213
IQTISODIY O‘SISH VA MILLIY BOYLIK
Reja:
1. Iqtisodiy o‘sishning mazmuni, turlari va ko‘rsatkichlari.
2. Iqtisodiy o‘sishning omillari.
3. Iqtisodiy o‘sish modellari.
4. Milliy boylik tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi.
Jamiyatdagi ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa barcha muammolarni hal qilishning
asosiy yo‘li – bu milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi va iqtisodiy o‘sishiga
erishishdir. Aholi farovonligining oshirib borishi ham pirovard natijada iqtisodiy
o‘sish darajasi va sur’atlariga bog‘liq. Shu sababli mavzu iqtisodiy rivojlanishning
mohiyati, uning darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar, iqtisodiy o‘sishning
mazmuni, turlari va ko‘rsatkichlarini bayon qilish bilan boshlanadi. Mavzu
davomida iqtisodiy o‘sishning omillari, milliy boylik va uning tarkibiy tuzilishini,
iqtisodiy o‘sish borasida mavjud bo‘lgan turli modellar mazmunini yoritib berishga
ham o‘rin ajratiladi.
1. Iqtisodiy o‘sishning mazmuni, turlari va ko‘rsatkichlari
Milliy iqtisodiyotda iqtisodiy rivojlanish qiyin aniqlanadigan jarayon
bo‘lganligi sababli, uning mezonlaridan biri bo‘lgan iqtisodiy o‘sish ko‘proq tahlil
qilinadi.
Iqtisodiy o‘sish bevosita yalpi ichki mahsulot miqdorining mutlaq va
aholi jon boshiga hamda iqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga
214
ko‘payishi hamda sifatining yaxshilanishida va tarkibining takomillashuvida
ifodalanadi.
Iqtisodiy o‘sishni YaIM mutloq hajmining ortishi orqali yoki aholi jon
boshiga real YaIM miqdorining ortishi orqali o‘lchash buning qanday maqsadda
amalga oshirilayotganiga bog‘liq bo‘ladi. Odatda biron-bir mamlakat iqtisodiy
o‘sishini YaIM mutlaq hajmining ortishi orqali o‘lchash uning iqtisodiy
salohiyatini baholashda, aholi jon boshiga real YaIM miqdorining ortishi orqali
o‘lchash esa mamlakatdagi turmush darajasini taqqoslashda qo‘llaniladi.
Mamlakatning iqtisodiy o‘sish sur’atini tavsiflaydigan mazkur ko‘rsatkichlar
(real YaIM va aholi jon boshiga real YaIMning o‘sishi) miqdoriy ko‘rsatkichlar
bo‘lib, ular birinchidan, mahsulot sifatining oshishini to‘liq hisobga olmaydi va
shu sababli farovonlikning haqiqiy o‘sishini to‘liq tavsiflab berolmaydi;
ikkinchidan, real YaIM va aholi jon boshiga YaIMning o‘sishi bo‘sh vaqtning
sezilarli ko‘payishini aks ettirmaydi va farovonlik real darajasining pasaytirib
ko‘rsatilishiga olib keladi; uchinchidan, iqtisodiy o‘sishni miqdoriy hisoblash
boshqa tomondan uning atrof muhitga va insonning hayotiga salbiy ta’sirini
hisobga olmaydi.
Shunga ko‘ra, iqtisodiy o‘sishning barcha tavsifi yillik o‘sish sur’atlarining
foizdagi o‘lchovida to‘liq o‘z ifodasini topadi:
100%
давр
базис
базис давр
давр
жорий
ЯИМ
ЯИМ
ЯИМ
С
У
,
bu yerda:
O‘S – iqtisodiy o‘sish sur’ati, foizda;
YaIMbazis davr – taqqoslanayotgan davr (yil)dagi real YaIM hajmi;
YaIMjoriy davr – joriy davr (yil)dagi real YaIM hajmi.
Mamlakatimizda keyingi yillar davomida YaIMning o‘sish sur’ati hamda
aholi jon boshiga o‘sishi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni quyidagi jadval orqali ko‘rish
mumkin (1-jadval).
1-jadval
215
Yalpi ichki mahsulotni aholi jon boshiga ishlab
chiqarishning o‘sishi
Yillar
Ko‘rsatkichlar
Nominal YaIM,
mlrd.so‘m
YaIMning o‘sish
sur’ati, %
YaIMning aholi jon boshiga
o‘sishi, %
1997
976,8
5,2
3,3
1998
1416,2
4,4
2,6
1999
2128,7
4,3
2,8
2000
3255,6
4,0
2,5
2001
4868,4
4,2
3,1
2002
7469,3
4,2
3,2
2003
9664,1
4,4
3,2
2004
12189,5
7,7
6,5
2005
15923,4
7,0
6,0
2006
20759,3
7,3
6,2
2007
28186,2
9,5
8,0
Manba: O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari.
Shuningdek, iqtisodiy o‘sish mamlakat ishlab chiqarish imkoniyatlarining
kengayib borishini ham anglatadi. Milliy ishlab chiqarish natijalarining miqdor
jihatidan ko‘payishi va sifat jihatidan takomillashib borishi pirovardida ishlab
chiqarish imkoniyatlari egri chizig‘ining o‘ng tomonga qarab siljishiga olib keladi.
Aytaylik, 2006 yildagi milliy ishlab chiqarish hajmi (Y2006) 2000 yildagi (Y2000)ga
nisbatan o‘sdi. Bu o‘sish o‘z navbatida milliy ishlab chiqarish imkoniyatlari egri
chizig‘ining ham kengayishiga olib keladi (2-chizma).
Chizmadan ko‘rinadiki, iqtisodiy o‘sish natijasida ishlab chiqarilgan ijtimoiy
mahsulot miqdori ortadi, bu esa aholi turmush farovonligini oshishiga olib keladi.
Iqtisodiyot mavjud ehtiyojlarni yanada to‘laroq qondirish imkoniga ega bo‘ladi.
Iqtisodiy o‘sishning ahamiyati to‘g‘risida gapirilganda uning darajasini ham
e’tiborda tutish lozim. Iqtisodiy o‘sish sur’atlarining ahamiyatlilik darajasi turli
216
mamlakatlar real YaIMning hajmidan kelib chiqqan holda farqlanadi. Real YaIM
hajmi nisbatan kichik bo‘lgan mamlakatlar uchun 8-10% darajasidagi iqtisodiy
o‘sish sur’ati me’yordagi holat sanalishi, real YaIM hajmi juda katta bo‘lgan
mamlakatlar uchun 2-3% darajasidagi iqtisodiy o‘sish sur’ati esa ahamiyatli
ko‘rsatkich hisoblanishi mumkin.
Investitsiya
tovarlari
0 Y2000Y2006 Iste’mol
tovarlari
2-chizma. Iqtisodiy o‘sish natijasida milliy iqtisodiyot ishlab chiqarish
imkoniyatlarining kengayishi.
Iqtisodiy o‘sish sur’atining ahamiyatini iqtisodchilar tomonidan qo‘llaniluvchi
«70 miqdori qoidasi» yordamida ham ochib berish mumkin. Bu qoidaga ko‘ra,
milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilayotgan YaIM hajmini 2 baravarga oshirishda
qancha vaqt talab etilishini aniqlash uchun 70 sonini yillik o‘sish sur’atiga bo‘lish
kerak bo‘ladi. Masalan, mamlakatimizdagi o‘sish sur’atining 9,5% darajasida
YaIMni 2 baravar oshirish uchun 7,3 yil talab etiladi (70:9,5). Xolbuki, iqtisodiy
o‘sishning 2000 yildagi 4,0% darajasida bu ko‘rsatkichga 17,5 yilda (70:4) erishish
mumkin edi. Keyingi yillarda iqtisodiy o‘sish sur’atining yanada oshirilishi bu
muddatning ahamiyatli ravishda qisqarishiga olib keladi.
217
Ijtimoiy mahsulotning o‘sish sur’ati bilan ishlab chiqarish omillari
miqdorining o‘zgarishi o‘rtasidagi nisbat iqtisodiy o‘sishning ekstensiv yoki
intensiv turlarini belgilab beradi.
Ekstensiv iqtisodiy o‘sishga ishlab chiqarishning avvalgi texnikaviy asosi
saqlanib qolgan holda ishlab chiqarish omillari miqdorining ko‘payishi tufayli
erishiladi. Aytaylik, mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa ko‘paytirish uchun
mavjud korxona bilan bir qatorda o‘rnatilgan uskunalarning quvvati, miqdori va
sifati, ishchi kuchining soni va malaka tarkibi bo‘yicha xuddi o‘shanday yana bir
korxona quriladi. Ekstensiv rivojlanishda, agar u sof holda amalga oshirilsa, ishlab
chiqarish samaradorligi o‘zgarmay qoladi.
Iqtisodiy o‘sishning intensiv turi sharoitida mahsulot chiqarish miqyoslarini
kengaytirishga ishlab chiqarish omillarini sifat jihatidan takomillashtirish,
yanada ilg‘or ishlab chiqarish vositalarini va yangi texnikani qo‘llash, ishchi kuchi
malakasini oshirish, shuningdek mavjud ishlab chiqarish potensialidan yaxshiroq
foydalanish yo‘li bilan erishiladi. Intensiv yo‘l ishlab chiqarishga jalb etilgan
resurslarning har bir birligidan olinadigan samaraning, pirovard mahsulot miqdorining
o‘sishida, mahsulot sifatining oshishida o‘z ifodasini topadi.
Real hayotda ekstensiv va intensiv omillar sof holda, alohida-alohida mavjud
bo‘lmaydi, balki muayyan uyg‘unlikda, bir-biri bilan qo‘shilgan tarzda bo‘ladi. Shu
sababli ko‘proq ustuvor ekstensiv va ustuvor intensiv iqtisodiy o‘sish turlari haqida
so‘z yuritiladi.
Iqtisodiy o‘sishning alohida tomonlarini tavsiflovchi ko‘rsatkichlari ham
mavjud bo‘lib, ulardan asosiylari ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanish darajasi,
mehnat unumdorligining o‘sishi va ish vaqtini tejash, shaxsiy daromad va foyda
massasi, milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi kabilar hisoblanadi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasi quyidagi ko‘rsatkichlar bilan tavsiflanadi:
a) ishlab chiqarish vositalarining rivojlanganlik darajasi;
b) xodimning malakasi va tayyorgarlik darajasi;
v) ishlab chiqarishning moddiy va shaxsiy omili o‘rtasidagi nisbat;
218
g) mehnat taqsimoti, ishlab chiqarishning tashkil etilishi, ixtisoslashtirilishi va
kooperatsiyasi.
Iqtisodiy o‘sishning jahon amaliyotida keng qo‘llaniladigan boshqa
ko‘rsatkichi iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi hisoblanadi. U tarmoqlar bo‘yicha
hisoblab chiqilgan YaIM ko‘rsatkichi asosida tahlil qilinadi. Bunda iqtisodiyotning
yirik sohalari, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlari o‘rtasidagi nisbat
ham o‘rganiladi.
2. Iqtisodiy o‘sishning omillari
Iqtisodiy o‘sishga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni shartli ravishda ikki guruhga
ajratish mumkin. Birinchi guruh omillar taklif omillari deb ham atalib,
iqtisodiyotning o‘sish layoqatini belgilab beradi:
1) tabiiy resurslarning miqdori va sifati;
2) ishchi kuchi resurslari miqdori va sifati;
3) asosiy kapital (asosiy fondlar) ning hajmi;
4) texnologiya va fan-texnika taraqqiyoti.
Bu omillar har birining yalpi mahsulot hajmiga ta’sirini baholash orqali
iqtisodiy o‘sishni tavsiflash mumkin.
Ma’lumki, yalpi milliy (ichki) mahsulot ishchi kuchi, kapital va tabiiy
resurslar sarflarining funksiyasi hisoblanadi, ya’ni:
)
,
( ,
Y f L K N
,
bu yerda:
Y – yalpi milliy (ichki) mahsulot;
L – ishchi kuchi sarflari;
K – kapital sarflari;
N – tabiiy resurslar sarflari.
Bu funksional bog‘lanishdan kelib chiqqan holda iqtisodiy o‘sishni belgilab
beruvchi bir qator xususiy ko‘rsatkichlarni keltirib chiqarish mumkin:
219
1)
mehnat unumdorligi (Y/L) – mahsulot ishlab chiqarish hajmining jonli
mehnat sarflariga nisbati;
2)
mehnat sig‘imi (L/Y) – jonli mehnat sarflarining mahsulot ishlab
chiqarish hajmiga nisbati;
3)
kapital samaradorligi (Y/K) – mahsulot ishlab chiqarish hajmining
unga sarflangan kapital xarajatlariga nisbati;
4)
kapital sig‘imi (K/Y) – kapital xarajatlarining mahsulot ishlab chiqarish
hajmiga nisbati;
5)
tabiiy resurslar samaradorligi (Y/N) – mahsulot ishlab chiqarish
hajmining unga sarflangan tabiiy resurslar xarajatlariga nisbati;
6)
mahsulotning resurslar sig‘imi (N/Y) – tabiiy resurslar sarfining
mahsulot ishlab chiqarish hajmiga nisbati;
7) ishchi kuchining kapital bilan qurollanganlik darajasi (K/L) – ishlab
chiqarish jarayonida qo‘llanilayotgan kapital hajmining ishchi kuchi miqdoriga
nisbati.
Iqtisodiy o‘sishni tahlil qilishda yuqorida ko‘rib chiqilgan ko‘rsatkichlardan
tashqari yana keyingi qo‘shilgan ishlab chiqarish omillari unumdorligi
ko‘rsatkichlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu ko‘rsatkichlar, boshqa omillar
sarfi o‘zgarmagani holda, har bir alohida omil sarfining qo‘shimcha o‘sishi
ta’sirida mahsulot ishlab chiqarish hajmining qo‘shimcha o‘sishi hajmini belgilab
beradi:
1) keyingi qo‘shilgan mehnat unumdorligi (∆Y/∆L);
2) keyingi qo‘shilgan kapital unumdorligi (∆Y/∆K);
3)
keyingi qo‘shilgan tabiiy resurslar unumdorligi (∆Y/∆N).
Bu ko‘rsatkichlar yalpi mahsulot ishlab chiqarish umumiy hajmining o‘sishida
har bir omilning hissasini namoyon etib, u quyidagicha aniqlanadi:
N N
Y
K K
Y
L L
Y
Y
)
/
(
)
/
(
)
/
(
.
Iqtisodiy o‘sishga taqsimlash omillari ham ta’sir qiladi. Ishlab chiqarish
calohiyatidan maqsadga muvofiq foydalanish uchun nafaqat resurslar iqtisodiy
jarayonga to‘liq jalb qilingan bo‘lishi, balki juda samarali ishlatilishi ham zarur.
220
Resurslarning o‘sib boruvchi hajmidan real foydalanish va ularni kerakli
mahsulotning mutloq miqdorini oladigan qilib taqsimlash ham zarur bo‘ladi.
Real mahsulot ikki asosiy usulda ko‘paytirilishi mumkin (4-chizma):
1) resurslarning ko‘proq hajmini jalb etilishi;
2) ulardan ancha unumli foydalanish yo‘li bilan.
4–chizma. Real mahsulot o‘sishini aniqlab beruvchi omillar.
Amaliy hayotda iqtisodiy o‘sishni susaytirib turuvchi omillar ham mavjud
bo‘ladiki, ular mehnat muhofazasi, atrof muhitning ifloslanishi kabi holatlar
natijasida kelib chiqadi. Keyingi yillarda respublikamizda davlat tomonidan atrof-
muhit ifloslanishining oldini olish, xodimlar mehnat sharoitini yaxshilash va
sog‘lig‘ini muhofaza qilishni tartibga solishda muhim tadbirlar amalga oshirildi.
1. Банд бўлганлар сони
2. Ишлаган киши-соатларининг
ўртача миқдори
1. Техника тараққиёти
2. Капитал қўйилмалар ҳажми
3. Таълим ва малака тайёргарлиги
4. Ресурсларни жойлаштириш
самарадорлиги
5. Бошқа омиллар
Меҳнат
сарфлари
Меҳнат
унумдор-
лиги
Ишлаб
чиқаришнинг
реал ҳажми
221
Bu o‘z navbatida iqtisodiy o‘sish sur’atiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Chunki bunday
tadbirlarni amalga oshirish tegishli xarajatlarni taqozo qiladi. Shu orqali mehnat
unumdorligini oshirish uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar boshqa tomonga jalb
qilinadi.
3. Iqtisodiy o‘sish modellari
Iqtisodchi olimlarning iqtisodiy o‘sish omillarini o‘rganish hamda uning
kelgusidagi natijalarini bashorat qilish borasidagi tadqiqotlari pirovardida turli
iqtisodiy o‘sish modellarining yaratilishiga olib keldi. Bu modellar o‘z mazmuniga
ko‘ra bir-birlaridan farqlansada, ularning asosida ikkita nazariya – makroiqtisodiy
muvozanatning keynscha (keyinchalik neokeynscha) nazariyasi hamda ishlab
chiqarishning klassik (keyinchalik neoklassik) nazariyasi yotadi.
Iqtisodiy o‘sishni tahlil qilishda neoklassik nazariya namoyondalari quyidagi
noto‘g‘ri nazariy shartlarga asoslanadilar:
1)
mahsulotning qiymati barcha ishlab chiqarish omillari tomonidan
yaratiladi;
2)
ishlab chiqarish omillarining har biri o‘zining keyingi qo‘shilgan
mahsulotiga tegishli ravishda mahsulot qiymatini yaratishga hissasini qo‘shadi.
Shunga ko‘ra, bunga javoban barcha keyingi qo‘shilgan mahsulotga teng keluvchi
daromad ham oladi;
3)
mahsulot ishlab chiqarish va buning uchun zarur bo‘lgan resurslar
o‘rtasida miqdoriy bog‘liqlik mavjud;
4)
ishlab chiqarish omillarining erkin tarzda amal qilishi hamda ular
o‘rtasida o‘zaro bir-birining o‘rnini bosish imkoniyati mavjud.
Biz oldingi boblarda aytganimizdek, neoklassik va boshqa ayrim
yo‘nalishdagi nazariyotchilar bu yerda ham ikkita uslubiy xatoga yo‘l qo‘yadilar:
1) ular ishlab chiqarish omillarining barchasi bir xil qiymat yaratadi, ular
qiymatni yaratishda baravar ishtirok etadi, deb hisoblaydilar. Xolbuki, barcha
ishlab chiqarish vositalari hech qanday yangi qiymat yaratmaydilar, balki
o‘zlarining qiymatlariga teng miqdordagi qiymatni jonli mehnat yordamida yangi
222
yaratilgan mahsulotga o‘tkazadilar. Lekin barcha omillar yaratilgan va o‘sgan
(ko‘paygan) mahsulotning nafliligini yaratishda qatnashadilar;
2) ular doimo barcha omillar ichida jonli mehnatning faol rol o‘ynashini,
qolganlari esa passiv rol o‘ynashini unutadilar. Chunki hech bir tabiiy resurs,
kapital resurlari jonli mehnat tomonidan harakatga keltirilmasa, o‘zicha harakatga
kela olmasligi, irib-chirib o‘z joyida ham jismonan, ham qiymati yo‘q bo‘lib
ketishi, ularning qiymati faqat jonli mehnat tomonidan saqlab qolinishi million
yillardan beri milliard martalab tasdiqlanib kelmoqda. Lekin negadir ularning
bunga e’tibor bergisi kelmaydi.
Neoklassik model ko‘p omilli hisoblanib, amerikalik iqtisodchi P.Duglas va
matematik Ch.Kobb yaratgan ishlab chiqarish funksiyasi asos qilib olingan. Kobb-
Duglas modeli orqali ishlab chiqarish hajmining o‘sishida ishlab chiqarish turli
omillarining ulushini aniqlashga harakat qilinib, u quyidagicha ifodalanadi:
Y AKL
,
bu yerda:
Y – ishlab chiqarish hajmi;
K – kapital sarflari;
L – ishchi kuchi sarflari;
A, , - ishlab chiqarish funksiyasining koeffitsientlari:
A – mutanosiblik koeffitsienti;
va - ishlab chiqarish hajmining ishchi kuchi va kapital sarflari bo‘yicha
elastiklik koeffitsienti.
Elastiklik koeffitsienti bir ko‘rsatkich miqdorining o‘zgarishi natijasida
boshqa bir ko‘rsatkich miqdorining o‘zgarishi darajasini ifodalaydi. Shunga ko‘ra,
koeffitsienti kapital sarflarining 1%ga o‘sishi ishlab chiqarish hajmining necha
foizga o‘sishini, koeffitsienti esa ishchi kuchi sarflarining 1%ga o‘sishi ishlab
chiqarish hajmining necha foizga o‘sishini ko‘rsatadi. va ning yig‘indisi ishchi
kuchi va kapital sarflarining bir vaqtning o‘zida 1%ga o‘sishi ishlab chiqarish
hajmining necha foizga o‘sishini ko‘rsatadi.
223
Ch.Kobb va P.Duglas o‘z tadqiqotlarida AQSh qayta ishlash sanoatining
1899-1922 yillar mobaynidagi ish faoliyatini tahlil qilib, ishlab chiqarish
funksiyasining ko‘rsatkichlarini aniqlashga harakat qilganlar:
,0 75
,0 25
,101
L
K
Y
.
Bu ko‘rsatkichlar shuni anglatadiki, o‘sha davrda AQSh qayta ishlash
sanoatida kapital sarflarining 1%ga oshirilishi ishlab chiqarish hajmini 0,25%ga,
ishchi kuchi sarflarining 1%ga oshirilishi esa ishlab chiqarish hajmini 0,75% ga
oshishiga olib kelar ekan.
Keyinchalik
Kobb-Duglasning
ishlab
chiqarish
funksiyasini
golland
iqtisodchisi Yan Tinbergen yanada takomillashtirib, unga yangi omil – texnika
taraqqiyoti ko‘rsatkichini kiritdi. Natijada ishlab chiqarish funksiyasi formulasi
quyidagi ko‘rinishni oldi:
ert
AK L
Y
1
,
bu yerda: yert – vaqt omili.
Ishlab chiqarish funksiyasiga vaqt omilining kiritilishi endilikda nafaqat
miqdor, balki «texnika taraqqiyoti» atamasi orqali uyg‘unlashuvchi sifat
o‘zgarishlari – ishchi kuchi malakasining o‘sishi, innovatsiya jarayonlarining
kuchayishi, ishlab chiqarishni tashkil etishning takomillashuvi, jamiyat miqyosida
ma’lumotlilik darajasining oshishi va boshqalarni ham aks ettirish imkonini berdi.
Iqtisodiy o‘sishning keynscha modeli makroiqtisodiy muvozanatning
keynscha nazariyasini rivojlantirish va unga tanqidiy yondoshish natijasida
vujudga kelgan. Bu modellar orasida ingliz olimi R.Xarrod va amerikalik olim
Ye.Domarning iqtisodiy o‘sish modellari e’tiborga molik hisoblanadi. Har ikkala
modelning umumiy jihatlari mavjud bo‘lib, ular quyidagilar orqali shartlanadi:
1) ular neoklassik modellardan farqli o‘laroq bir omilli model hisoblanadi.
Ya’ni bu modellarda milliy daromadning o‘sishi faqat kapital jamg‘arishning
funksiyasi hisoblanib, kapital samaradorligiga ta’sir ko‘rsatuvchi ishchi kuchi
bandligining oshishi, FTT yutuqlaridan foydalanish darajasining o‘sishi, ishlab
chiqarishni tashkil etishning yaxshilanishi kabi boshqa barcha omillar nazardan
chetda qoldiriladi; 2) ishlab chiqarishning kapital sig‘imi ishlab chiqarish omillari
224
narxlarining nisbatiga bog‘liq bo‘lmay, faqat ishlab chiqarishning texnik sharoitlari
orqali aniqlanadi.
Neokeynscha modelda investitsiyalarning o‘sishi iqtisodiy o‘sish va uning
sur’atlarini belgilovchi omil hisoblanib, u bir tomondan, milliy daromadning
o‘sishiga imkon yaratadi, ikkinchi tomondan esa, ishlab chiqarish quvvatlarini
kengaytiradi. O‘z navbatida daromadning o‘sishi bandlikning oshishiga imkon
yaratadi. Investitsiya hajmining ko‘payishi natijasida kengaygan ishlab chiqarish
quvvatlari daromadning o‘sishi orqali to‘liq ishga tushirilishi lozim.
Shunga
ko‘ra,
Ye.Domarning
modelida
quyidagi
tenglik
orqali
muvozanatning ta’minlanishi shart qilib qo‘yiladi:
Pul daromadining
qo‘shimcha o‘sishi
(talab)
=
Ishlab chiqarish
quvvatlarining qo‘shimcha o‘sishi
(taklif)
Bu tenglikni formula tarzida yozilsa, u quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
I
a
I
1
yoki
a
I
I
,
bu yerda:
I – har yillik sof kapital qo‘yilmalar;
∆I – sof kapital qo‘yilmalarning qo‘shimcha o‘sishi;
∆I/I – sof kapital qo‘yilmalarning o‘sish sur’ati;
1/a – multiplikator, bu yerda a –jamg‘arishga bo‘lgan o‘rtacha moyillik;
- kapital samaradorligi.
Shunday qilib, iqtisodiyotdagi ishchi kuchining to‘la bandligini hamda ishlab
chiqarish quvvatlarining to‘liq ishlashini ta’minlovchi sof investitsiyalar yoki
kapital qo‘yilmalarning o‘sish sur’ati x a ga teng bo‘lishi lozim. Agar
iqtisodiyotdagi investitsiyalarning potensial o‘rtacha samaradorligi 0,3 ga,
225
jamg‘arishga bo‘lgan o‘rtacha moyillik 0,2 ga teng bo‘lsa, u holda
investitsiyalarning o‘sish sur’ati 6% (0,3x0,2)x100%)ga teng bo‘ladi.
R.Xarrodning iqtisodiy o‘sish modeli investitsiya va jamg‘armalar o‘rtasidagi
makroiqtisodiy muvozanat, ya’ni
I S
ga asoslanadi. U statik holdagi
makromuvozanat uchun alohida, dinamik holdagi makromuvozanat uchun alohida
formuladan foydalanadi. 1-formula quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:
S
G C
,
bu yerda:
G – milliy daromadning o‘sish sur’ati (∆Y/Y);
S – kapital sig‘imi (I/∆Y);
S – milliy daromad tarkibidagi jamg‘arishning ulushi (S/Y).
2-formula quyidagi ko‘rinishda o‘z ifodasini topadi:
S
Gw Cr
,
bu yerda:
Gw – haqiqiy jamg‘arma va taxmin qilinayotgan investitsiyalar o‘rtasidagi
dinamik muvozanatni ta’minlovchi o‘sishning kafolatlangan sur’ati;
Cr – kapital koeffitsientining talab etilayotgan miqdori.
Neokeynschilarning fikriga ko‘ra bozor iqtisodiyoti sharoitida doimiy
kafolatlangan o‘sish sur’atiga avtomatik ravishda erishib bo‘lmasligi sababli, ular
dinamik muvozanatga erishish uchun iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish
zarurligi to‘g‘risidagi xulosaga keldilar.
Iqtisodiy o‘sishning muhim modellaridan biri bo‘lib tarmoqlararo balans
hisoblanadi. Tarmoqlararo balansning dastlabki nazariy asoslari sobiq ittifoq
davrida ishlab chiqilgan edi. Keyinchalik u asli Rossiyalik bo‘lgan hamda AQShga
o‘tib ketgan iqtisodchi V.Leontev tomonidan «xarajatlar – ishlab chiqarish»
modeli sifatida takomillashtirilgan holda ishlab chiqildi (5-jadval).
V.Leontev iqtisodiy tahlilning «xarajatlar – ishlab chiqarish» usulida eng
avvalo e’tiborni iqtisodiyotdagi miqdoriy aloqalarga qaratadi. Tarmoqlar
o‘rtasidagi bu aloqalar texnologik koeffitsientlar (I kvadrantdagi a11, a12, a13 va h.k.
belgilar) orqali o‘rnatiladi.
226
Tarmoqlararo balans jadvali to‘rtta kvadrantdan iborat. Birinchi kvadrantga
mahsulot ishlab chiqarishga moddiy sarflar ko‘rsatkichlari joylashtirilgan. Ikkinchi
kvadrantga shaxsiy iste’mol, jamg‘arish, davlat xaridi va eksport sifatida
foydalaniluvchi pirovard mahsulot ko‘rsatkichlari joylashtirilgan. Uchinchi
kvadrantdan qo‘shilgan qiymat (ish haqi, foyda, soliqlar) va import ko‘rsatkichlari
o‘rin olgan. To‘rtinchi kvadrantda sof milliy mahsulotni qayta taqsimlash
ko‘rsatkichlari joylashgan. Tarmoqlararo aloqalar jadvali ustunlari bo‘ylab
xarajatlarni, ya’ni har bir tarmoq bo‘yicha mahsulot qiymatini tashkil etuvchi
unsurlarni, satrlar bo‘yicha esa – milliy iqtisodiyot har bir tarmog‘i mahsulotini
taqsimlash tarkibiy tuzilmasini aks ettiradi.
I Sh L A B Ch I Q A R I Sh
iste’molchi tarmoqlar
n
pirovard iste’mol
Jami:
foyda-
lanish
bo‘yicha
YaIM
X A R A J A T L A R
Ishlab chiqaruvi tarmoqlar
n 3 2 1
a11 a12 a13
a1n S1
I1 G1 X1
Y1
a21 a22 a23
a2n
S2
I2 G2 X2
Y2
a31 a32 a33
a3n
I
oraliq
qiymat
II
an1 an2 an3
ann Sn
In Gn Xn
Yn
Qo‘shilgan
qiymat
I + II
W1 W2
Wn
P1
P2
Pn
