Iqtisodiy o‘sish to‘g‘risidagi nazariyalar. Xozirgi zamon iqtisodiy qarashlari evolyusiyasi. Reja: 1.Xozirgi zamon iqtisodiy qarashlari evolyusiyasi 2.G‘.Xauyek va uning ijtimoiy-iqtisodiy g‘oyalari Jozef Alois Shumpeter ( nemis: [ˈʃʊmpeːtɐ] ; 8 fevral 1883 - 1950 yil 8 yanvar) [3] - avstriyalik siyosiy iqtisodchi . Keyinchalik u AQShga hijrat qildi va 1939 yilda Amerika fuqaroligini oldi. U Moraviyada tug'ilgan va qisqa vaqt ichida 1919 yilda Germaniya-Avstriya moliya vaziri bo'lib ishlagan . 1932 yilda u Garvard universitetida professor bo'lib ishlagan va shu erda ishining oxirigacha ishlagan. Shumpeter 20-asr boshlarida eng nufuzli iqtisodchilardan biri bo'lgan va iqtisodiyotda " ijodiy halokat " atamasini ommalashtirgan Shumpeterning dinamik, o'zgarishga yo'naltirilgan va innovatsiyalarga asoslangan iqtisodiyotining manbai Tarixiy iqtisodiy maktab edi . Garchi uning yozuvlari Maktabni tanqidiy jihatdan tanqid qilishi mumkin bo'lsa-da, Shumpeterning innovatsiya va tadbirkorlikning roli haqidagi ishlarini Tarixiy maktab tomonidan, ayniqsa Gustav fon Shmoller va Verner Sombart ijodidan kelib chiqqan g'oyalarning davomi deb hisoblash mumkin . 2012 yilgi bir maqolada, Fabris Dannequin Shumpeterning yozuvlari Frensis Galtonning ishlarining ta'sirini ko'rsatganligini ko'rsatdi . Evolyutsion iqtisodiyot Shumpeterning ijodini tadqiq qilishga ko'p vaqt ajratgan olim Kristofer Frimanning (2009) fikriga ko'ra : "uning butun hayotidagi ishining markaziy nuqtasi: bu kapitalizmni faqat uzluksiz innovatsiyalar va" ijodiy halokat " evolyutsiyasi jarayoni sifatida tushunish mumkin ". Iqtisodiy tahlil tarixi Schumpeter ning stipendiya uning vafotidan keyin ham ko'rinib Iqtisodiy tahlil tarixi, Uning hukmlariga ba'zi ko'rinadi bo'lsa-da, o'ziga xos va ba'zan otliq Masalan, Shumpeter 18-asrning eng buyuk iqtisodchisini Adam Smit emas, balki Turgot deb o'ylardi va u Leon Valrasni "barcha iqtisodchilarning eng buyuksi" deb bilar edi , uning yonida boshqa iqtisodchilar nazariyalari "etarli bo'lmagan urinishlar singari" edi. Valrasiya haqiqatining ba'zi o'ziga xos jihatlari ". Shumpeter Jon Maynard Keyns va Devid Rikardoni tanqid qildi"Rikardian vitse- prezidenti" uchun. Shumpeterning fikriga ko'ra, Rikardo va Keyns mavhum modellar nuqtai nazaridan mulohaza yuritganlar, bu erda ular bir nechta o'zgaruvchidan boshqasini muzlatib qo'yishadi. Keyin ular boshqasini oddiy monotonik tarzda keltirib chiqargan deb bahslashishlari mumkin edi. Bu siyosiy xulosalarni to'g'ridan-to'g'ri yuqori mavhum nazariy modeldan chiqarishi mumkin degan ishonchga olib keldi. Ushbu kitobda Jozef Shumpeter oltin pul standarti fiat monetar standarti bilan taqqoslaganda tan olingan . Yilda iqtisodiy tahlil tarixi , Schumpeter quyidagilarni aytgan: "AN« avtomatik »oltin valyuta bir qismi va Uydagi hamma qavatlar bo'lib aralashmaslik va erkin savdoiqtisodiyot. U har bir millatning pul stavkalari va narxlari darajasini "oltin" ga ega bo'lgan boshqa barcha xalqlarning pul stavkalari va narxlari darajalari bilan bog'laydi. Biroq, oltin hukumat xarajatlariga va hatto to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar bilan bog'liq bo'lmagan munosabatlarga yoki siyosatga, masalan, tashqi siyosatga, ayrim soliq siyosatiga va umuman olganda, ushbu printsiplarni buzadigan barcha siyosatlarga juda sezgir. [klassik] liberalizm. Bu u qadar mashhur bo'ldi nega oltin, hozir va ham Sevilmagan nima sabab bo'ladi burjua davri. " Shumpeterning boshqa iqtisodchilar g'oyalari bilan aloqalari uning iqtisodiy tahlilga qo'shgan eng muhim hissasi - biznes tsikllari va rivojlanish nazariyasida ancha murakkab bo'lgan. Valrasdan ham, Keynsdan keyin ham Shumpeter Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi har qanday yangilik va innovatsion faoliyatni hisobga olmaganda statsionar holatga olib boruvchi dumaloq oqim risolasi bilan boshlanadi. Statsionar holat, Shumpeterga ko'ra, Valrasiya muvozanati bilan tavsiflangan. Uning hikoyasining qahramoni - bu tadbirkor . Tadbirkor bu muvozanatni buzadi va bir necha vaqt o'lchovlari bo'yicha tsiklik usulda davom etadigan iqtisodiy rivojlanishning asosiy sababi hisoblanadi. Innovatsiyalar, tsikllar va rivojlanishni birlashtirgan ushbu nazariyani ishlab chiqishda Shumpeter rusiyalik Nikolay Kondratievning 50 yillik tsikllar, Kondratiev to'lqinlari haqidagi g'oyalarini hayotda saqlab qoldi . Shumpeter to'rt asosiy tsikl, Kondratiev (54 yosh), Kuznets (18 yosh), Juglar (9 yosh) va Kitchin (taxminan 4 yil) birlashib, kompozit to'lqin shaklini yaratishi mumkin bo'lgan modelni taklif qildi . Aslida Shumpeter va Kuznets o'rtasida katta professional raqobat mavjud edi. Bu erda tavsiya etilgan to'lqin shakli Kuznets siklini o'z ichiga olmagan, chunki Shumpeter uni haqiqiy tsikl deb tan olmagan. Qo'shimcha ma'lumot olish uchun " biznes tsikli " ga qarang . Kondratiev to'lqini uchta quyi darajadagi Kuznets to'lqinlaridan iborat bo'lishi mumkin. Har bir Kuznets to'lqini o'zi ikkita Juglar to'lqinidan iborat bo'lishi mumkin. Xuddi shunday ikkita (yoki uchta) Kitchin to'lqinlari ham yuqori darajadagi Juglar to'lqinini hosil qilishi mumkin. Agar ularning har biri bosqichda bo'lsa, eng muhimi, agar ularning har biri pastga tushadigan yoyi bir vaqtning o'zida bo'lsa, shunda ularning har biri nadir bilan tasodifiy bo'lsa, bu halokatli pasayishlar va natijada tushkunlikni tushuntiradi. Kondratiev to'lqinining segmentatsiyasiga kelsak, Shumpeter hech qachon bunday qat'iy modelni taklif qilmagan. U ushbu tsikllarning vaqt bo'yicha o'zgarib turishini ko'rdi, garchi bu tasodif tufayli tor vaqt oralig'ida bo'lsa ham va ularning har biri ma'lum bir maqsadga xizmat qilishi uchun. G‘.Xauyek va uning ijtimoiy-iqtisodiy g‘oyalari Fridrix fon Xayek (1899-1992-y.) neoliberalizmning otasi hisoblanadi. U juda ko‘p iqtisodiy va ijtimoiy-falsafiy mazmundagi asarlar muallifi. “Baholar va ishlab chiqarish” (1929), “Pul nazariyasi va iqtisodiy sikl” (1933), “Foyda, foiz va investitsiyalar” (1939), “Kapitalning sof nazariyasi” (1941), “Qullikdan qoCh” (1944), “Erkinlik konstitutsiyasi” (1960), “Sof pullar” (1976), “Erkin kishilarning siyosiy tuzumi” (1973-1979) va boshqalar shular jumlasidandir. Inson erkinligining ustunligini G‘.Xauyek bosh tamoyil sifatida ko‘rsatadi. Erkinlik bu davlat tomonidan har qanday majbur qilishning bo‘lmasligi. G‘.Xauyek fikriga ko‘ra davlat maorifni tashkil qilish bilan ham, ijtimoiy sug‘urtani tashkil qilish bilan ham, kvartira haqi stavkasini tartiblash bilan ham shug‘ullanmasligi kerak, bunday xatti- harakatlar “ma'muriy despotizm”dan boshqa hech narsa emas; davlatni pul emissiyasini amalga oshirishdagi monopol huquqidan ham mahrum etish kerak; davlatga ishonib topshirish mumkin bo‘lgan maksimum narsa bu qarilik pensiyalarini, ishsizlik bo‘yicha nafaqalarni to‘lash. G‘.Xauyek “o‘z-o‘zidan bo‘ladigan tartib” konsepsiyasini qattiq turib himoya qildi. Unga ko‘ra zamonaviy jamiyatni tavsiflovchi uning barcha elementlari yig‘indisi hech vaqt inson tomonidan ongli ravishda tashkil etilishi mumkin emas (chunki uning bilimi, ongi cheklangan), aksincha ular o‘z- o‘zidan yuz beradigan tartib doirasida rivojlanib boradi. “Biz hodisalar o'rtasidagi aloqani muayyan darajada tushunishimiz mumkin, lekin ulari boshqara olmaymiz”, - deb yozadi G‘.Xauyek. Ijtimoiy tartib ongli xatti-harakat natijasi boMishi mumkin emas. Jamiyatda o‘matiIgan tartib o‘z-o‘zidan bo‘ladigan xatti-harakat natijasidir. G‘.Xauyek makroiqtisodiy tahlilga salbiy munosabatda bo'lgan. Uningcha mikroiqtisodiy jarayonlari tadqiq qilish bir butun iqtisodiyotning amal qilishini tushuntirib berish uchun zarur va yetarli hisoblanadi. Alohida xo‘jalik subyektlari xatti-harakatining muvofiqlashuvi muammosi axborot yordamida hal etilib turiladi. Axborot bozor bahosi mexanizmi orqali kelib tushadi, u xo‘jalik ishtirokchilariga ustunlik beradi. Bozorning samaradorligi shunda ko‘rinadiki, unda aniq axborotlar yetarli va ular tez tarqaladi. Natijada ideal emas, lekin shunga yaqin muvozanat o‘matiladi. G‘.Xauyek sotsializmni tanqid qiluvchilardan biri sifatida to‘liq va operativ axborotga ega bo‘lmagan markaziy rejalashtirish bozor iqtisodiyotiga o‘xshab samarali amal qila olmasligini ko‘rsatib berdi. Baholaring bir markazdan o‘matilishi, ularing ustidan nazorat qilib turilishi, F.Xayekning fikri bo‘yicha axborotning buzilishiga, noto‘g‘ri tarqalishiga olib keladi. Baho talab va taklifni to‘g‘ri aks ettirmaydi, mahsulotlarga bo'lgan talab to‘g‘risida ishlab chiqaruvchi aniq tasavvurga ega bo‘lmaydi. G‘.Xauyek bo'yicha pul emissiyasiga bo'lgan davlat monopoliyasi erkin jamiyat uchun zararli, negaki hukumat bunday monopoliya yordamida o‘z fuqarolari hisobiga davlat muammolarini yechishga urinadi (masalan, davlat qarzi muammosi, davlat xarajatlarining ko‘payib ketishi va b.)- U davlat emissiyasini xususiy emission banklaring erkin raqobati bilan almashtirishni taklif qiladi. Xususiy valyutalari chiqarayotgan banklar o‘rtasidagi erkin raqobat natijasida odamlar kundalik hayotda foydalanish qo‘l keladigan ancha barqaror valyutani tanlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Insoniyat XXI asrga kelib ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotining mohiyatini chuqurroq anglash bilan bir qatorda, uning asoratlariga barham berishga astoydil kirishganini namoyon etmoqda. Xususan, O'zbekiston Respublikasi uchun sobiq mustabid tuzum merosi va sohta mafkuraning oqibatlari quyidagilarda o‘z aksini topishi Respublikasi birinchi Prezidenti, akademik I.Karimov asarlarida umumlashtirilgan: 1.Bir yoqlama rivojlangan, mo‘rt, zaif iqtisodiyotga asoslangan markazga qaram yarim mustamlaka mamlakat. 2.Boy mineral xom ashyo resurslaridan nazoratsiz va ayovsiz foydalanishga hamda puxta yakkahokimlikka asoslangan iqtisodiy tizim. 3.Mahalliy xomashyolari qayta ishlash quwatlarini ibtidoiy darajadaligi, ishlab chiqarishning texnologik asbob-uskuna va bo‘tlovchi qismlar, shuningdek, yoqilg‘i ta’minotida markazga qaramlik. 4.Eng muhim oziq-ovqat mollari (un, shakar, go‘sht-so‘t mahsulotlarijva boshqa xalq iste’moli mahsulotlarining chetdan keltirilishi. 5.Paxta xomashyosi mahsulotlarining suvtekinga tashib ketilishi, oltin, qimmatbaho va rangli metallar, strategik ahamiyatga ega materiallar jahon bozorida o‘ta xaridorgir bo‘lgan boshqa qimmatbaho mahsulotlari ishlab chiqarish va sotishdan keladigan foydaning O’zbekiston xazinasiga tushmasligi. 6.Iqtisodiy o‘sish sur’atlari samaradorligi ko‘rsatkichlarining salbiy darajadaligi ortib borishi, moliya-pul tizimining butkul ishdan chiqishi. 7.Xorijiy mamlakatlar bilan bevosita tashqi iqtisodiy aloqalarning cheklanganligi. 8.Qishloq joylarda yashirin ishsizlik, shahar va qishloqdagi turmush darajalaridagi farqning ortib borishi. 9.O’zbekiston aholisi turmush darajasi ko‘rsatkichlarining sobiq SSSRdagi eng oxirgi o‘rinlardan biriga tushib qolganligi. 10.Ekologik muammolaring keskinlashuvi, yer-suv resurslaridan ayovsiz foydalanish, yerlar sho‘rlanishining ortishi, cho‘l zonalarining kengayishi. Bozorga o‘tish zaruriyati tashqi va ichki omillardan ham kelib chiqadi. Tashqi omillar: 1.Jahon hamjamiyatining geopolitik tarkibida ijtimoiy dunyoqarashda chuqur sifat o‘zgarishlarini amalga oshirish. 2. Davlatlararo hamkorlikda integratsion jarayonlaring kuchayishi. 3. Yagona xalqaro me’yorlar, qoidalar va andozalarga o‘tilishi bilan yagona siyosiy-iqtisodiy jarayonlaring shakllanishi. 4. Sotsialistik, deb atalgan lageming parchalanishi va ma’muriy- buymqbozlik tizimining barham topishi. 5. Moddiy turmush farovonligi va iqtisodiy o‘sish sur'atlari bo‘yicha G‘arbdan ortda qolishning kuchayishi va iqtisodiy tizim tanazzuli. Ichki omillar: 1. Mustabid tuzim qusurlari va direktiv rejalashtirishning salbiy oqibatlari. 2. Davlat mulkchiligining yakkahokimligi tufayli mulkning va shaxsning ajratilishi va ijtimoiy serxarajatlilikning ortib borishi. 3. Xarajatlari tejashdan manfaatdorlikning yo‘qligi, pirovardida esa, resurslari samarasiz taqsimlanishning kuchayishi. 4. Mehnat unumdorligini oshirishdan rag'batlantirishning pasayishi va mehnatga ishtiyoqsizlik va loqaydlikning ortishi. 5. Texnika va texnologiya rivojlanishidagi turg‘unlik. 6. Iqtisodiy hayotda mulkning mutlaq davlatlashtirilishiga qarshilik munosabati sifatida pinhoniy iqtisodiyotning kuchayishi. 7. Ijtimoiy hayotda talab va taklif muvozanatini ta'minlash samaradorligining pastligi. Direktiv markazlashgan rejalashtirish tizimining hududlar va xo‘jaliklar talablarini qondirishda muvofiqlashtirish imkoniyatlarining cheklanganligi. Natijada quyi bo‘g‘inlarda - xaridor va sotuvchi, iste’molchi va ishlab chiqaruvchilar orasidagi bevosita bog‘liqlikni ta’minlashga ma’muriy rejalashtirishning salbiy ta’siri. Korxonalararo raqobatning yo‘qligi tufayli samaradorlikka moyillikning pastligi. Xomashyo serxarajatligiga asoslangan investitsion talabning kuchayishi. Sotsialistik xo'jalik yuritishda fondlaring markazlashgan taqsimotiga asoslanganligi tufayli ko‘proq resurslar taqchilligi namoyon bo‘ladi. Bozor iqtisodiyotida esa sotish qiyinchiligi ishlab chiqarish qiyinchiligidan muhimroq hisoblanadi. Korxonalari pul mablag'lari bilan ta’minlashda yagona davlat bank tizimining faol ishtirok eta olmasligi. Bank tizimining pul mablag‘lari oborotidan manfaatdorlikning pastligi. Ayniqsa, kredit siyosatining mijozlar moliyaviy imkoniyati bilan bevosita bog'lanmaganligi. Davlat byudjeti vakolatining keng qamrovliligi turli bo‘g‘indagi xo‘jaliklar daromadiga bog‘liq bo‘lib, uning to‘planishi va taqsimlanishi to‘liq markazlashtirilgan. Korxonalaring byujdetdan moliyalashtirilishi zahiralardan samarali foydalanishni rag‘batlantirmagan. Ma’muriy-buyruqbozlik tizimining eng muhim ayanchli oqibatlaridan biri - mute shaxs «sovet kishisi» ning shakllanishi hisoblanadi. Mazkur shaxs tafakkuri mafkuraviy qarashlar, g‘oyaviy kurashlar, chalg'ituvchi dalillar tuzog‘iga asir qilindi. Taraqqiyparvar insoniyat erishgan yutuqlardan bebahra qoldi. Sobiq tizim o‘z iqtisodiy g‘oyalarida ish kuchining qayerlardadir tovar sifatida sotilayotganligini tanqid qiladi-yu, o'zidagi inson resurslariga e’tibor faqat kundalik moddiy ehtiyojlari arang qondirish darajasida qolib ketganligini inkor etadi. Keyinroq, 1999-yilga kelib, Birinchi Prezidentimiz LKarimov bu haqda ta'kidlaganidek: «Shunday ulkan salohiyatga ega bo‘lgan mamlakatni kamsitadigan og‘ir ahvolga solib qo‘yib, u qonuniy haqli ravishda o‘ziga qarashli bo‘lgan mablag‘ni markazdan dotatsiya sifatida so‘rab, aytish mumkinki, yolvorib olishga majbur edi. Boz ustiga noinsoniy g‘oya hukmron boigan mustabid tizim o‘zining bor mafkuraviy kuchini, ommaviy axborot vositalarini, butun maorif tizimini ishga solib odamlar ongini keng miqyosda zaharlar edi. Ularing milliy va diniy tuyg‘ularini qo‘pol ravishda kamsitar edi. O’z ona tilini, milliy an’ana va madaniyatini, o‘z tarixini bilmaslik, ko‘plab odamlaring shaxsiy fojiasiga aylanib qolgan edi. Milliy o‘zlikni anglashga bo‘lgan tabiiy intilish johilona inkor etilardi...Biz eski tizim o‘z o‘mini osonlikcha bo‘shatib bermasligini, uning zaharli mafkurasi odamlar ongini tez va yengil o‘z ta’siri iskanjasidan chiqarmasligini yetarli darajada tassavvur qilishimiz va hisobga olishimiz zarur edi». Yuqoridagilari va boshqalari hisobga olgan holda O’zbekiston mustaqillik davrida ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor munosabatlariga o‘tishni zarur, deb topdi. Jahon sivilizasiyasining hozirgi davri va rivojlangan mamlakatlar taraqqiyoti. O’zbekistonning mustaqilligi va erkin taraqqiyoti-jahon sivilizasiyasiga qo’shilish yo’li. Taraqqiyotning o’zbek modeli jahon sivilizasiyasining tarkibiy qismi ekanligi. O’zbekistonning jahon sivilizasiyasiga qo’shiluvining asosiy yo’nalishlari Ma’lumki jahon sivilizasiyasi deganda biz Sharq va G’arb sivilizasiyalari, mintaqaviy va hududiy sivilizasiyalarning yaxlit, bir butun ijtimoiy tizimi bo’lgan umuminsoniyat, sayyoramizdagi jamiyatni tushunamiz. Bu tushuncha, umumiy ma’noda, zaminimizda yashagan barcha odamlarning umumiy makoni bo’lgan Yer yuzidagi hayot, tarixning hamma davrlarida mavjud bo’lgan davlat, jamiyat, xalq va millatlarning umrguzaronlik qilishi bilan bog’liq jarayonlar majmuasini o’zida aks ettiradi. Bugungi tahlikali dunyoda insoniyatning eson-omon yashab qolishi va kelajakda baxtiyor bo’lishi jahon sivilizasiyasining asosiy maqsadi va yo’nalishiga aylandi. Respublikamizda bu sohada amalga oshirilayotgan ishlar butun dunyo hamjamiyati faoliyati bilan hamoxang kechmoqda. Zero, jahon sivilizasiyasi xalqlar va millatlar, davlatlar va turli hududiy sivilizasiyalarning umumiy tizimidir. Ayrimlik, o’ziga xoslik va umumiylik o’rtasidagi munosabatni teran anglash hozirgi zamon jahon sivilizasiyasining shakllanish va rivojlanish xususiyatlarini falsafiy idrok etishga imkon beradi.Yer yuzidagi har bir mamlakat jahon sivilizasiyasi deb ataladigan yaxlit tizimning turli tarkiblari bo’lib, ularning o’zaro ta’siri, hamkorligi sivilizasiyaning takomillashuvi, barqaror yashashiga imkon beradi. To’g’ri, bu tizim tarkibida Amerika, Rossiya, Xitoy, Yaponiya kabi salmoqli tarkiblar ham bor. Ular ko’p jihatdan jahon tizimi taraqqiyotiga ta’sir ko’rsatadi, muayyan jarayonlarning yo’nalishlarini belgilaydi. Ammo bu tizimda har bir davlatning, kichkina Vatikan yoki Lixtenshteyndan tortib Germaniyagacha, Andorra yoki Monakodan toki Fransiyagacha o’z o’rni, o’ziga xos ta’sir kuchi va doirasi bor. Shu ma’noda, ularning har biri, hududining katta-kichikligi, aholisining soni qanchaligidan qati nazar, BMTda teng ovozga ega. Demak, tarkiblar tizimda muayyan tarzda amal qilgani singari har bir mamlakat jahon sivilizasiyasiga teng huquqli a’zo va muhim element sifatida kirib boradi. Jaqon hamjamiyati o’zida umumiylikni, har bir mustaqil mamlakat esa ayrimlik va o’ziga xoslikni ifodalaydi. Bu holda Osiyo yoki Markaziy Osiyo mamlakatlari xususiylikni aks ettirsa. O’zbekiston alohidalikni ifodalaydi. O’zbekiston mustaqillikka erishganiga ko’p bo’lmaganiga qaramay, jahon hamjamiyatida o’z o’rniga ega. Uning Markaziy Osiyodagi mavqyei esa bu mintakaning asosiy taraqqiyot yo’nalishlarini ko’p jihatdan belgilaydi.Har bir xalq, millat o’zining betakror, noyob xususiyatlarini saqlagan holda mustaqil rivojlanadi va jahon hamjamiyatiga qo’shilib boradi. Bunday qo’shilish ko’p qirrali, rang-barang bo’lib, u ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, xukuqiy, davlatlararo munosabatlarni qamrab oladi. Jahon hamjamiyatiga qo’shilish tabiiy-qonuniyatli jarayon bo’lib, har bir mamlakatning har tomonlara taraqqiy etishi, yer yuzida umumiy xavfsizlik, tinchlik va farovonlikni ta’minlashga, tabiiy resurslar, ilm-fan va texnika yutuqlaridan keng foydalanishga, ekologik muvozanatni ta’minlashga imkon beradi. Mustaqil taraqqiyot yo’liga o’tgan xalqlarning jahon hamjamiyatiga