisa va jarayonlar iqtisodiy oʻsish omillari deyiladi. Iqtisodiy oʻsish omillari ikki guruhga ajratiladi: Birinchi guruh omillari iqtisodiy oʻsishni fizik (ashyoviy) jihatdan ta’minlaydi. Bu guruhga ishlab chiqarish omillari kiritiladi: Iqtisodiy oʻsish usullaridan toʻgʻri va oʻz oʻrnida foydalanish katta ahamiyatga ega. Masalan, mamlakat harbiy salohiyatini aniqlash va rivojlantirish muammosi qaralayotganda YaIM hajmining oʻsishi, mamlakat aholisining turmush faoliyati taqqoslanayotganda aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan koʻrsatkichlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Amaliyotda iqtisodiy oʻsishning ikki xil koʻrinishi farqlanadi: haqiqiy va potensial. Haqiqiy iqtisodiy oʻsish – bu statistika organlari tomonidan muntazam nashr etiladigan YaIM yoki boshqa makroiqtisodiy koʻrsatkichlarning haqiqiy yillik koʻpayishidir. Potensial iqtisodiy oʻsish – bu iqtisodiyot oʻsishi mumkin boʻlgan tezlikdir. Potensial iqtisodiy oʻsishni ta’minlovchi omillar boʻlib quyidagilar hisoblanadi: resurslarning koʻpayishi; samaradorlikni oshishi. 28.2. Iqtisodiy oʻsish omillari va tiplari Iqtisodiy o‘sish jami taklifning o‘sishini yoki boshqacha aytganimizda, haqiqiy va potensial YaIM hajmining oshishini bildiradi. Iqtisodiy o‘sish muammosini o‘rganish natijasida real ishlab chiqarish tizimi duch keluvchi – cheklangan resurslardan samarali foydalanish muammosiga yechim topiladi. Demak, iqtisodiy o‘sish omillari va ular samaradorligini o‘rganish hamda tahlil qilish jamiyat oldidagi eng dolzarb muammolardan biridir. Real ishlab chiqarish hajmlarining uzoq muddatli oʻsishi sur’atlarini, koʻlamlarini, samaradorligi va sifati oshishini belgilovchi hodisa va jarayonlar iqtisodiy oʻsish omillari deyiladi. Iqtisodiy oʻsish omillari ikki guruhga ajratiladi: Birinchi guruh omillari iqtisodiy oʻsishni fizik (ashyoviy) jihatdan ta’minlaydi. Bu guruhga ishlab chiqarish omillari kiritiladi:  tabiiy resurslar soni va sifati;  mehnat resurslari soni va sifati;  asosiy kapital hajmi;  texnologiyalar va ishlab chiqarishni tashkil etish;  jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanishi darajasi. Ikkinchi guruhga omillari jamiyatdagi iqtisodiy oʻsish potensialini yuzaga chiqarish imkonini beruvchi omillar – talab va taqsimot omillari bilvosita omillar) kiritiladi:  bozorning monopollashuvi darajasini pasayishi;  iqtisodiyotdagi soliq muhiti;  kredit-bank tizimi samaradorligi;  iste’mol, investitsiya va davlat xarajatlarining oʻsishi;  eksport hajmining oʻsishi;  iqtisodiyotda ishlab chiqarish resurslarini qayta taqsimlash imkoniyatlari;  daromadlarni taqsimlashning shakllangan tizimi. Agar oʻsish qoʻshimcha resurslarni jalb etish hisobiga ta’minlansa va jamiyatdagi resurslardan foydalanishning shakllangan oʻrtacha samaradorligi darajasini oshirmasa ekstensiv iqtisodiy deb ataladi. YaIMning oʻsishi iqtisodiyotda band boʻlganlar sonidan yuqori sur’atga ega boʻlsa intensiv iqtisodiy oʻsish roʻy beradi. “Iqtisodiy oʻsishning intensiv tipi ishlab chiqarish samaradorligining oshishiga bogʻliq. U foydalanilayotgan resurs birligiga toʻgʻri keladigan mahsulot ishlab chiqarishni koʻpaytirishni, ishlab chiqarishning texnik xususiyatlarini yaxshilashni koʻzda tutadi. Iqtisodiy oʻsishning bu ikki tipi sof holda roʻy bermaydi. Iqtisodiy oʻsish uni ta’minlashdagi intensiv yoki intensiv omillarning ulushi darajasiga qarab koʻproq ekstensiv, yoki koʻproq intensiv boʻlishi mumkin. 28.3. Iqtisodiy oʻsishning keynscha modellarining umumiy tavsifi. E.Domar modeli.  tabiiy resurslar soni va sifati;  mehnat resurslari soni va sifati;  asosiy kapital hajmi;  texnologiyalar va ishlab chiqarishni tashkil etish;  jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanishi darajasi. Ikkinchi guruhga omillari jamiyatdagi iqtisodiy oʻsish potensialini yuzaga chiqarish imkonini beruvchi omillar – talab va taqsimot omillari bilvosita omillar) kiritiladi:  bozorning monopollashuvi darajasini pasayishi;  iqtisodiyotdagi soliq muhiti;  kredit-bank tizimi samaradorligi;  iste’mol, investitsiya va davlat xarajatlarining oʻsishi;  eksport hajmining oʻsishi;  iqtisodiyotda ishlab chiqarish resurslarini qayta taqsimlash imkoniyatlari;  daromadlarni taqsimlashning shakllangan tizimi. Agar oʻsish qoʻshimcha resurslarni jalb etish hisobiga ta’minlansa va jamiyatdagi resurslardan foydalanishning shakllangan oʻrtacha samaradorligi darajasini oshirmasa ekstensiv iqtisodiy deb ataladi. YaIMning oʻsishi iqtisodiyotda band boʻlganlar sonidan yuqori sur’atga ega boʻlsa intensiv iqtisodiy oʻsish roʻy beradi. “Iqtisodiy oʻsishning intensiv tipi ishlab chiqarish samaradorligining oshishiga bogʻliq. U foydalanilayotgan resurs birligiga toʻgʻri keladigan mahsulot ishlab chiqarishni koʻpaytirishni, ishlab chiqarishning texnik xususiyatlarini yaxshilashni koʻzda tutadi. Iqtisodiy oʻsishning bu ikki tipi sof holda roʻy bermaydi. Iqtisodiy oʻsish uni ta’minlashdagi intensiv yoki intensiv omillarning ulushi darajasiga qarab koʻproq ekstensiv, yoki koʻproq intensiv boʻlishi mumkin. 28.3. Iqtisodiy oʻsishning keynscha modellarining umumiy tavsifi. E.Domar modeli. Iqtisodiy oʻsish modellari yalpi ishlab chiqarishning uzoq muddatli koʻpayishi taklif omillariga tayangan holda tahlil etish imkonini beradi. Iqtisodiy oʻsishning keynscha va neokllasik modellari mavjud. Keynscha modellarning mohiyati quyidagicha: 1) ularning barchasi Keynsning yalpi talab toʻgʻrisidagi bosh gʻoyasiga tayanadi. Ya’ni ularni tuzishda mualliflar iqtisodiyotni uzoq muddatli mutanosib rivojlanishining hal qiluvchi sharti yalpi talabni oshirish deb qarashgan; 2) iqtisodiy oʻsishning asosiy omili investitsiyalar hisoblanadi, boshqa ishlab chiqarish omillari e’tiborga olinmaydi; Keynscha iqtisodiy oʻsish modelidan soddarogʻi 40-yillarda E. Domar tomonidan taklif etilgan model hisoblanadi. E.Domar investitsiyalarni ham talab ham taklif omili deb qaraydi. Ya’ni investitsiyalar nafaqat multiplikativ ta’sir koʻrsatib yalpi talabni oshiradi, balki ishlab chiqarish quvvatlarini yuzaga keltirib, ishlab chiqarishni rivojlantiradi, tovarldar taklifini oshiradi. Shunday ekan, yalpi talabning oʻsishi yalpi taklifning oʻsishiga teng boʻlishi uchun investitsiyalar qanday oʻsishi kerak degan savol paydo boʻladi. Bu savolga javob topish uchun Domar uch tenglamani oʻz ichiga olgan tenglamalar sistemasini tuzdi: 1) taklif tenglamasi; 2) talab tenglamasi; 3) talab va taklif tengligini ifodalovchi tenglama. 1. Taklif tenglamasida investitsiyalar ishlab chiqarish omillarining qanchaga qoʻshimcha oʻsishini koʻrsatadi. Agar berilgan sharoitda investitsiyalar I oʻssa, yalpi ishlab chiqarish K α miqdorga oʻsadi: Ys= K α , K investitsiyalar hisobiga ta’minlanganligi uchun tengikni: Ys= I α deb yozish mumkin. Bunda, Iqtisodiy oʻsish modellari yalpi ishlab chiqarishning uzoq muddatli koʻpayishi taklif omillariga tayangan holda tahlil etish imkonini beradi. Iqtisodiy oʻsishning keynscha va neokllasik modellari mavjud. Keynscha modellarning mohiyati quyidagicha: 1) ularning barchasi Keynsning yalpi talab toʻgʻrisidagi bosh gʻoyasiga tayanadi. Ya’ni ularni tuzishda mualliflar iqtisodiyotni uzoq muddatli mutanosib rivojlanishining hal qiluvchi sharti yalpi talabni oshirish deb qarashgan; 2) iqtisodiy oʻsishning asosiy omili investitsiyalar hisoblanadi, boshqa ishlab chiqarish omillari e’tiborga olinmaydi; Keynscha iqtisodiy oʻsish modelidan soddarogʻi 40-yillarda E. Domar tomonidan taklif etilgan model hisoblanadi. E.Domar investitsiyalarni ham talab ham taklif omili deb qaraydi. Ya’ni investitsiyalar nafaqat multiplikativ ta’sir koʻrsatib yalpi talabni oshiradi, balki ishlab chiqarish quvvatlarini yuzaga keltirib, ishlab chiqarishni rivojlantiradi, tovarldar taklifini oshiradi. Shunday ekan, yalpi talabning oʻsishi yalpi taklifning oʻsishiga teng boʻlishi uchun investitsiyalar qanday oʻsishi kerak degan savol paydo boʻladi. Bu savolga javob topish uchun Domar uch tenglamani oʻz ichiga olgan tenglamalar sistemasini tuzdi: 1) taklif tenglamasi; 2) talab tenglamasi; 3) talab va taklif tengligini ifodalovchi tenglama. 1. Taklif tenglamasida investitsiyalar ishlab chiqarish omillarining qanchaga qoʻshimcha oʻsishini koʻrsatadi. Agar berilgan sharoitda investitsiyalar I oʻssa, yalpi ishlab chiqarish K α miqdorga oʻsadi: Ys= K α , K investitsiyalar hisobiga ta’minlanganligi uchun tengikni: Ys= I α deb yozish mumkin. Bunda, α – kapital qoʻyilmalar (investitsiyalar)ning chegaraviy unumdorligi. Agar bir yilda yalpi ishlab chiqarishni 1 mlrd soʻmga oshirish uchun 4 mlrd soʻm investitsiya talab etilsa α =0,25 boʻladi. α=Ys / I bir soʻmlik investitsiya hisobiga yaratilgan yangi mahsulot miqdorini koʻrsatadi. 2. Talab tenglamasi quyidagi koʻrinishga ega Yd=  I ( 1/ μ) , bu yerda: 1/ μ – xarajatlar multiplikatori, μ–jamgʻarishga chegaralangan moyillik. Bu tenglama milliy daromad Yd, yoki yalpi talab qoʻshimcha investitsiyalarning multiplikativ koʻpayishiga teng miqdorda oʻsishini koʻrsatadi. Ishlab chiqarish toʻplangan jami kapital bilan ta’minlanishi, milliy daromad esa qoʻshimcha investitsiyalarning multiplikativ ta’siri ostida koʻpayishi sababli taklif tenglamasida jami investitsiyalar, talab tenglamasida esa qoʻshimcha investitsiyalargina koʻrib chiqilaadi. 3. Daromadlar va ishlab chiqarish quvvatlarining qoʻshimcha oʻsish sur’atlari tengligi tenglamasi:  I ( 1/ μ) = I α Bu tenglamani yechib quyidagi natijani olamiz:  I / I = μ α ( I / I ) – investitsiyalarning yillik oʻsish sur’ati boʻlib, ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish yordamida toʻliq bandlilikni ta’minlab turish uchun (μ α) miqdorga teng boʻlishi kerak. Bundan xulosa shuki investitsiyalarning mutanosib oʻsish sur’ati jamgʻarishga chegaralangan moyillik va investitsiyalarning unumdorligi (kapital qaytimi) darajalarining hosilasi ekan. Agar μ = 0,2 α=0,4 boʻlsa  I / I = 0,2* 0,.4 =0,08 yoki 8 % Demak investitsiyalarning oʻsish sur’ati 8% boʻlishi talab etiladi. α – kapital qoʻyilmalar (investitsiyalar)ning chegaraviy unumdorligi. Agar bir yilda yalpi ishlab chiqarishni 1 mlrd soʻmga oshirish uchun 4 mlrd soʻm investitsiya talab etilsa α =0,25 boʻladi. α=Ys / I bir soʻmlik investitsiya hisobiga yaratilgan yangi mahsulot miqdorini koʻrsatadi. 2. Talab tenglamasi quyidagi koʻrinishga ega Yd=  I ( 1/ μ) , bu yerda: 1/ μ – xarajatlar multiplikatori, μ–jamgʻarishga chegaralangan moyillik. Bu tenglama milliy daromad Yd, yoki yalpi talab qoʻshimcha investitsiyalarning multiplikativ koʻpayishiga teng miqdorda oʻsishini koʻrsatadi. Ishlab chiqarish toʻplangan jami kapital bilan ta’minlanishi, milliy daromad esa qoʻshimcha investitsiyalarning multiplikativ ta’siri ostida koʻpayishi sababli taklif tenglamasida jami investitsiyalar, talab tenglamasida esa qoʻshimcha investitsiyalargina koʻrib chiqilaadi. 3. Daromadlar va ishlab chiqarish quvvatlarining qoʻshimcha oʻsish sur’atlari tengligi tenglamasi:  I ( 1/ μ) = I α Bu tenglamani yechib quyidagi natijani olamiz:  I / I = μ α ( I / I ) – investitsiyalarning yillik oʻsish sur’ati boʻlib, ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish yordamida toʻliq bandlilikni ta’minlab turish uchun (μ α) miqdorga teng boʻlishi kerak. Bundan xulosa shuki investitsiyalarning mutanosib oʻsish sur’ati jamgʻarishga chegaralangan moyillik va investitsiyalarning unumdorligi (kapital qaytimi) darajalarining hosilasi ekan. Agar μ = 0,2 α=0,4 boʻlsa  I / I = 0,2* 0,.4 =0,08 yoki 8 % Demak investitsiyalarning oʻsish sur’ati 8% boʻlishi talab etiladi. E. Domar modelidan kelib chiqadigan umumiy xulosa shuki, iqtisodiy oʻsishni ta’minlash uchun investitsiyalar hajmini oshirish, buning uchun esa jamgʻarish normasi hamda fan-texnika taraqqiyoti orqali kapitalning samaradorligini oshirish zarur. 28.4. Iqtisodiy oʻsishning R. Xarrod modeli. Agar E. Domar oʻz modelida investitsiyalarni ekzogen tarzda berilgan miqdor deb olgan boʻlsa, R.F. Xarrodning 1939-yilda ishlab chiqilgan iqtisodiy oʻsish modeliga akselerator prinsipi va tadbirkorlarning kutishiga asoslangan endogen funksiyasi ham kiritildi. Akselerator prinsipiga koʻra nafaqat investitsiyalar ishlab chiqarishning oʻsishini keltirib chiqaradi, balki ishlab chiqarish va daromadlarning oʻsgan hajmi ham investitsiya jarayonlarining jadallashishiga olib keladi. R.Xarrod oʻz modeliga uch tenglamani kiritadi: 1) kafolatlangan oʻsish sur’ati tenglamasi; 2) haqiqiy oʻsish sur’ati tenglamasi; 3) tabiiy oʻsish sur’ati tenglamasi. R Xarrod modelida haqiqiy oʻsish sur’ati ishchi kuchining oʻsish sur’ati va kapital unumdorligining oʻsish sur’ati bilan belgilanadi. G c = s , bu yerda G - YaIMning haqiqiy qoʻshimcha oʻsish sur’ati; Δ Y/ Y; c- ishlab chiqarishning kapital talabchanligi koeffitsiyenti, I / Δ Y ; s– milliy daromaddagi jamgʻarish hajmi yoki jamgʻarishga oʻrtacha moyillik, S / Y; Tadbirkorlar dinamik muvozanat ta’minlangan oʻsish sur’ati boʻlgan kafolatlangan (prognoz qilingan) oʻsish sur’atiga asoslanib oʻz investitsiya rejalarini tuzadilar. Kafolatlangan oʻsish sur’ati jamgʻarishga oʻrtacha moyillik darajasini akseleratorga nisbati sifatida aniqlanadi: Gw = s / cr , E. Domar modelidan kelib chiqadigan umumiy xulosa shuki, iqtisodiy oʻsishni ta’minlash uchun investitsiyalar hajmini oshirish, buning uchun esa jamgʻarish normasi hamda fan-texnika taraqqiyoti orqali kapitalning samaradorligini oshirish zarur. 28.4. Iqtisodiy oʻsishning R. Xarrod modeli. Agar E. Domar oʻz modelida investitsiyalarni ekzogen tarzda berilgan miqdor deb olgan boʻlsa, R.F. Xarrodning 1939-yilda ishlab chiqilgan iqtisodiy oʻsish modeliga akselerator prinsipi va tadbirkorlarning kutishiga asoslangan endogen funksiyasi ham kiritildi. Akselerator prinsipiga koʻra nafaqat investitsiyalar ishlab chiqarishning oʻsishini keltirib chiqaradi, balki ishlab chiqarish va daromadlarning oʻsgan hajmi ham investitsiya jarayonlarining jadallashishiga olib keladi. R.Xarrod oʻz modeliga uch tenglamani kiritadi: 1) kafolatlangan oʻsish sur’ati tenglamasi; 2) haqiqiy oʻsish sur’ati tenglamasi; 3) tabiiy oʻsish sur’ati tenglamasi. R Xarrod modelida haqiqiy oʻsish sur’ati ishchi kuchining oʻsish sur’ati va kapital unumdorligining oʻsish sur’ati bilan belgilanadi. G c = s , bu yerda G - YaIMning haqiqiy qoʻshimcha oʻsish sur’ati; Δ Y/ Y; c- ishlab chiqarishning kapital talabchanligi koeffitsiyenti, I / Δ Y ; s– milliy daromaddagi jamgʻarish hajmi yoki jamgʻarishga oʻrtacha moyillik, S / Y; Tadbirkorlar dinamik muvozanat ta’minlangan oʻsish sur’ati boʻlgan kafolatlangan (prognoz qilingan) oʻsish sur’atiga asoslanib oʻz investitsiya rejalarini tuzadilar. Kafolatlangan oʻsish sur’ati jamgʻarishga oʻrtacha moyillik darajasini akseleratorga nisbati sifatida aniqlanadi: Gw = s / cr , bu yerda: Gw – kafolatlangan oʻsish sur’ati cr – talab etiladigan kapital talabchanlik koeffitsiyenti ( oʻtgan yillardagi shakllangan darajasi); Bu koʻrsatkichlar doimiy boʻlganligi sababli kafolatlangan oʻsish sur’atlari ham doimiy boʻladi. Agar haqiqiy oʻsish sur’ati kafolatlangan oʻsish sur’atiga mos kelsa iqtisodiyotda barqaror uzluksiz oʻsish ta’minlanadi. Amaliyotda bunga doimo erishib boʻlmasligi tufayli qisqa muddatli davriy tebranishlar roʻy beradi. Xarrod modelida resurslardan toʻliq foydalangan sharoitda ta’minlanishi mumkin boʻlgan maksimal oʻsish sur’ati tabiiy oʻsish sur’ati deb nomlandi. Gn cr = yoki ≠ s Iqtisodiyotning barqaror dinamik muvozanati toʻliq bandlilik sharoitida kafolatlangan va tabiiy oʻsish sur’atlari oʻzaro teng boʻlganda ta’minlanadi. Ammo bunday tenglikka davlatning faol aralashuvi orqaligina erishiladi. 28.5. R.Solouning neoklassik modeli asoslari Iqtisodiy oʻsishning dastlabki neoklassik modellari 1950-1960 yillarda, ya’ni dinamik muvozanat muammosiga e’tibor susaygan va birinchi planga nafaqat foydalanilmagan quvvatlar hisobiga, balki shu bilan birga yangi texnikani joriy qilish, unumdorlikni oshirish va ishlab chiqarishni tashkil qilishni yaxshilash hisobiga potensial mumkin boʻlgan oʻsish sur’atlariga erishish muammosi chiqqan davrda paydo boʻldi. Shu sababli iqtisodiy oʻsish muammosining nafaqat nazariy asoslari, balki uni tahlil qilishning uslublari ham oʻzgardi. Bu davrda rivojlangan davlatlar iqtisodiyotida yirik firmalarning roli keskin oʻsdi. Bu firmalar oʻz investitsiyalarini strategik rejalashtirish uchun, iqtisodiy oʻsishning neokeynscha modellariga tayangan holda, mikrodarajada oʻsishning dinamik modellarini tuza boshlashdi. Yirik firmalarning mustaqil iqtisodiy siyosat yuritishga va iqtisodiy BOB bu yerda: Gw – kafolatlangan oʻsish sur’ati cr – talab etiladigan kapital talabchanlik koeffitsiyenti ( oʻtgan yillardagi shakllangan darajasi); Bu koʻrsatkichlar doimiy boʻlganligi sababli kafolatlangan oʻsish sur’atlari ham doimiy boʻladi. Agar haqiqiy oʻsish sur’ati kafolatlangan oʻsish sur’atiga mos kelsa iqtisodiyotda barqaror uzluksiz oʻsish ta’minlanadi. Amaliyotda bunga doimo erishib boʻlmasligi tufayli qisqa muddatli davriy tebranishlar roʻy beradi. Xarrod modelida resurslardan toʻliq foydalangan sharoitda ta’minlanishi mumkin boʻlgan maksimal oʻsish sur’ati tabiiy oʻsish sur’ati deb nomlandi. Gn cr = yoki ≠ s Iqtisodiyotning barqaror dinamik muvozanati toʻliq bandlilik sharoitida kafolatlangan va tabiiy oʻsish sur’atlari oʻzaro teng boʻlganda ta’minlanadi. Ammo bunday tenglikka davlatning faol aralashuvi orqaligina erishiladi. 28.5. R.Solouning neoklassik modeli asoslari Iqtisodiy oʻsishning dastlabki neoklassik modellari 1950-1960 yillarda, ya’ni dinamik muvozanat muammosiga e’tibor susaygan va birinchi planga nafaqat foydalanilmagan quvvatlar hisobiga, balki shu bilan birga yangi texnikani joriy qilish, unumdorlikni oshirish va ishlab chiqarishni tashkil qilishni yaxshilash hisobiga potensial mumkin boʻlgan oʻsish sur’atlariga erishish muammosi chiqqan davrda paydo boʻldi. Shu sababli iqtisodiy oʻsish muammosining nafaqat nazariy asoslari, balki uni tahlil qilishning uslublari ham oʻzgardi. Bu davrda rivojlangan davlatlar iqtisodiyotida yirik firmalarning roli keskin oʻsdi. Bu firmalar oʻz investitsiyalarini strategik rejalashtirish uchun, iqtisodiy oʻsishning neokeynscha modellariga tayangan holda, mikrodarajada oʻsishning dinamik modellarini tuza boshlashdi. Yirik firmalarning mustaqil iqtisodiy siyosat yuritishga va iqtisodiy BOB oʻsishga erishishga intilishlari neoklassik yoʻnalish vakillarini iqtisodiy oʻsishning neokeynscha modellariga muqobil boʻlgan oʻsish modellarini yaratishga faol kirishishga undadi. Noklassik maktab nazariyotchilari iqtisodiy oʻsishning neokeynscha nazariyalarini uch jihat boʻyicha tanqid qildilar: - birinchidan, ular e’tiborni faqat iqtisodiy oʻsishning bir omiliga-kapital jamgʻarishga (investitsiyalarnining qoʻshimcha oʻsishiga) qaratishdi. Boshqa omillar (ayniqsa texnik taraqqiyot bilan bogʻliq boʻlgan holatlar, ya’ni ishchi kuchining ma’lumot darajasi va malakasining oʻsishi, ishlab chiqarishni tashkil etishning yaxshilanishi hamda boshqalar) ular e’tiboridan chetda qoldi. Neoklassiklar boʻsh turgan ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish uchun yangi ishchi kuchini jalb qilish hisobiga ham ishlab chiqarishning qoʻshimcha oʻsishini ta’minlash mumkin deb hisobladilar; - ikkinchidan, neokeynschilar ishlab chiqarishning kapital talabchanligi koeffitsiyenti-s (s= I / Δ Y )ni oʻzgarmas deb qaradilar. Neoklassik modellar esa ikki ishlab chiqarish omilini (kapital va mehnatni) hisobga olgan holda va ularning oʻzaro bir-birini almashtirishini (substitut ekanligini) koʻzda tutib bu koeffitsiyent oʻzgarishi mumkinligini nazarda tutadilar. Bundan esa, ishlab chiqarishning berilgan texnik qurollanishi darajasida, belgilangan ishlab chiqarish hajmiga resurslarning turli kombinatsiyalarini qoʻllab erishish mumkin degan xulosa chiqadi; - uchinchidan, neokeynschilar bozor mexanizmining muvozanatni avtomatik tiklash qobiliyatini yetarlicha baholamadilar. Neokeynschilardan farqli ravishda, neoklassiklar faqatgina raqobatga asoslangan bozor tizimigina iqtisodiy oʻsishning balanslashganligini ta’minlashi mumkin deb hisobladilar. Ular iqtisodiy oʻsishning balanslashganligini ta’minlash raqobat mexanizmidan tashqari barqaror pul tizimiga ham bogʻliq, raqobat mexanizmi va barqaror pul tizimi bozor muvozanatini avtomatik tiklaydi deb hisoblashdilar. Shu sababli ular, davlatning iqtisodiyotga aralashuviga barqarorlikni buzuvchi omil sifatida qarab, inflyatsion davlat xarajatlariga qarshi chiqdilar. oʻsishga erishishga intilishlari neoklassik yoʻnalish vakillarini iqtisodiy oʻsishning neokeynscha modellariga muqobil boʻlgan oʻsish modellarini yaratishga faol kirishishga undadi. Noklassik maktab nazariyotchilari iqtisodiy oʻsishning neokeynscha nazariyalarini uch jihat boʻyicha tanqid qildilar: - birinchidan, ular e’tiborni faqat iqtisodiy oʻsishning bir omiliga-kapital jamgʻarishga (investitsiyalarnining qoʻshimcha oʻsishiga) qaratishdi. Boshqa omillar (ayniqsa texnik taraqqiyot bilan bogʻliq boʻlgan holatlar, ya’ni ishchi kuchining ma’lumot darajasi va malakasining oʻsishi, ishlab chiqarishni tashkil etishning yaxshilanishi hamda boshqalar) ular e’tiboridan chetda qoldi. Neoklassiklar boʻsh turgan ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish uchun yangi ishchi kuchini jalb qilish hisobiga ham ishlab chiqarishning qoʻshimcha oʻsishini ta’minlash mumkin deb hisobladilar; - ikkinchidan, neokeynschilar ishlab chiqarishning kapital talabchanligi koeffitsiyenti-s (s= I / Δ Y )ni oʻzgarmas deb qaradilar. Neoklassik modellar esa ikki ishlab chiqarish omilini (kapital va mehnatni) hisobga olgan holda va ularning oʻzaro bir-birini almashtirishini (substitut ekanligini) koʻzda tutib bu koeffitsiyent oʻzgarishi mumkinligini nazarda tutadilar. Bundan esa, ishlab chiqarishning berilgan texnik qurollanishi darajasida, belgilangan ishlab chiqarish hajmiga resurslarning turli kombinatsiyalarini qoʻllab erishish mumkin degan xulosa chiqadi; - uchinchidan, neokeynschilar bozor mexanizmining muvozanatni avtomatik tiklash qobiliyatini yetarlicha baholamadilar. Neokeynschilardan farqli ravishda, neoklassiklar faqatgina raqobatga asoslangan bozor tizimigina iqtisodiy oʻsishning balanslashganligini ta’minlashi mumkin deb hisobladilar. Ular iqtisodiy oʻsishning balanslashganligini ta’minlash raqobat mexanizmidan tashqari barqaror pul tizimiga ham bogʻliq, raqobat mexanizmi va barqaror pul tizimi bozor muvozanatini avtomatik tiklaydi deb hisoblashdilar. Shu sababli ular, davlatning iqtisodiyotga aralashuviga barqarorlikni buzuvchi omil sifatida qarab, inflyatsion davlat xarajatlariga qarshi chiqdilar. Iqtisodiy oʻsish modellari yalpi ishlab chiqarishning uzoq muddatli koʻpayishi taklif omillariga tayangan holda tahlil etish imkonini beradi. R. Solou modeli 1956-yilda “Iqtisodiy oʻsish nazariyasiga hissa” asarida tasvirlab berildi va soʻngra 1957-yilda “Texnik taraqqiyot va agregativ ishlab chiqarish funksiyasi” nomli asarida rivojlantirildi. R.Solou modeli mutanosib iqtisodiy oʻsishning zarur sharti yalpi talab va yalpi taklifning tengligi hisoblanadi. Iqtisodiy oʻsishning Solou modelida kapitalning qanday oʻsishi, ishchi kuchini oʻsishi, texnologiya sohasida iqtisodiyotda bir-biri bilan muloqotga erishish, shuningdek, tovar va xizmatlar ishlab chiqarishning umumiy hajmiga bogʻliq. Bizning birinchi qadamimiz kapitalning jamgʻarilish koʻrsatkichlarini tovarlar talab va taklifi hajmini aniqlashdan iborat. Tovarlar talabi va taklifi. Tovarlar uchun talab va taklif iqtisodiyotni yopiq holatga kelib qolishida markaziy rol oʻynaydi. Shu yopiq iqtisodiyot Solou modeli uchun oʻrinlidir. Biz ishlab chiqarish hajmining qanchalik koʻpligini berilgan vaqtda va muqobil foydalanishda koʻrishimiz mumkin. Tovarlar taklifi va ishlab chiqish funksiyasi. Solou modelidagi tovarlar taklifi kapital zaxirasi va ishchi kuchiga bogʻliq boʻlgan ishlab chiqarish funksiyasiga asoslanadi: Y =F(K, L). Iqtisodiy oʻsishning Solou modeli ishlab chiqarish funksiyasini doimiy koʻlamiga qaytishini anglatadi. Bu taxmin koʻpincha hayotiyga yaqin hisoblanadi va yaqin kelajakda bu tahlil soddalashtirishga yordam berishini koʻrsak boʻladi. Ishlab chiqarish funksiyasi agar doimiy boʻlmasa qaytadan koʻrib chiqiladi. zY =F(zK, zL) bu yerda – z ning istalgan qiymatida ishlab chiqarish ijobiy holatda. Shu holatda agar mehnat va kapitalning har ikkalasi z tomonidan ishlab chiqarish vaqt oraligʻida koʻpaysa, z ni oʻzi ham koʻpayadi. Mahsulot ishlab chiqarish funksiyasining oʻzgarmay qolishi ishchi kuchi miqdorining iqtisodiyotda hamma sifatlarini tahlil qilishga imkon beradi. Buni isbotlash uchunz 1/Lni yuqoridagi tenglamaga joylaymiz. Iqtisodiy oʻsish modellari yalpi ishlab chiqarishning uzoq muddatli koʻpayishi taklif omillariga tayangan holda tahlil etish imkonini beradi. R. Solou modeli 1956-yilda “Iqtisodiy oʻsish nazariyasiga hissa” asarida tasvirlab berildi va soʻngra 1957-yilda “Texnik taraqqiyot va agregativ ishlab chiqarish funksiyasi” nomli asarida rivojlantirildi. R.Solou modeli mutanosib iqtisodiy oʻsishning zarur sharti yalpi talab va yalpi taklifning tengligi hisoblanadi. Iqtisodiy oʻsishning Solou modelida kapitalning qanday oʻsishi, ishchi kuchini oʻsishi, texnologiya sohasida iqtisodiyotda bir-biri bilan muloqotga erishish, shuningdek, tovar va xizmatlar ishlab chiqarishning umumiy hajmiga bogʻliq. Bizning birinchi qadamimiz kapitalning jamgʻarilish koʻrsatkichlarini tovarlar talab va taklifi hajmini aniqlashdan iborat. Tovarlar talabi va taklifi. Tovarlar uchun talab va taklif iqtisodiyotni yopiq holatga kelib qolishida markaziy rol oʻynaydi. Shu yopiq iqtisodiyot Solou modeli uchun oʻrinlidir. Biz ishlab chiqarish hajmining qanchalik koʻpligini berilgan vaqtda va muqobil foydalanishda koʻrishimiz mumkin. Tovarlar taklifi va ishlab chiqish funksiyasi. Solou modelidagi tovarlar taklifi kapital zaxirasi va ishchi kuchiga bogʻliq boʻlgan ishlab chiqarish funksiyasiga asoslanadi: Y =F(K, L). Iqtisodiy oʻsishning Solou modeli ishlab chiqarish funksiyasini doimiy koʻlamiga qaytishini anglatadi. Bu taxmin koʻpincha hayotiyga yaqin hisoblanadi va yaqin kelajakda bu tahlil soddalashtirishga yordam berishini koʻrsak boʻladi. Ishlab chiqarish funksiyasi agar doimiy boʻlmasa qaytadan koʻrib chiqiladi. zY =F(zK, zL) bu yerda – z ning istalgan qiymatida ishlab chiqarish ijobiy holatda. Shu holatda agar mehnat va kapitalning har ikkalasi z tomonidan ishlab chiqarish vaqt oraligʻida koʻpaysa, z ni oʻzi ham koʻpayadi. Mahsulot ishlab chiqarish funksiyasining oʻzgarmay qolishi ishchi kuchi miqdorining iqtisodiyotda hamma sifatlarini tahlil qilishga imkon beradi. Buni isbotlash uchunz 1/Lni yuqoridagi tenglamaga joylaymiz. Y/L =F(K/L, 1). Bu tenglama bir ishchiga toʻgʻri keladigan ishlab chiqarilgan mahsulot Y/L bir ishchiga toʻgʻri keladigan kapital K/L ni ma’lum vaqt oraligʻidagi funksiyasidir (1 soni oʻzgarmas va shuning uchun e’tiborzsizdir). Bu shakl doimiy daromad taxminini nazarda tutib, iqtisodiyot hajmini oʻlchaydi, bir ishchiga toʻgʻri keladigan ishlab chiqarish va kapitalga ta’sir qilmaydi. Chunki iqtisodiyotning katta-kichikligidan qatʼiy nazar, bir ishchiga toʻgʻri keladigan barcha miqdorlarni qulay boʻlishini anglatadi. Bir ishchiga toʻgʻri keladigan qiymatni kichik harflar bilan belgilab olib, y=Y/L bir ishchiga toʻgʻri keladigan ishlab chiqarilgan mahsulot va k=K/L bir ishchiga toʻgʻri keladigan kapitaldir. Ishlab chiqarish funksiyasini quyidagicha yozishimiz mumkin. y =f (k), bunda f(k) = F(k, 1). 28.1-rasmda ushdu ishlab chiqarish funksiyasi koʻrsatilgan. Ishlab chiqarish funksiyasini qiyaligi kapital birligi qoʻshilganda, bitta ishchi qancha miqdorda qoʻshimcha mahsulot ishlab chiqarishini koʻrsatadi. Bu esa kapital chekli mahsulot miqdorini MPKni koʻrsatadi. Buni matematik quyidagicha yozib olamiz: MPK =f(k -1) −f (k). Buni 28.1-rasmda kapitalning miqdori oʻsishi, ishlab chiqarish funksiyasi bir tekisda davom etishi, bu esa chekli mahsulot pasayishini qayd qiladi. k pasayganda ishchi oʻrtacha ishchilar soni bilan ozroq kapital oladi. Shuning uchun kapitalning qoʻshimcha qismi umumiy ishlab chiqarish hajmiga foydalidir. k baland boʻlsa, oʻrtacha ishchilar soni, kapitali koʻp boʻladi. Shuning uchun mahsulot ishlab chiqarish biroz ortadi. Tovarlarga talab va iste’mol funksiyasi. Solou modelida tovarlarga talab isteʼmol va investitsiyaga asoslangan. Boshqacha aytganda, bir ishchiga toʻgʻri Y/L =F(K/L, 1). Bu tenglama bir ishchiga toʻgʻri keladigan ishlab chiqarilgan mahsulot Y/L bir ishchiga toʻgʻri keladigan kapital K/L ni ma’lum vaqt oraligʻidagi funksiyasidir (1 soni oʻzgarmas va shuning uchun e’tiborzsizdir). Bu shakl doimiy daromad taxminini nazarda tutib, iqtisodiyot hajmini oʻlchaydi, bir ishchiga toʻgʻri keladigan ishlab chiqarish va kapitalga ta’sir qilmaydi. Chunki iqtisodiyotning katta-kichikligidan qatʼiy nazar, bir ishchiga toʻgʻri keladigan barcha miqdorlarni qulay boʻlishini anglatadi. Bir ishchiga toʻgʻri keladigan qiymatni kichik harflar bilan belgilab olib, y=Y/L bir ishchiga toʻgʻri keladigan ishlab chiqarilgan mahsulot va k=K/L bir ishchiga toʻgʻri keladigan kapitaldir. Ishlab chiqarish funksiyasini quyidagicha yozishimiz mumkin. y =f (k), bunda f(k) = F(k, 1). 28.1-rasmda ushdu ishlab chiqarish funksiyasi koʻrsatilgan. Ishlab chiqarish funksiyasini qiyaligi kapital birligi qoʻshilganda, bitta ishchi qancha miqdorda qoʻshimcha mahsulot ishlab chiqarishini koʻrsatadi. Bu esa kapital chekli mahsulot miqdorini MPKni koʻrsatadi. Buni matematik quyidagicha yozib olamiz: MPK =f(k -1) −f (k). Buni 28.1-rasmda kapitalning miqdori oʻsishi, ishlab chiqarish funksiyasi bir tekisda davom etishi, bu esa chekli mahsulot pasayishini qayd qiladi. k pasayganda ishchi oʻrtacha ishchilar soni bilan ozroq kapital oladi. Shuning uchun kapitalning qoʻshimcha qismi umumiy ishlab chiqarish hajmiga foydalidir. k baland boʻlsa, oʻrtacha ishchilar soni, kapitali koʻp boʻladi. Shuning uchun mahsulot ishlab chiqarish biroz ortadi. Tovarlarga talab va iste’mol funksiyasi. Solou modelida tovarlarga talab isteʼmol va investitsiyaga asoslangan. Boshqacha aytganda, bir ishchiga toʻgʻri keladigan mahsulot bir ishchiga toʻgʻri keladigan invetitsiya i va isteʼmol c oʻrtasida taqsimlanadi: y =C +I. Bu tenglama iqtisodiyot uchun milliy daromadning bir ishchiga toʻgʻri kelishidir. Bu iqtisodiyotda davlat xaridlarini (sotib olishni oʻz ichiga olmaydi) va sof eksportni oʻz ichiga olmaydi (chunki biz yopiq iqtisodiyotni holatini koʻryapmiz). Solou modeli har yili odamlar oʻz daromadining bir qismini s jamgʻarib boradi va bir qismini c isteʼmol qiladi deb faraz qiladi. Iste’mol funksiyasini biz quyidagicha ifodalaymiz: C=(1 −s)y, bunda s jamgʻarish darajasi boʻlib, 0 dan 1gacha boʻladi. Shuni yodda tutish kerakki, davlat siyosati darajasida aholining tejash tezligi salohiyatga ega, shuning uchun maqsadlarimizdan biri uni tezligini saqlab qolishdir. Biroq endi biz shunchaki koʻrsatilgan s jamgʻarma darajasida olishdir. Isteʼmol funksiyasini sarmoyaviyligini koʻrish milliy daromadni hisobga olish c uchun (1-s)y degan maʼnoni anglatadi. Y = (1 − s)y + i. Ishchi boshiga ishlab chiqarish, y ishchi boshiga kapital, k Ishlab chiqarish funksiyasi Ishlab chiqarish funksiyasi qay darajada ishchi boshiga kapital miqdori k ni ishchi boshiga ishlab chiqarish miqdori y=f(k) ni ifodalaydi. Ishlab chiqarish funksiyasi qiyaligi kapital ishlab chiqarishning marginal mahsulotidir: Agar k bir birlik tomonidan ortsa, MPK taga у ortadi. Ishlab chiqarish funksiyasi kapitali marginal mahsulotni ozayib koʻrsatib, к oshgani sayin tekis boʻladi. Chiqish, f(k) keladigan mahsulot bir ishchiga toʻgʻri keladigan invetitsiya i va isteʼmol c oʻrtasida taqsimlanadi: y =C +I. Bu tenglama iqtisodiyot uchun milliy daromadning bir ishchiga toʻgʻri kelishidir. Bu iqtisodiyotda davlat xaridlarini (sotib olishni oʻz ichiga olmaydi) va sof eksportni oʻz ichiga olmaydi (chunki biz yopiq iqtisodiyotni holatini koʻryapmiz). Solou modeli har yili odamlar oʻz daromadining bir qismini s jamgʻarib boradi va bir qismini c isteʼmol qiladi deb faraz qiladi. Iste’mol funksiyasini biz quyidagicha ifodalaymiz: C=(1 −s)y, bunda s jamgʻarish darajasi boʻlib, 0 dan 1gacha boʻladi. Shuni yodda tutish kerakki, davlat siyosati darajasida aholining tejash tezligi salohiyatga ega, shuning uchun maqsadlarimizdan biri uni tezligini saqlab qolishdir. Biroq endi biz shunchaki koʻrsatilgan s jamgʻarma darajasida olishdir. Isteʼmol funksiyasini sarmoyaviyligini koʻrish milliy daromadni hisobga olish c uchun (1-s)y degan maʼnoni anglatadi. Y = (1 − s)y + i. Ishchi boshiga ishlab chiqarish, y ishchi boshiga kapital, k Ishlab chiqarish funksiyasi Ishlab chiqarish funksiyasi qay darajada ishchi boshiga kapital miqdori k ni ishchi boshiga ishlab chiqarish miqdori y=f(k) ni ifodalaydi. Ishlab chiqarish funksiyasi qiyaligi kapital ishlab chiqarishning marginal mahsulotidir: Agar k bir birlik tomonidan ortsa, MPK taga у ortadi. Ishlab chiqarish funksiyasi kapitali marginal mahsulotni ozayib koʻrsatib, к oshgani sayin tekis boʻladi. Chiqish, f(k) Qayta tartibga solish shart-sharoitini inobatga olsak: I = sy. Bu tenglama uchinchi bobda koʻrganimizdek investitsiyani tejash tenglamasini koʻrsatadi. Shunday qilib jamgʻarma darajasi s ishlab chiqarish qismi hamda investitsiya ulushiga bogʻlangan. Bugungi kunda Solou modeli har ikki masalani joriy etadi, ishlab chiqarish funksiyasi va iste’mol funksiyasi istalgan vaqtda iqtisodiyotni tasvirlab beradi. Istalgan kapital k uchun y = f(k) koʻrsatkichi qancha miqdorda iqtisodiyotda ishlab chiqarish hajmini va tejash darajasi s koʻrsatkichini jamgʻarma va investitsiya oʻrtasidagi taqsimlashni belgilaydi. Barqaror holat va kapitalni oʻsishi. Har qanday vaqtda kapital iqtisodiyotning ishlab chiqarishini asosiy omilidir, lekin kapital vaqt davomida oʻzgarishi mumkin va bu sabablar iqtisodiy oʻsishda oʻzgarishlar boʻlishiga olib kelishi mumkin. Xususan kapital ikki ishchi kuchiga taʼsir etadi. Yangi zavod va uskunalar investitsiya hisoblanib kapital hajmini oshishiga sabab boʻladi. Kapitalni ishdan chiqishi kapital hajmini pasayishiga sabab boʻladi. Keling bu kuchlarni muhokama qilaylik. Koʻrib turganimizdek, bir ishchiga toʻgʻri keladigan investitsiya darajasi i tenglamasi. Mahsulot ishlab chiqarish funksiyasi uchun oʻrnini bosuvchi bir ishchiga kapitalning funksiyasi sifatida bir ishchiga toʻgʻri keladigan investitsiya bilan ifodalashimiz mumkin. I =sf(k). Bu tenglamada yangi kapitalni jamgʻarish kapital hajmi k ga bogʻliq boʻladi. Bu koʻrsatkich ishlab chiqarish funksiyasi f(k) tomonidan ishlab chiqarish miqdorini k ning istalgan qiymatini anglatadi hamda saqlash darajasi s oʻrtasidagi ishlab chiqarish va jamgʻarmani anglatadi. Qayta tartibga solish shart-sharoitini inobatga olsak: I = sy. Bu tenglama uchinchi bobda koʻrganimizdek investitsiyani tejash tenglamasini koʻrsatadi. Shunday qilib jamgʻarma darajasi s ishlab chiqarish qismi hamda investitsiya ulushiga bogʻlangan. Bugungi kunda Solou modeli har ikki masalani joriy etadi, ishlab chiqarish funksiyasi va iste’mol funksiyasi istalgan vaqtda iqtisodiyotni tasvirlab beradi. Istalgan kapital k uchun y = f(k) koʻrsatkichi qancha miqdorda iqtisodiyotda ishlab chiqarish hajmini va tejash darajasi s koʻrsatkichini jamgʻarma va investitsiya oʻrtasidagi taqsimlashni belgilaydi. Barqaror holat va kapitalni oʻsishi. Har qanday vaqtda kapital iqtisodiyotning ishlab chiqarishini asosiy omilidir, lekin kapital vaqt davomida oʻzgarishi mumkin va bu sabablar iqtisodiy oʻsishda oʻzgarishlar boʻlishiga olib kelishi mumkin. Xususan kapital ikki ishchi kuchiga taʼsir etadi. Yangi zavod va uskunalar investitsiya hisoblanib kapital hajmini oshishiga sabab boʻladi. Kapitalni ishdan chiqishi kapital hajmini pasayishiga sabab boʻladi. Keling bu kuchlarni muhokama qilaylik. Koʻrib turganimizdek, bir ishchiga toʻgʻri keladigan investitsiya darajasi i tenglamasi. Mahsulot ishlab chiqarish funksiyasi uchun oʻrnini bosuvchi bir ishchiga kapitalning funksiyasi sifatida bir ishchiga toʻgʻri keladigan investitsiya bilan ifodalashimiz mumkin. I =sf(k). Bu tenglamada yangi kapitalni jamgʻarish kapital hajmi k ga bogʻliq boʻladi. Bu koʻrsatkich ishlab chiqarish funksiyasi f(k) tomonidan ishlab chiqarish miqdorini k ning istalgan qiymatini anglatadi hamda saqlash darajasi s oʻrtasidagi ishlab chiqarish va jamgʻarmani anglatadi. Model amortizatsiya uchun javobgarlik har bir yil uchun maʼlum bir ulushni tashkil etadi. Bu yerda d yunon harfi delta amortizatsiya nisbati deb ataladi. Misol uchun agar kapital oʻrtacha 25 foizni tashkil etsa, yillar davomida amortizatsiya darajasi yiliga 4 foizni tashkil etadi (d=0.04). Kapitalning miqdori oʻshanda yiliga dk boʻladi. 28.2-rasmda amortizatsiya miqdori qay tarzda kapitalga bogʻliqligini koʻramiz. Asosiy kapitalga investitsiyalar ta’siri va qadrsizlanganini tenglamasi: k =i k, k asosiy kapitalni oʻzgarishi keyingi bir yil va undan keyingi yil oʻrtasidagi farq. Chunki investitsiya i tenglamasi sf(k)ni biz quyidagicha yozishimiz mumkin: k =sf (k) - k. 28.3-rasmda kapitalning ixtiyoriy darajasi k uchun investitsiya va amortizatsiya shartlari grafigi berilgan. Asosiy kapital turi investitsiya va ishlab chiqarish hajmining summasidir. Biroq yuqori kapital uchun eskirish summasi ham yuqori boʻladi. ishchi boshiga ishlab chiqarish Ishchi boshiga iste'mol Ishchi boshiga investitsiya Ishchi boshiga ishlab chiqarish, y Ishchi boshiga kapital, k Ishlab chiqarish, iste'mol va Investitsiya Tejash darajasi s iste’mol va investitsiya oʻrtasida ishlab chiqarishni ajratishni belgilaydi. Kapitalning istalgan darajasi k uchun ishlab chiqarish f(k), investitsiya sf(k), va iste'mol f(k) - sf(k) boʻladi. Investitsiya, sf(k) Ishlab chiqarish f(k) Model amortizatsiya uchun javobgarlik har bir yil uchun maʼlum bir ulushni tashkil etadi. Bu yerda d yunon harfi delta amortizatsiya nisbati deb ataladi. Misol uchun agar kapital oʻrtacha 25 foizni tashkil etsa, yillar davomida amortizatsiya darajasi yiliga 4 foizni tashkil etadi (d=0.04). Kapitalning miqdori oʻshanda yiliga dk boʻladi. 28.2-rasmda amortizatsiya miqdori qay tarzda kapitalga bogʻliqligini koʻramiz. Asosiy kapitalga investitsiyalar ta’siri va qadrsizlanganini tenglamasi: k =i k, k asosiy kapitalni oʻzgarishi keyingi bir yil va undan keyingi yil oʻrtasidagi farq. Chunki investitsiya i tenglamasi sf(k)ni biz quyidagicha yozishimiz mumkin: k =sf (k) - k. 28.3-rasmda kapitalning ixtiyoriy darajasi k uchun investitsiya va amortizatsiya shartlari grafigi berilgan. Asosiy kapital turi investitsiya va ishlab chiqarish hajmining summasidir. Biroq yuqori kapital uchun eskirish summasi ham yuqori boʻladi. ishchi boshiga ishlab chiqarish Ishchi boshiga iste'mol Ishchi boshiga investitsiya Ishchi boshiga ishlab chiqarish, y Ishchi boshiga kapital, k Ishlab chiqarish, iste'mol va Investitsiya Tejash darajasi s iste’mol va investitsiya oʻrtasida ishlab chiqarishni ajratishni belgilaydi. Kapitalning istalgan darajasi k uchun ishlab chiqarish f(k), investitsiya sf(k), va iste'mol f(k) - sf(k) boʻladi. Investitsiya, sf(k) Ishlab chiqarish f(k) 28.4-rasmda bitta kapital k*, investitsiya summasining tenglamasi eskirish summasiga teng boʻladi. Agar iqtisodiyotda asosiy kapital darajasi investitsiya va eskirish kuchlarini oʻzgartira olmaysa, balansda qoladi. Bunda k = 0, shuning uchun kapital k va ishlab chiqarish hajmi f(k) barqaror boʻladi (kamayish oʻrniga oʻsadi). Biz shuning uchun k* kapitalning barqaror holati deb ataymiz. ishchi boshiga eskirish, dk Eskirish har yili kapital aksiyalari doimiy ulushi d ni iste’moldan chiqishidir. Shuning uchun eskirish kapital darajasiga proporsionaldir. Eskirish, dk ishchi boshiga kapital, k investitsiya va eskirish Investitsiya, f(k) Eskirish, dk Eskirish investitsiyalarni oshirsa, kapital darajasi kamayadi ishchi boshiga kapitalning barqaror-holat darajasida Investitsiya qadrsizlanganini oshgani kapital darajasini oshiradi Ishchi boshiga kapital, k 28.4-rasmda bitta kapital k*, investitsiya summasining tenglamasi eskirish summasiga teng boʻladi. Agar iqtisodiyotda asosiy kapital darajasi investitsiya va eskirish kuchlarini oʻzgartira olmaysa, balansda qoladi. Bunda k = 0, shuning uchun kapital k va ishlab chiqarish hajmi f(k) barqaror boʻladi (kamayish oʻrniga oʻsadi). Biz shuning uchun k* kapitalning barqaror holati deb ataymiz. ishchi boshiga eskirish, dk Eskirish har yili kapital aksiyalari doimiy ulushi d ni iste’moldan chiqishidir. Shuning uchun eskirish kapital darajasiga proporsionaldir. Eskirish, dk ishchi boshiga kapital, k investitsiya va eskirish Investitsiya, f(k) Eskirish, dk Eskirish investitsiyalarni oshirsa, kapital darajasi kamayadi ishchi boshiga kapitalning barqaror-holat darajasida Investitsiya qadrsizlanganini oshgani kapital darajasini oshiradi Ishchi boshiga kapital, k Barqaror holat har ikkala sababda muhim ahamiyatga egadir. Biz faqat bu yerda iqtisodiyotni barqaror holatda qolishini koʻrdik. Bir xil darajada iqtisodiyotda barqaror holat davom etmaydi. 28.4-rasmda k1 ga oʻxshash kapital darajasini barqaror holatiga qaraganda iqtisodiyotni davom etishi kamroq boʻladi deb faraz qilamiz. Bu holda investitsiya darajasining eskirish miqdori ortadi. Vaqt oʻtishi bilan kapital koʻtariladi va kuchayish davom etadi. Barqaror holat k* ishlab chiqarish hajmi f(x)ga yaqinlashadi. Bundan tashqari kapitalning darajasi barqaror holatga qaraganda iqtisodiyotda koʻproq davom etadi deb faraz qilamiz. Eskirishga qaraganda investitsiya ozroq boʻladi, kapital qayta tiklanishiga qaraganda tezroq almashadi. Asosiy kapitalni tushishi yana barqaror holatga yaqinlashadi. Barqaror asosiy kapitalga erishilganda investitsiya va eskirishga teng. Hech qanday bosim asosiy kapitalni tushurib yoki koʻtara olmaydi. Shunday qilib, R.Solou modeli iqtisodiy oʻsishning 3 manbai-investitsiyalar, ishchi kuchi soni va texnik taraqqiyot oʻrtasidagi oʻzaro aloqadorlikni yoritish imkonini beradi. Davlat iqtisodiy oʻsishga jamgʻarma me’yori va texnik taraqqiyotni jadallashtirish orqali ta’sir koʻrsatishi mumkin. 28.6. Iqtisodiy oʻsishning J.Mid va A. Lyuis modellari. J.Midning iqtisodiy oʻsish modeli ham neoklassik asoslarga ega. U iqtisodiy oʻsishni chekli unumdorlik qonuni qoʻllaniladigan marjinalistik yondashuvlar bilan tushuntiradi. Oʻz konsepsiyasini J. Mid “Iqtisodiy oʻsishning neoklassik nazariyasi” (1961 y.) kitobida bayon etdi. Kobb- Duglas funksiyasining zamonaviylashtirilgan variantidan foydalanib, J Mid barqaror dinamik muvozanat imkoniyati tenglamasini keltirib chiqardi: U=αk+βL+r bu yerda Y-milliy daromadning oʻrtacha yillik oʻsish surʼati: k- kapitalning oʻrtacha yillik oʻsish sur’ati; Barqaror holat har ikkala sababda muhim ahamiyatga egadir. Biz faqat bu yerda iqtisodiyotni barqaror holatda qolishini koʻrdik. Bir xil darajada iqtisodiyotda barqaror holat davom etmaydi. 28.4-rasmda k1 ga oʻxshash kapital darajasini barqaror holatiga qaraganda iqtisodiyotni davom etishi kamroq boʻladi deb faraz qilamiz. Bu holda investitsiya darajasining eskirish miqdori ortadi. Vaqt oʻtishi bilan kapital koʻtariladi va kuchayish davom etadi. Barqaror holat k* ishlab chiqarish hajmi f(x)ga yaqinlashadi. Bundan tashqari kapitalning darajasi barqaror holatga qaraganda iqtisodiyotda koʻproq davom etadi deb faraz qilamiz. Eskirishga qaraganda investitsiya ozroq boʻladi, kapital qayta tiklanishiga qaraganda tezroq almashadi. Asosiy kapitalni tushishi yana barqaror holatga yaqinlashadi. Barqaror asosiy kapitalga erishilganda investitsiya va eskirishga teng. Hech qanday bosim asosiy kapitalni tushurib yoki koʻtara olmaydi. Shunday qilib, R.Solou modeli iqtisodiy oʻsishning 3 manbai-investitsiyalar, ishchi kuchi soni va texnik taraqqiyot oʻrtasidagi oʻzaro aloqadorlikni yoritish imkonini beradi. Davlat iqtisodiy oʻsishga jamgʻarma me’yori va texnik taraqqiyotni jadallashtirish orqali ta’sir koʻrsatishi mumkin. 28.6. Iqtisodiy oʻsishning J.Mid va A. Lyuis modellari. J.Midning iqtisodiy oʻsish modeli ham neoklassik asoslarga ega. U iqtisodiy oʻsishni chekli unumdorlik qonuni qoʻllaniladigan marjinalistik yondashuvlar bilan tushuntiradi. Oʻz konsepsiyasini J. Mid “Iqtisodiy oʻsishning neoklassik nazariyasi” (1961 y.) kitobida bayon etdi. Kobb- Duglas funksiyasining zamonaviylashtirilgan variantidan foydalanib, J Mid barqaror dinamik muvozanat imkoniyati tenglamasini keltirib chiqardi: U=αk+βL+r bu yerda Y-milliy daromadning oʻrtacha yillik oʻsish surʼati: k- kapitalning oʻrtacha yillik oʻsish sur’ati; L- mehnatning oʻrtacha yillik oʻsish sur’ati; α- milliy daromadda kapitalning ulushi; β- milliy daromadda mehnatning ulushi; r- texnik taraqqiyot sur’ati. Tenglama, milliy daromadning oʻsish sur’ati milliy daromadda ega boʻlgan ulushi boʻyicha mehnat va kapital oʻsish sur’atlarining yigʻindisiga texnik taraqqiyot sur’ati qoʻshilishidan paydo boʻlgan miqdorga teng boʻlishini koʻrsatadi. Mehnat va texnik taraqqiyot oʻsish sur’atlarini doimiy deb taxmin qilib J. Mid quyidagi xulosaga keldi: iqtisodiy oʻsishning barqaror sur’ati kapital oʻsishning barqaror sur’atlari va uning milliy daromad oʻsish sur’atlari bilan tengligi sharoitida erishiladi. Agar kapitalning oʻsish sur’atlari milliy daromadning oʻsish sur’atlaridan oshsa, unda bu jamgʻarish sur’atlarining oʻz-oʻzidan pasayishiga olib keladi. Bunday bogʻliqlik J.Midning jamgʻarishning milliy daromaddagi ulushi doimiy deb shart kiritganligining natijasidir. Shu sababli kapital jamgʻarishning (investitsiyalarning) yuqoriroq sur’atlarini moliyalashtirish uchun zarur boʻlgan jamgʻarmalarning qoʻshimcha oʻsishi birinchisidan orqada qoladi va unga salbiy ta’sir koʻrsatadi. Agar kapitalning oʻsish sur’ati milliy daromadning oʻsish sur’atidan orqada qolsa teskari holat roʻy beradi. Mehnat unumdorligi oʻsish sur’atlarining dinamik muvozanatga ta’sirini koʻrib chiqib J. Mid agar ular kapital jamgʻarish sur’atidan oshsa unda chekli mehnat unumdorligining pasayishi natijasida mehnatning kapital bilan almashtirilishi hosil boʻladi degan xulosaga keldi. Ishlab chiqarish jarayonida ularning yangi nisbati esa mehnatning ham, kapitalning ham toʻliq bandligini ta’minlaydi. Shu bilan birga J. Mid real holatda mehnatning va kapital jamgʻarilishining oʻsish sur’atlari oʻrtasida muvofiqlikka amal qilish zarurligiga e’tibor qaratgan. Aks holda, agar mehnatning oʻsishi shunga muvofiq kapital oshishi bilan birga bormasa ishlab chiqarishning oʻsishi roʻy bermaydi, chunki ishchi kuchining oʻsishi ortiqcha boʻlib ishsizlik vujudga keladi. Agar kapital mehnat unumdorligini oʻsish sur’atlaridan tezroq oʻssa, unda ortiqcha ishlab chiqarish quvvatlari hosil boʻladi. Biroq bu holda ham L- mehnatning oʻrtacha yillik oʻsish sur’ati; α- milliy daromadda kapitalning ulushi; β- milliy daromadda mehnatning ulushi; r- texnik taraqqiyot sur’ati. Tenglama, milliy daromadning oʻsish sur’ati milliy daromadda ega boʻlgan ulushi boʻyicha mehnat va kapital oʻsish sur’atlarining yigʻindisiga texnik taraqqiyot sur’ati qoʻshilishidan paydo boʻlgan miqdorga teng boʻlishini koʻrsatadi. Mehnat va texnik taraqqiyot oʻsish sur’atlarini doimiy deb taxmin qilib J. Mid quyidagi xulosaga keldi: iqtisodiy oʻsishning barqaror sur’ati kapital oʻsishning barqaror sur’atlari va uning milliy daromad oʻsish sur’atlari bilan tengligi sharoitida erishiladi. Agar kapitalning oʻsish sur’atlari milliy daromadning oʻsish sur’atlaridan oshsa, unda bu jamgʻarish sur’atlarining oʻz-oʻzidan pasayishiga olib keladi. Bunday bogʻliqlik J.Midning jamgʻarishning milliy daromaddagi ulushi doimiy deb shart kiritganligining natijasidir. Shu sababli kapital jamgʻarishning (investitsiyalarning) yuqoriroq sur’atlarini moliyalashtirish uchun zarur boʻlgan jamgʻarmalarning qoʻshimcha oʻsishi birinchisidan orqada qoladi va unga salbiy ta’sir koʻrsatadi. Agar kapitalning oʻsish sur’ati milliy daromadning oʻsish sur’atidan orqada qolsa teskari holat roʻy beradi. Mehnat unumdorligi oʻsish sur’atlarining dinamik muvozanatga ta’sirini koʻrib chiqib J. Mid agar ular kapital jamgʻarish sur’atidan oshsa unda chekli mehnat unumdorligining pasayishi natijasida mehnatning kapital bilan almashtirilishi hosil boʻladi degan xulosaga keldi. Ishlab chiqarish jarayonida ularning yangi nisbati esa mehnatning ham, kapitalning ham toʻliq bandligini ta’minlaydi. Shu bilan birga J. Mid real holatda mehnatning va kapital jamgʻarilishining oʻsish sur’atlari oʻrtasida muvofiqlikka amal qilish zarurligiga e’tibor qaratgan. Aks holda, agar mehnatning oʻsishi shunga muvofiq kapital oshishi bilan birga bormasa ishlab chiqarishning oʻsishi roʻy bermaydi, chunki ishchi kuchining oʻsishi ortiqcha boʻlib ishsizlik vujudga keladi. Agar kapital mehnat unumdorligini oʻsish sur’atlaridan tezroq oʻssa, unda ortiqcha ishlab chiqarish quvvatlari hosil boʻladi. Biroq bu holda ham dinamik muvozanatga erishish usullari mavjud. J. Mid bozorlarning neoklassik nazariyasiga asoslanib ularni koʻrsatadi. Bunda, mehnat bozorida ishsizlikning vujudga kelishi raqobatni kuchaytiradi, bu esa oʻz navbatida ish haqi stavkalarining pasayishiga va kapitalning foydaliligining oʻsishiga olib keladi. Natijada jamgʻarish sur’atlari oshadi va ishchi kuchining oʻsish sur’atlari bilan tenglashadi. J. Mid modelida davlat pul-kredit siyosatidan foydalangan holda faqatgina bilvosita barqarorlashtiruvchi rolini bajarishi kerak. Faqat shugina daromadlar va jamgʻarmalarni qayta taqsimlashning, resurslarning zarur bandligi va barqaror iqtisodiy oʻsishni ta’minlaydigan, samarali mexanizmini yaratish imkonini beradi. A. Lyuis oʻz modelida ishchi kuchi zaxirasi (rezerv)ni iqtisodiy oʻsishning asosi sifatida koʻrib chiqadi. Shuning uchun uning fikricha, bu model “aholi zichligi yuqori, kapital taqchil, tabiiy resurslar esa cheklangan” davlatlar uchun qoʻl keladi. Bunday mamlakatlarga A. Lyuis Hindiston, Pokiston, Misr va boshqalarni kiritadi. A. Lyuis oʻz konsepsiyasida erkin bozor gʻoyasiga asoslanganligi tufayli, tahlil markaziga tadbirkor shaxsini qoʻyadi. U bozorda mavjud ishlab chiqarish omillaridan, ya’ni mehnat, yer va kapitaldan foydalanish xususida qarorlar qabul qiladi, Model iqtisodiyotning ikki sektori: agrar va sanoat sektorlarini hisobga olgan holda quriladi:. Agrar sektorda mehnat resurslarining taklifi cheklanmagan, mehnat unumdorligi juda past, chekli mahsulot esa nolga teng deb taxmin qilinadi. Bu esa qishloq xoʻjaligidan ishchi kuchining “olinishi” ishlab chiqarish qisqarishiga olib kelmasligini anglatadi. Qishloq xoʻjaligida ishchilarning ish haqi yashash minimumi darajasida boʻlgani sababli, bu ishchi kuchidan sanoatda foydalanish hech qanday muammo tugʻdirmaydi. Bu sektordagi mehnat unumdorligi agrar sektordagidan ancha yuqori. Shunday qilib, A. Lyuis modelining vazifasi mehnat resurslarining bir qismini qishloq xoʻjaligidan sanoatga qayta taqsimlash va bu bilan iqtisodiy oʻsish sur’atining tezlanishiga erishish hisoblanadi. Bu jarayonda asosiy mexanizm boʻlib tarmoqlararo bozor xizmat qiladi. dinamik muvozanatga erishish usullari mavjud. J. Mid bozorlarning neoklassik nazariyasiga asoslanib ularni koʻrsatadi. Bunda, mehnat bozorida ishsizlikning vujudga kelishi raqobatni kuchaytiradi, bu esa oʻz navbatida ish haqi stavkalarining pasayishiga va kapitalning foydaliligining oʻsishiga olib keladi. Natijada jamgʻarish sur’atlari oshadi va ishchi kuchining oʻsish sur’atlari bilan tenglashadi. J. Mid modelida davlat pul-kredit siyosatidan foydalangan holda faqatgina bilvosita barqarorlashtiruvchi rolini bajarishi kerak. Faqat shugina daromadlar va jamgʻarmalarni qayta taqsimlashning, resurslarning zarur bandligi va barqaror iqtisodiy oʻsishni ta’minlaydigan, samarali mexanizmini yaratish imkonini beradi. A. Lyuis oʻz modelida ishchi kuchi zaxirasi (rezerv)ni iqtisodiy oʻsishning asosi sifatida koʻrib chiqadi. Shuning uchun uning fikricha, bu model “aholi zichligi yuqori, kapital taqchil, tabiiy resurslar esa cheklangan” davlatlar uchun qoʻl keladi. Bunday mamlakatlarga A. Lyuis Hindiston, Pokiston, Misr va boshqalarni kiritadi. A. Lyuis oʻz konsepsiyasida erkin bozor gʻoyasiga asoslanganligi tufayli, tahlil markaziga tadbirkor shaxsini qoʻyadi. U bozorda mavjud ishlab chiqarish omillaridan, ya’ni mehnat, yer va kapitaldan foydalanish xususida qarorlar qabul qiladi, Model iqtisodiyotning ikki sektori: agrar va sanoat sektorlarini hisobga olgan holda quriladi:. Agrar sektorda mehnat resurslarining taklifi cheklanmagan, mehnat unumdorligi juda past, chekli mahsulot esa nolga teng deb taxmin qilinadi. Bu esa qishloq xoʻjaligidan ishchi kuchining “olinishi” ishlab chiqarish qisqarishiga olib kelmasligini anglatadi. Qishloq xoʻjaligida ishchilarning ish haqi yashash minimumi darajasida boʻlgani sababli, bu ishchi kuchidan sanoatda foydalanish hech qanday muammo tugʻdirmaydi. Bu sektordagi mehnat unumdorligi agrar sektordagidan ancha yuqori. Shunday qilib, A. Lyuis modelining vazifasi mehnat resurslarining bir qismini qishloq xoʻjaligidan sanoatga qayta taqsimlash va bu bilan iqtisodiy oʻsish sur’atining tezlanishiga erishish hisoblanadi. Bu jarayonda asosiy mexanizm boʻlib tarmoqlararo bozor xizmat qiladi. Sanoat ishlab chiqarish masshtablarini kengaytirib, oʻz ishchilarining daromadlari oʻsishini ta’minlaydi, bu esa ichki talabni oshishiga koʻmaklashadi. Bunda tadbirkorlar oʻsib borayotgan daromadlarni ishlab chiqarishni kengaytirishga yoʻnaltiradilar. Bu daromadlar keyinchalik iqtisodiy oʻsishga dinamik ta’sir koʻrsatadi. Iqtisodiy oʻsishning oʻzini A. Lyuis ikki turga ajratadi: sanoatda uning manbai boʻlib qoʻshimcha ishchi kuchidan foydalanish hisoblanadi (ekstensiv tur), qishloq xoʻjaligida esa – chekli mehnat unumdorligining oshishi (intensiv tur). Iqtisodiy oʻsishning bu ikki turi investitsiyalashning ikki turli xil funksiyalariga muvofiq keladi. Sanoatda gap asosan kapitalni kengaytirish ustida boradi. Shuning uchun investitsiyalarning berilgan funksiyasi yakuniy sanoat mahsulotiga talabga bogʻliq boʻladi. Uning oʻsishi daromadlar oshishi va investitsiyalar kengayishini ragʻbatlantiradi. Qishloq xoʻjaligida, aksincha, investitsiyalar daromadlarning qisqarishiga bogʻliq holda kengayadi: ish haqiga xarajatlarning koʻpayishi fermerlarni qoʻl mehnatini mashina mehnati bilan almashtirishga majbur qiladi. Oʻz modelini rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ishlab chiqib A. Lyuis uni industrial bosqichni oʻtgan gʻarbiy mamlakatlar uchun toʻgʻri kelmaydi, deb hisoblagan. Boshqa mualliflar esa, aksincha, uni rivojlangan iqtisodiyot sharoitlari uchun maqbul deb hisoblashadi. Sh. Kindlberger oʻz tahlilida koʻrsatganidek iqtisodiy oʻsishning mehnat va kapital bilan bogʻliqligining eng yaxshi namunasi boʻlib GFR, Italiya, Shveytsariya, va Niderlandiya hisoblanadi. Buyuk Britaniya, Belgiya, Shvetsiya, Norvegiya va Daniya kabi mamlakatlar ham A. Lyuis modelini teskari bogʻliqlikda boʻlsada, tasdiqlashdi: bu mamlakatlarda iqtisodiy oʻsishning past sur’atlari mehnat resurslari va ishlab chiqarish quvvatlaridan cheklangan holda foydalanish bilan bogʻliq edi. Yana bir guruhni sezilarli ishchi kuchi ortiqchaligini boshidan kechirgan mamlakatlar tashkil etadi (Ispaniya, Portugaliya, Gretsiya, Yugoslaviya, Turkiya). Ularning iqtisodiy oʻsishi ham Sh. Kindlberger fikricha A. Lyuis modeliga toʻgʻri keladi. Bu mamlakatlar nafaqat oʻz sanoatini balki boshqa Yevropa davlatlari sanoatini ham ishchi kuchi bilan ta’minlar edi va butun qit’a uchun oʻziga xos mehnat zaxirasi fondi vazifasini bajargan edi. Sanoat ishlab chiqarish masshtablarini kengaytirib, oʻz ishchilarining daromadlari oʻsishini ta’minlaydi, bu esa ichki talabni oshishiga koʻmaklashadi. Bunda tadbirkorlar oʻsib borayotgan daromadlarni ishlab chiqarishni kengaytirishga yoʻnaltiradilar. Bu daromadlar keyinchalik iqtisodiy oʻsishga dinamik ta’sir koʻrsatadi. Iqtisodiy oʻsishning oʻzini A. Lyuis ikki turga ajratadi: sanoatda uning manbai boʻlib qoʻshimcha ishchi kuchidan foydalanish hisoblanadi (ekstensiv tur), qishloq xoʻjaligida esa – chekli mehnat unumdorligining oshishi (intensiv tur). Iqtisodiy oʻsishning bu ikki turi investitsiyalashning ikki turli xil funksiyalariga muvofiq keladi. Sanoatda gap asosan kapitalni kengaytirish ustida boradi. Shuning uchun investitsiyalarning berilgan funksiyasi yakuniy sanoat mahsulotiga talabga bogʻliq boʻladi. Uning oʻsishi daromadlar oshishi va investitsiyalar kengayishini ragʻbatlantiradi. Qishloq xoʻjaligida, aksincha, investitsiyalar daromadlarning qisqarishiga bogʻliq holda kengayadi: ish haqiga xarajatlarning koʻpayishi fermerlarni qoʻl mehnatini mashina mehnati bilan almashtirishga majbur qiladi. Oʻz modelini rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ishlab chiqib A. Lyuis uni industrial bosqichni oʻtgan gʻarbiy mamlakatlar uchun toʻgʻri kelmaydi, deb hisoblagan. Boshqa mualliflar esa, aksincha, uni rivojlangan iqtisodiyot sharoitlari uchun maqbul deb hisoblashadi. Sh. Kindlberger oʻz tahlilida koʻrsatganidek iqtisodiy oʻsishning mehnat va kapital bilan bogʻliqligining eng yaxshi namunasi boʻlib GFR, Italiya, Shveytsariya, va Niderlandiya hisoblanadi. Buyuk Britaniya, Belgiya, Shvetsiya, Norvegiya va Daniya kabi mamlakatlar ham A. Lyuis modelini teskari bogʻliqlikda boʻlsada, tasdiqlashdi: bu mamlakatlarda iqtisodiy oʻsishning past sur’atlari mehnat resurslari va ishlab chiqarish quvvatlaridan cheklangan holda foydalanish bilan bogʻliq edi. Yana bir guruhni sezilarli ishchi kuchi ortiqchaligini boshidan kechirgan mamlakatlar tashkil etadi (Ispaniya, Portugaliya, Gretsiya, Yugoslaviya, Turkiya). Ularning iqtisodiy oʻsishi ham Sh. Kindlberger fikricha A. Lyuis modeliga toʻgʻri keladi. Bu mamlakatlar nafaqat oʻz sanoatini balki boshqa Yevropa davlatlari sanoatini ham ishchi kuchi bilan ta’minlar edi va butun qit’a uchun oʻziga xos mehnat zaxirasi fondi vazifasini bajargan edi. Nazorat savollari: 1. Iqtisodiy oʻsish nima? 2. Makroiqtisodiy barqarorlikning asosiy belgilari nimalardan iborat? 3. Ekstensiv va intensiv iqtisodiy oʻsishning farqlari nimada, sof intensiv oʻsishga erishish mumkinmi? 4. Domar modelida investitsiyalar tahlili Keyns tahliliga nisbatan qanday farq qiladi? 5. Domar modelining asosiy oʻzgaruvchilariga tavsif bering va uning mohiyatini tushuntiring? 6. Iqtisodiy oʻsishning Xarrod modeli Domar modelidan qaysi jihatlariga koʻra farq qiladi? 7. Domar modelida iqtisodiy oʻsish shartlari qanday izohlangan? 8. Iqtisodiy oʻsishning dastlabki neoklassik modellari qachon yuzaga kelgan? 9. Iqtisodiy oʻsishning Solou modeli? 10. Kapitalning jamgʻarilishi deganda nimani tushunasiz? 11. Qanday qilib jamgʻarmalar iqtisodiyotning oʻsish natijalariga olib keladi? Nazorat savollari: 1. Iqtisodiy oʻsish nima? 2. Makroiqtisodiy barqarorlikning asosiy belgilari nimalardan iborat? 3. Ekstensiv va intensiv iqtisodiy oʻsishning farqlari nimada, sof intensiv oʻsishga erishish mumkinmi? 4. Domar modelida investitsiyalar tahlili Keyns tahliliga nisbatan qanday farq qiladi? 5. Domar modelining asosiy oʻzgaruvchilariga tavsif bering va uning mohiyatini tushuntiring? 6. Iqtisodiy oʻsishning Xarrod modeli Domar modelidan qaysi jihatlariga koʻra farq qiladi? 7. Domar modelida iqtisodiy oʻsish shartlari qanday izohlangan? 8. Iqtisodiy oʻsishning dastlabki neoklassik modellari qachon yuzaga kelgan? 9. Iqtisodiy oʻsishning Solou modeli? 10. Kapitalning jamgʻarilishi deganda nimani tushunasiz? 11. Qanday qilib jamgʻarmalar iqtisodiyotning oʻsish natijalariga olib keladi?