Iqtisodiy o‘sishning neoklassik modellari Reja: 1. R.Solouning neoklassik modeli asoslari 2.Texnologik taraqqiyotning iqtisodiy o‘sishga ta’siri. Felpsning «oltin qoidasi». 3. Iqtisodiy o‘sishning J.Mid va A.Lyuis modellari. Tayanch iboralar: iqtisodiy o‘sish, iqtisodiy o‘sish usullari, iqtisodiy o‘sish omillari va tiplari, E.Domar modeli, R.Xarrod modeli. R.Solou modeli, unumdorlik nazariyasi, kapital, aholi soni, ishchi kuchi, texnologik taraqqiyot, Felpsning “oltin qoidasi”, D.Mid va A.Lyuis modellari. R.Solouning neoklassik modeli asoslari Yirik firmalarning mustaqil iqtisodiy siyosat yuritishga va iqtisodiy o‘sishga erishishga intilishlari neoklassik yo‘nalish vakillarini iqtisodiy o‘sishning neokeynscha modellariga muqobil bo‘lgan o‘sish modellarini yaratishga faol kirishishga undadi. Bu yo‘nalish vakillari (amerikalik iqtisodchi R.Solou va ingliz iqtisodchisi J.Mid hamda boshqalar), bozor raqobati sharoitida yirik firmalarga o‘z resurslaridan potensial o‘sishga erishish maqsadi to‘laroq foydalanish imkonini berish uchun, iqtisodiyotga davlat aralashuvini qat’iy cheklash lozim degan fikrni olg‘a surishdi. Ular yaratgan modellarning metodologik asoslari bo‘lib, shuningdek, mehnat, kapital va erni ijtimoiy mahsulotni yaratishning mustaqil omillari deb qarovchi ishlab chiqaish omillarining klassik nazariyasi xizmat qildi. Neoklassik modellarning navbatdagi metodologik asosi bo‘lib chekli (chegaralangan) unumdorlik nazariyasi hisoblanadi. Ushbu nazariyaga ko‘ra ishlab chiqarish omillari egalari oladigan daromad, bu omillarning chekli mahsulotlari (omillarning qo‘shimcha birligi hisobiga yaratilgan qo‘shimcha mahsulot) bilan belgilanadi. Birinchi neoklassik model R.Solou tomonidan 1956 yilda “Iqtisodiy o‘sish nazariyasiga hissa” asarida tasvirlab berildi va so‘ngra 1957 yilda “Texnik taraqqiyot va agregativ ishlab chiqarish funksiyasi” nomli asarida rivojlantirildi. R.Solou modeli mutanosib iqtisodiy o‘sishning zarur sharti yalpi talab va yalpi taklifning tengligi hisoblanadi. Modelda yalpi taklif Kobb-Duglasning ishlab chiqarish funksiya bilan ifodalangan. Bu funksiya bir tomondan ishlab chiqarish hajmi va ikiinchi tomondan foydalanilayotgan omillar hamda ularning o‘zaro kombinatsiyalari o‘rtasidagi funksional bog‘liqlikni aks ettiradi, ya’ni: Y= f( L,K,N), modelda yuqori texnik rivojlanish bosqichida erning kichik ahamiyatga egaligi tufayli ishlab chiqarish faqat mehnat resurslari va kapitalga bog‘liq deb olingan. Y= f( L,K), funksiyaning kengaytirilgan ko‘rinishi quyidagicha: Y= (ΔY/ Δ L) L + (ΔY/ ΔK)K , bu erda: ΔY/ Δ L- mehnatning chekli mahsuloti (MPL); ΔY/ ΔK- kapitalning chekli mahsuloti (MPK). Solou modeliga ko‘ra yalpi ishlab chiqarish hajmi mehnat unumdorligini -bitta ishchiga to‘g‘ri keladigan mahsulot ishlab chiqarish hajmini (y=Y/L) o‘stirish hisobiga ta’minlanishi mumkin. Ayni paytda mehnat unumdorligi kapital bilan qurollanganlik darajasining k= K/L) funksiyasi, ya’ni y  f (k) bu erda: ( , ) ( ) F k l f k  Kapital (fond) bilan qurollanganlik darajasining o‘sishi esa jamg‘arish normasiga bog‘liq. f(k) Y C MPK sf(k) Y I K 1-chizma. Bitta ishchiga to‘g‘ri keladigan ishlab chiqarish (Y) va talab (c+i) . Modelda yalpi talab investitsion va iste’mol xarajatlari bilan belgilanadi deb olinadi. Y = C + I Davlat xarajatlari va sof eksport ko‘rsatkichlari ham iste’mol va investitsiyalar tarkibiga kiritib yuboriladi. Daromad, shakllangan jamg‘arish normasiga ko‘ra, iste’mol va jamg‘arishga. Ishlab chiqarish hajmi dinamikasi kapital (kapital bilan qurollanganlik) hajmiga bog‘liq. Kapital hajmi esa uning chiqib ketishi va investitsiyalar ta’sirida o‘zgaradi. Investitsiyalar kapital zahirasini orttiradi, chiqib ketish (amortizatsiya) esa uni kamaytiradi. Investitsiyalar fond bilan qurollanganlik va jamg‘arish normasiga bog‘liq.. Bu iqtisodiyotda talab va taklif tengligi shartidan kelibchiqadi: I= sf(k). Jamg‘arish normasi (s) k ning har qanday miqdorida mahsulotning investitsiya va iste’molga bo‘linishini belgilaydi: Y = f(k), I= sf(k), S=(1-s)f(k Investitsiyalar va chiqib ketishning kapital zahirasi dinamikasiga ta’sirini Δk=I-d, yoki investitsiyalar va jamg‘armalar tengligidan foydalanib Δk=s·f(k)-dk ko‘rinishida yozish mumkin. Kapital zahirasi (k) investitsiyalar hajmi kapitalning chiqib ketishi hajmiga teng bo‘lguniga qadar, ya’ni s·f(k)=dk shart bajarilguniga qadar oshib boraveradi. SHundan so‘ng bitta ish bilan band xodimga to‘g‘ri keladigan kapital zahirasi (fond bilan qurollanganlik) o‘zgarmaydi (Δk=0). Investitsiyalar hajmi kapitalning chiqib ketishi hajmiga teng bo‘lgan sharoitdagi kapital zahirasi darajasi fond bilan qurollanganlikning muvozanatli (barqaror) darajasi deyiladi va k* deb belgilanadi. k* ga erishilganda iqtisodiyot uzoq muddatli muvozanat holatida bo‘ladi. Muvozanat barqaror bo‘lishiga sabab k ning dastlabkit miqdori qandayligidan qat’iy nazar iqtisodiyot muvozanat holatiga, ya’ni k* ga intiladi. Agar k ning boshlang‘ich miqdori k* dan kam bo‘lsa, yalpi investitsiyalar (sf(k)) chiqib ketish miqdori ( dk) dan ko‘p bo‘ladi va kapital zahirasi sof investitsiyalar miqdoriga ko‘payib boradi. Aksincha k2 > k bo‘lsa, investitsiyalar amortizatsiyadan kamligini anglatadi. Bu holda kapital zahirasi muvozanatli darajaga qadar kamayib boradi (13.2- chizma). I,dk dk sf(k) k1 k* k2 k 2-chizma. Investitsiyalar va kapitalning chiqib ketishining iqtisodiy muvozanatga tasiri Jamg‘arish normasi fond bilan qurollanganlikning barqarorr darajasiga ta’sir ko‘rsatadi. Jamg‘arish normasining s1 holatdan s2 holatga siljishi investitsiyalar egri chizig‘ini yuqoriga s1f(k) holatdan s2f(k) holatga qadar siljishini keltirib chiqaradi (13.3-chizma). I.dk dk s2f (k) I’1 s1f (k) dk1.I1 k*1 k*2 k 3-chizma. Jamg‘arish normasiningning iqtisodiy muvozanatga ta’siri. Solou modeli jamg‘arish normasi kapital bilan qurollanganlikning barqaror darajasiga erishishning o‘ta muhim omili ekanligini ko‘rsatadi. Jamg‘arish normasining o‘sishi investitsiyalar hajmining oshishini keltirib chiqaradi. Bu esa asosiy kapital miqdorining ortishiga, o‘z navbatida kapital bilan qurollanganlik darajasining (k) ko‘tarilishiorqali, pirovard natijaga, ya’ni esa ishlab chiqarish hajmining (Y) ko‘payishiga olib keladi. SHunday qilib, jamg‘arish normasining oshishi barqaror muvozanat sharoitida yuqoriroq ishlab chiqarish va kapital zahirasi darajasiga erishish imkonini beradi. Ammo jamg‘arish normasining ortishi qisqa muddatdli davrda, iqtisodiyot yangi barqaror muvozanat nuqtasiga etgunga qadar , iqtisodiy o‘sishni jadallashishiga olib keladi. Jamg‘arish jarayoni ham, jamg‘arish normasining oshishi ham barqaror muvozanat holatida aholi jon boshiga ishlab chiqarish hajmining uzluksiz o‘sishi mexanizmini tushuntirish uchun etarli emas. Ular muvozanatning bir holatidan ikkinchi holatiga o‘tilishini ko‘rsatadi xolos. Aholi doimiy (n) sur’at bilan o‘sadi deb tasavvur qilamiz. Ishchilar sonining ko‘payishi boshqa teng sharoitlarda mehnatning kapital bilan qurollanishi darajasining qisqarishiga olib kelishi mumkin. Natijada, bir ishchiga to‘g‘ri keladigan kapital zahirasi o‘zgarishini ko‘rsatuvchi tenglama quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: Δk=I-dk-nk yoki Δk=I-(d+n)k Mehnatning kapital bilan qurolanganligi pasayishi tufayli uni oldingi darajada saqlab turish uchun investitsiyalarning kapital chiqib ketishini qoplaydigan hajmi zarur. Kapital jamg‘arish normasi yuqori bo‘lmasa kapitalning chiqib ketishi, aholi sonining o‘sishi tufayli kapital bilan qurollanganlik darajasi o‘zgarmasdan qolishi yoki pasayib ketishi mumkin. i, (d+n)k d+n)k sf·(k1) k1 k* k2 k 4.-chizma. Aholi soni o‘sishining iqtisodiy muvozanatga ta’siri. Aholi o‘sishining hisobga olgan holda R.Solou modelini grafik jihatdan ifodalash uchun mehnatning kapital bilan qurollanganligi barqaror darajasini (k*) deb belgilaymiz. Aniqlaganimizdek, agar bir ishchiga to‘g‘ri keladigan kapital (k=const) bo‘lsa iqtisodiyot muvozanat holatida bo‘ladi. Agar k1<k* bo‘lsa, unda amaldagi investitsiyalar ularning kritik kattaligidan yuqori va (k1) k* ga qadar o‘sadi. Agar k2>k*, unda investitsiyalar ularning kritik darajasidan past va (k2) k* ga qadar pasayadi. Model iqtisodiyot barqaror holatda bo‘lishi uchun investitsiyalar sf(k) kapital chiqib ketishi va aholining o‘sishi (d+n)k oqibatlarini qoplashi kerakligini ko‘rsatadi. U holda kapital bilan qurollanganlik (k) va mehnat unumdorligi (y) o‘zgarmas qoladi. Lekin aholi o‘sishida kapitalning doimiyligi rapital ham aholiga mos sur’atda o‘sishi kerakligini anglatadi: ya’ni: ΔY/Y=ΔL/L=ΔΚ/K=n Bundan quyidagi xulosa kelib chiqadi: aholining o‘sishi – iqtisoiyotning barqarorlik holati sharoiidagi uzluksiz iqtisodiy o‘sishning sabablaridan biri. Biroq agar aholining o‘sishi investitsiyaning oshishi bilan birga bormasa, unda bu bir ishchiga tug‘ri keladigan kapital zahirasining kamayishiga olib keladi.Aholining n dan n1 ga o‘sishi (d+n)k chizig‘ini yuqoriga (d+n1)k holatiga siljitadi. Bu esa kapital bilan qurollanganlikni k* dan k1* gacha qisqartiradi. SHunday qilib, R.Solou modeli aholi o‘sishining yuqori sur’atlarga ega bo‘lgan davlatlarda kapital bilan qurollanganlik past – demakki, daromadlar ham past bo‘lishini tushuntirib beradi. R.Soluning fikriga ko‘ra , barqaror muvozanat sharoitida kapital, mehnat va milliy daromad darajasi bir xil, aholi soni o‘sishiga teng sur’atda o‘sib boradi. Aholi sonining tez o‘sishi iqtisodiyotning o‘sish sur’atlari jadallashishiga ta’sir etadi, ammo barqaror muvozanat holatida aholi jon boshiga mahsulot ishlab chiqarish kamayadi. O‘z navbatida, jamg‘arish normasining oshirilishi aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromad miqdorini oshiradi va kapital bilan qurollanganlik koeffitsentini ko‘tarilishiga olib keladi, lekin barqaror holatdagi o‘sish sur’atiga ta’sir ko‘rsatmaydi. SHu sababli barqaror holatdagi iqtisodiy o‘sishning yagona sharti texnik taraqqiyotning o‘sish sur’ati hisoblanadi. Texnologik taraqqiyotning iqtisodiy o‘sishga ta’siri. Felpsning «oltin qoidasi» Neoklassik nazariyada texnik (texnologik) taraqqiyot deganda ishlab chiqarishning mashinalashtirilishi emas, balki, ishlab chiqarishdagi sifat o‘zgarishlari (ishchilarning ma’lumot darajalari va malakalarining o‘sishi, ishlab chiqarishni tashkil qilishning yaxshilanishi, ishlab chiqarish ko‘lamining kengayishi) tushuniladi. Modelga texnik taraqqiyotning kiritilishi ishlab chiqarish funksiyasini o‘zgartirib, u quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: Y=f (K,L×E) Bu erda: (E) - mehnat birligi samaradorligi (ishchi kuchining salomatligi, ma’lumoti va malakasiga bog‘liq): (L×E) - doimiy samaradorlik E ga ega shartli mehnat birliklari soni. E qanchalik katta bo‘ls, mavjud ishchilar soni bilan shuncha ko‘p mahsulot ishlab chiqarilishi mumkin. Texnik taraqqiyot mehnat samaradorligi (E) ning doimiy surat (g)bilan o‘sishga olib keladi. SHuning uchun g =2% bo‘lganda, mehnatning har bir birligidan qaytim yiliga 2% ga oshadi, bu esa ishlab chiqarish hajmining ishchi kuchi yiliga 2% o‘sgandagi kabi o‘sishiga olib keladi. Texnik taraqqyotning bunday shakli mehnatni tejaydi deyiladi, (g) – esa mehnatning tejaydigan texnik taraqqiyotning surati. Endi texnik taraqqiyot holatidagi kapital bilan qurollanganlikning barqaror darajasini aniqlash mumkin. Agar bandlarning soni (L) (n) sur’at bilan oshayotgan bo‘lsa, samaradorlik (E) esa (g)sur’at bilan o‘sayotgan bo‘lsa, unda (LE) (n+g) sur’at bilan oshib boradi. i, (d+n+g)k' ( d+n+g)k' sf·(k') k'* k' 5-chizma. Texnologik taraqqiyotning barqaror muvozanatga ta’siri R.Solou modelida texnik taraqqiyot - turmush darajasi uzluksiz o‘sishining yagona sharti ekanligini ko‘rsatadi. SHunday qilib, R.Solou modeli iqtisodiy o‘sishning 3 manbai - investitsiyalar, ishchi kuchi soni va texnik taraqqiyot o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikni yoritish imkonini beradi. Davlat iqtisodiy o‘sishga jamg‘arma me’yori va texnik taraqqiyotni jadallashtirish orqali ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Iste’mol hajmi maksimal bo‘ladigan kapital bilan qurollanganlikning barqaror darajasi “Oltin qoida”ga muvofiq keladi. “Oltin qoida” bo‘yicha kapital bilan qurolanganlik k** bilan iste’mol esa- S** bilan belgilangan. Y* dk* dk* f(k*) C** k** k 6-chizma. Felpsning «oltin qoidasi» bo‘yicha iste’molning barqaror darajasi. “Oltin qoida” darajasiga mos keladigan kapital bilan qurollanganlik holatida f(k*) ishlab chiqarish funksiyasi va dk* chizig‘i bir xil og‘maga ega va ist’mol maksimal darajaga erishadi. Agar iqtisodiyot “Oltin qoida” bo‘yicha ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan kapital zahirasidan ortiqcha kapital zahirasi bilan rivojlanayotgan bo‘lsa, unda bu holatda jamg‘arma me’yorini pasaytirishga yo‘naltrilgan siyosatni amalga oshirish zarur. Jamg‘arma me’yorining kamayishi iste’molning oshishi va unga muvofiq ravishda investitsiyalarning pasayishiga olib keladi, demak kapital zahirasining barqaror darajasining pasayishiga ham olib keladi. Agar iqtisodiyot barqarorlik holatida “Oltin qoida” dagidan kam kapital bilan qurollanganlik bilan rivojlanayotgan bo‘lsa, unda jamg‘arma me’yorini oshirish zarur. Bu investitsiyalarni oshirib iste’molni pasaytiradi, lekin kapitalning jamg‘arilib borishi bo‘yicha qandaydir vaqtdan boshlab yana o‘sa boshlaydi. Natijada iqtisodiyot yana yangi muvozanat holatiga erishadi ammo oltin qoidaga muvofiq bo‘lgan holda, bunda iste’mol dastlabkiga nisbatan yuqoriroq darajaga ega bo‘ladi. Iqtisodiy o‘sishning J.Mid va A. Lyuis modellari J.Midning iqtisodiy o‘sish modeli ham neoklassik asoslarga ega. U iqtisodiy o‘sishni chekli unumdorlik qonuni qo‘llaniladigan marjinalistik yondoshuvlar bilan tushuntiradi. Kobb- Duglas funksiyasining zamonaviylashtirilgan variantidan foydalanib, J Mid barqaror dinamik muvozanat imkoniyati tenglamasini keltirib chiqardi. U=αk+βL+r bu erda: Y-milliy daromadning o‘rtacha yillik o‘sish surati: k - kapitalning o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati; L - mehnatning o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati; α - milliy daromadda kapitalning ulushi; β - milliy daromadda mehnatning ulushi; r - texnik taraqqiyot sur’ati. Tenglama, milliy daromadning o‘sish sur’ati milliy daromadda ega bo‘lgan ulushi bo‘yicha mehnat va kapital o‘sish sur’atlarining yig‘indisiga texnik taraqqiyot sur’ati qo‘shilishidan paydo bo‘lgan miqdorga teng bo‘lishini ko‘rsatadi.. Mehnat va texnik taraqqiyot o‘sish sur’atlarini doimiy deb taxmin qilib J. Mid quyidagi xulosaga keldi; iqtisodiy o‘sishning barqaror sur’ati kapital o‘sishning barqaror sur’atlari va uning milliy daromad o‘sish sur’atlari bilan tengligi sharoitida erishiladi. Agar kapitalning o‘sish sur’atlari milliy daromadning o‘sish sur’atlaridan oshsa, unda bu jamg‘arish sur’atlarining o‘z-o‘zidan pasayishiga olib keladi. J.Mid real holatda mehnatning va kapital jamg‘arilishining o‘sish sur’atlari o‘rtasida muvofiqlikka amal qilish zarurligiga e’tibor qaratgan. Aks holda, agar mehnatning o‘sishi shunga muvofiq kapital oshishi bilan birga bormasa ishlab chiqarishning o‘sishi ro‘y bermaydi, chunki ishchi kuchining o‘sishi ortiqcha bo‘lib ishsizlik vujudga keladi. Agar kapital mehnat unumdoligini o‘sish sur’atlaridan tezroq o‘ssa, unda ortiqcha ishlab chiqarish quvvatlari hosil bo‘ladi. A.Lyuis o‘z modelida ishchi kuchi zahirasi (rezerv) ni iqtisodiy o‘sishning asosi sifatida ko‘rib chiqadi. SHuning uchun uning fikricha, bu model “aholi zichligi yuqori, kapital taqchil, tabiiy resurslar esa cheklangan” davlatlar uchun qo‘l keladi. Bunday mamlakatlarga A.Lyuis Hindiston, Pokiston, Misr va boshqalarni kiritadi. Lyuis modelining vazifasi mehnat resurslarining bir qismini qishloq xo‘jaligidan sanoatga qayta taqsimlash va bu bilan iqtisodiy o‘sish sur’atining tezlanishiga erishish hisoblanadi. Bu jarayonda asosiy mexanizm bo‘lib tarmoqlararo bozor xizmat qiladi. Sanoat ishlab chiqarish mashtablarini kengaytirib, o‘z ishchilarining daromadlari o‘sishini ta’minlaydi, bu esa ichki talabni oshishiga ko‘maklashadi. Bunda tadbirkorlar o‘sib borayotgan daromadlarni ishlab chiqarishni kengaytirishga yo‘naltiradilar. Bu daromadlar keyinchalik iqtisodiy o‘sishga dinamik ta’sir ko‘rsatadi.