Ilmiybaza.uz IQTISODIY RIVOJLANISHNI TA’MINLASHDA DAVLANING ROLI: USTUVOR YO‘NALISH VA VAZIFALAR REJA 1. Iqtisodiyotni boshqarishning turli xil nazariyalari. 2. Davlatning iqtisodiyotni boshqarishdagi vazifalari. Davlat iqtisodiy siyosatiningmaqsadi. 3. Davlat iqtisodiy siyosatining asosiy yo‘nalishlari va tartibga solishdastaklari. 4. Iqtisodiy va ijtimoiy siyosatning o‘zarobog‘liqligi. Ilmiybaza.uz Tayanch iboralar: bozor, samaradorlik, bozor tizimi, iqtisodiyot, milliy iqtisodiyot, chidamliligi, ishlov berish jarayonlar, elektr texnik. 1. Iqtisodiyotni boshqarishning turli xil nazariyalari. Milliy iqtisodiyotning samaradorligi ko‘p omilli ko‘rsatkich bo‘lib, bunda uning erishilgan darajasi ko‘p jihatdan iqtisodiyotda davlat yoki bozor tizimining tutgan o‘rniga bog‘liq. Chunki ancha yuqori samaradorlikka, birinchidan, bozorning tartibga solish usullari orqali; ikkinchidan, iqtisodiyotni faqatgina yagona markazdan markazlashgan boshqarish yo‘li bilan; uchinchidan, iqtisodiyotga davlatning aralashuvini bozor usullari bilan uyg‘unlashtirish orqali erishiladi.Kishilik jamiyatining ilk davrlaridanoq davlatning iqtisodiyotga aralashuvi muammosi paydo bo‘lgan. Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi va pulning paydo bo‘lishi sudxo‘rlik kapitalini vujudga keltirgan. Sudxo‘rlik o‘zining yuqori foizlari bilan tovar ishlab chiqaruvchilarni xonavayron qilib, davlatni qashshoqlashishiga olib kelgan. Bu o‘z navbatida davlatning o‘zini va soliq to‘lovchilarni himoya qilishga majbur etgan. Qadimgi Bobilda qabul qilingan Eshnun va Xammurapi qonunlari bunga misol bo‘la oladi.Buyuk jug‘rofiy kashfiyotlar davrida Gʻarbiy Yevropa mamlakatlarining mustamlakalarni bosib olish siyosati ham davlatning iqtisodiyotga aralashuvini taqozo qilgan. Chunki bunda, birinchidan, mustamlaka aholisini itoatda ushlab turish; ikkinchidan, mustamlakalarni boshqa davlatlardan himoya qilish zarurati paydobo‘lgan. XX asr boshlarida, ko‘plab mamlakatlar birinchi jahon urushining ishtirokchilari bo‘lganligi sababli, davlat iqtisodiyotni boshqarish bo‘yicha bir qator vazifalarni o‘z zimmasiga olgan. U resurslar va ishchi kuchini taqsimlagan, yirik monopolistlarga mamlakat uchun zarur bo‘lgan ko‘plab zaruriy tovarlarni ishlab chiqarish bo‘yicha buyurtmalar bergan. Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi asosan 1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy inqirozidan keyin kuchaygan. U iqtisodiyotga ta’sir ko‘rsatishning har xil Ilmiybaza.uz usullarini qo‘llab, siklga qarshi tartibga solishni amalga oshirgan. Iqtisodiy tafakkur tarixidan birinchi marta davlatning iqtisodiyotdagi o‘rni masalasi A.Smit tomonidan ilmiy asosda ko‘rib chiqilgan. Uning "Xalqlar boyligining tabiati va sabablarini tadqiq qilish haqida" (1776 yil) nomli kitobida bozor usullari orqali iqtisodiyotning o‘z-o‘zini tartibga solish zarurligi ta’kidlab o‘tilgan. A.Smitning fikricha xususiy tovar ishlab chiqaruvchilar bozori davlat nazoratidan to‘liq ozod bo‘lishi zarur. Ana shundagina ishlab chiqaruvchilar iste’molchilar talabiga mos ravishda ishlab chiqarishni tashkil qilish imkoniga ega bo‘ladi. Bunda bozor vositasida tartibga solish, har qanday chetdan aralashishsiz ishlab chiqaruvchilarni butun jamiyat manfaatlari uchun harakat qilishgarag‘batlantiradi. A.Smit davlatning iqtisodiy jarayonlariga har qanday aralashuvi oxir-oqibatda faqat vaziyatni yomonlashtiradi deb hisoblaydi. Masalan, davlat tomonidan belgilangan tashqi savdo tartib – qoidalari milliyiste’molchilarga faqat zarar keltirishi mumkin. Haqiqatdan ham importga boj to‘lovi milliy ishlab chiqaruvchilarga ustunlik berib, ularning chet el sheriklariga nisbatan raqobatlashuv qobiliyatini oshiradi. Ammo bu oxir- oqibatda ishlab chiqarishning ancha yuqori xarajatlari va mahsulotning past sifatini saqlab qolishiga olib keladi. Bunda past sifatli va narxi qimmat tovarlarni sotib olishga majbur bo‘lgan milliy iste’molchilar yutqazadi. A.Smitning "Tinch qo‘yish" nazariyasi, 1923-1933 yillarda bozor iqtisodiyotiga asoslangan deyarli barcha mamlakatlarni qamrab olgan iqtisodiy inqiroz davrida tanqidga uchradi. Iqtisodiy tanazzul va ommaviy ishsizlik davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashuvini kuchaytirishni taqozo qilishiniko‘rsatdi. Davlatning iqtisodiyotdagi boshqaruvini oshirish masalasi Dj.M.Keynsning «Ish bilan bandlilik, foiz va pulning umumiy nazariyalari» nomli kitobida o‘z aksini topdi (1936). U davlat fiskal va kreditli tartibga solish vositalaridan foydalanib, jamiyatning yalpi talabini rag‘batlantirishni va aholining ish bilan bandligini ta’minlashi zarurligini isbotlaydi. Urushdan keyingi davrda Keyns nazariyasidagi ko‘rsatmalar u yoki bu Ilmiybaza.uz darajada bozor iqtisodi amalda ustun bo‘lgan barcha mamlakatlarda foydalaniladi. Shu bilan birga davlatning iqtisodiyotdagi o‘rnining yanada ko‘proq oshib borish holati ro‘y berdi. Hozirgi davrda davlat tomonidan tartibga solishning muhim maqsadi sifatida nafaqat siklga qarshi tartibga solish va ish bilan bandlilikni ta’minlash, balki iqtisodiy o‘sishning yuqori darajasini va yaxlit ishlab chiqarish jarayonini optimallashtirishni rag‘batlantirish tanolinadi. XX asrning 70-yillariga kelib, iqtisodiy qarashlarning monetarizm va uning «reygonomika», «tetcherizm» kabi ko‘rinishlarida davlatning iqtisodiyotga aralashuvini cheklash g‘oyasi ilgari surildi. Lekin bozorning o‘z-o‘zini boshqarishdagi kamchiliklari natijasida 2008 yilda boshlanganjahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi bu muammoga boshqacha ko‘z bilan qarashga majbur qildi. Angliyaning London shahrida 2008 yilning 2 aprelida bo‘lib o‘tgan jahonning eng rivojlangan 20 ta mamlakati rahbarlarining sammitida bir ovozdan davlat iqtisodiyotga aralashuvi zarur degan fikr o‘z tasdig‘initopdi. 2. Davlatning iqtisodiyotni boshqarishdagi vazifalari. Davlat iqtisodiy siyosatiningmaqsadi. Davlat iqtisodiy munosabatlar ishtirokchisi hisoblanadi va ayni vaqtda bozor tizimi faoliyat qilishiga ta’sir ko‘rsatadi. Bozor iqtisodiyotida bu davlatning iqtisodiy vazifalarida ifodalanadi. Bular quyidagilar:  bozor iqtisodiyoti me’yorida faoliyat qilish uchun huquqiy asosni vujudga keltirish vatakomillashtirish;  raqobatni himoya qilish;  daromad va boylikni oqilona qaytataqsimlash;  resurslarni qaytataqsimlash;  iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni inflyasiya va bandlik darajasi ustidan nazorat qilish hamda iqtisodiy o‘sishnirag‘batlantirish;  tashqi samarani tartibga solish. Davlat ozor iqtisodiyotining samarali amal qilishning shart-sharoiti Ilmiybaza.uz hisoblangan huquqiy asosni ta’minlash vazifalarini o‘z zimmasiga oladi. Bozor iqtisodiyoti uchun zaruriy, huquqiy asosni quyidagi tadbirlar taqozo qiladi: xususiy korxonalarga qonuniy mavqeini berish; xususiy mulkchilik xuquqini aniqlash va shartnomalarga amal qilishini kafolatlash; korxonalar, resurslarni yetkazib beruvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va shu kabilar. O‘zbekiston Respublikasining korxonalar, tadbirkor- lik va aksionerlik jamiyatlar to‘g‘risidagi qonunlari hamda ulargakiritilgan qo‘shimcha va tuzatishlar, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bo‘yicha tadbirlari bozor iqtisodiyoti uchun zaruriy, huquqiy asosni ta’minlashga qaratilgan. Davlat tomonidan ijtimoiy muhitni ta’minlash o‘z ichiga ichki tartibni saqlash mahsulot sifati va og‘irligini o‘lchashga andozalar belgilash tovarlar va xizmatlar ayriboshlashini yengillashtirish uchun milliy pul tizimini muomalaga kiritish kabilarni oladi.Monopoliya raqobatning o‘rnini almashtirganda, sotuvchilar bozorga ta’sir ko‘rsatishi yoki undagi narxlarni o‘z manfaatlarini ko‘zlab o‘zgartirishi mumkin. Monopoliyalar o‘zlarining takliflari umumiy hajmini tartibga solish layoqatidan foydalanib, mahsulot hajmini sun’iy cheklash orqali ularga ancha yuqori narx belgilash va shu orqali ancha barqaror foyda olishi mumkin. Bozor munosabatlari rivojlangan sharoitda monopoliyalar ustidan ikki usulda nazorat o‘rnatiladi. Birinchi usulda, texnologiya va iqtisodiy sharoitlar “raqobatli bozor” mavjud bo‘lish imkoniyatini yo‘qqa chiqaradigan tabiiy monopoliyalar deb nomlanadigan tarmoqlarda davlat narxlarini tartibga soladi va ko‘rsatiladigan xizmatlarga andozalarni o‘rnatadi. Transport, aloqa, elektr quvvati ishlab chiqarish va boshqa ijtimoiy foydalanishdagi korxonalar ma’lum darajada shunday tartibga solinadi. Ikkinchi usulda, samarali ishlab chiqarish juda ko‘pchilik bozorlarda raqobat rivojining juda yuqori darajasida ta’minlanishi sababli davlat raqobatini quchaytirish va himoya qilish maqsadida mono- poliyalarga qarshi qonunlar qabulqiladi.Bizning Respublikada ham monopol faoliyatni cheklash, tovarlar bozorida raqobatni rivojlantirish, iste’molchilar va tadbirkorlar manfaatini himoya qilishga qaratilgan qator qonunlar qabul qilingan. Ilmiybaza.uz Bozor tizimi kishilarning tabiiy qobiliyati, orttirgan bilimi va malakasi hamda mulkka egaligini hisobga olib, ularning yuqori daromad olishini ta’minlaydi. Shu bilan birga jamiyatning moddiy vositalargaegabo‘lmagan, bilim va malaka darajasi past, layoqati ham yuqori bo‘lmagan a’zolari, qariyalar, nogironlar, ishsizlar yolg‘iz va qaramog‘ida bolalari bo‘lgan ayollar juda kam daromad oladi yoki bozor tizimi doirasida ishsizlar kabi umuman daromadga ega bo‘lmaydi. Qisqasi, bozor tizimi pul daromadlarini va milliy mahsulotni jamiyat a’zolari o‘rtasida taqsimlashda birmuncha tengsizliklarni keltirib chiqaradi. Shu sababli davlat o‘z zimmasiga daromadlar tengsizligini kamaytirish vazifasini oladi. Bu vazifa bir qator tadbir va dasturlarda o‘z ifodasinitopadi. Birinchidan, transfert to‘lovlari orqasi muhtojlarni, nogironlarni va birovning qaramog‘ida bo‘lganlarni nafaqalar hamda ishsizlarni ishsizlik nafaqalari bilan ta’minlaydi. Ijtimoiy ta’minot dasturlari orqali pensionerlar va qariyalarga moliyaviy yordam ko‘rsatiladi. Bu barcha dasturlar davlat byudjeti mablag‘larini, jamiyatning kam daromad olgan yoki umuman daromadga ega bo‘lmagan a’zolari hisobiga qayta taqsimlaydi. Ikkinchidan, davlat bozorini tartibga solish yo‘li bilan, ya’nitalab va taklif ta’sirida o‘rnatiladigan narxlarni o‘zgartirish yo‘li bilan ham daromadlarning taqsimlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Me’yoridagi oziq-ovqat tovarlariga o‘rnatiladigan imtiyozli narxlar va ish haqining eng kam (minimal) darajasi haqidagi qonunchilik davlatning, aholining ma’lum qatlami daromadlarini oshirishga qaratilgan tadbirlarining yana bir misolidir.Davlat jamiyat a’zolari o‘rtasida daromadlarni qayta taqsimlashda soliq tizimidan ham keng foydalanadi (soliq imtiyozlari orqali). Bozor mexanizmining resurslarni qayta taqsimlashdagi layoqatsizligi ikki holatda ko‘rinadi, ya’ni raqobatli bozor tizimi: 1) ma’lum tovarlar va xizmatlarning kam miqdorini ishlab chiqaradi; 2) ishlab chiqarishi o‘zini oqlagan ayrim tovarlar va xizmatlarga resurslarning har qanday turini ajratish holatida bo‘lmaydi.Resurslarning qayta taqsimlanishi tovarlarni ishlab chiqarish yoki iste’mol qilish bilan bog‘liq foyda yoki zarar, uchinchi tomonga, ya’ni bevosita xaridor yoki sotuvchi hisoblanmaganlar tomonga “joyini o‘zgartirsa” vujudga Ilmiybaza.uz keladi. Bu qo‘shimcha samara deb ataladi, chunki u bozor qatnashchisi hisoblanmaganlar hissasiga to‘g‘ri keluvchi foyda yoki zararni ifodalaydi. Bunga atrof-muhitning ifloslanishini misol qilib keltirish mumkin. Kimyo korxonasi o‘zining sanoat chiqitlarini ko‘l yoki daryoga oqizsa, bu cho‘miluvchilar, baliqchilar va atrofdagi aholiga zarar keltiradi. Ishlab chiqaruvchi esa muhofaza inshoot va uskunalar o‘rnatmaganligi hisobiga ishlab chiqarish xarajatlarining ancha past darajasini ta’min- laydi. Davlat resurslarining nomutanosib taqsimlanishi vujudga keltiradigan bu holatlarni tartibga solish uchun qonunchilik tadbirlarini qo‘llaydi yoki mahsus soliq va jarimalardan foydalanadi.Masalan, atrof-muhit va suv havzalarining ifloslanishini taqiqlovchi yoki cheklovchi qonunlar, ishlab chiqaruvchilarni o‘zlarining sanoat chiqitlarini ishlab chiqarish jarayonida ifloslangan suvni tozalovchi qurilmalar sotib olish va o‘rnatish bilan yo‘qotishga majbur qiladi.Boshqa holda davlat maxsus soliqlarni kiritish yordamida, atrof-mu- hitni ifloslantiruvchi korxonalarga boshqalarga keltirishi mumkin bo‘lgan zararni yuklashga harakat qiladi. Davlat bir qator yo‘llar bilan resurslarning nomutanosib taqsimla- nishi keltirib chiqaradigan oqibatlarni yumshatishga ham harakat qiladi. Birinchidan, iste’molchilarning aniq tovar va xizmatlarni xarid qilish qobiliyatini oshirish yo‘li bilan ularning talabi kengaytirildi. Masalan, bizning Respublikamizda islohotlarning dastlabki davrida oziq- ovqat mahsulotlariga bo‘lgan talabni oshiradi va shu orqali resurslarning nomutanosib taqsimlanishini bartaraf qiladi. Ikkinchidan, davlat taklifini oshirish maqsadida ishlab chiqarishni subsidiyalashi mumkin. Subsidiyalar ishlab chiqaruvchilarning zararlariniqisqartiradi va mahsulotlarni ishlab chiqarishda resurslarning yetishmasligi bartaraf qilinadi. Uchinchidan, davlat ayrim tovarlar va ijtimoiy ne’matlarni ishlab chiqaruvchisi sifatida chiqadi. Bunday tarmoqlar davlat mulkchiligiga asoslanadi va davlat tomonidan bevosita boshqariladi yoki ularni moliyalashtirishni davlat o‘z zimmasiga oladi. Ilmiybaza.uz Bular fan, ta’lim, sog‘liqni saqlash, milliy mudofaa, favqulodda ro‘y beradigan tabiiy hodisalarga qarshi kurash, ichki tartibni saqlash shular jumlasidandir. Davlat byudjet mablag‘lari hisobiga resurslarni hususiy sohada qo‘llanilishdan bo‘shatadi hamda ularni ijtimoiy ne’mat va xizmatlar ishlab chiqarishga yo‘naltirish mumkin. Shunday qilib, davlat mamlakat milliy mahsuloti tarkibida muhim o‘zgarishlarni amalga oshirish maqsadida resurslarni qaytataqsimlaydi. Iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiyotning barcha sohalarini resurslar bilan ta’minlash, to‘liq bandlik va narxlarning barqaror darajasiga erishishda yordam berish hamda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish davlatning eng muhim vazifasi hisoblanadi. Iqtisodiyotda to‘liq bandlikni ta’minlash uchun umumiy sarflar, ya’ni xususiy va davlat sarflarining hajmi yetarli bo‘lmasa, davlat bir tomondan ijtimoiy ne’matlar va xizmatlarga o‘z xarajatlarini ko‘paytiradi, boshqa tomondan xususiy sektorning sarflarini rag‘batlantirish maqsadida soliqlarni qisqartiradi. Agar jami sarflar to‘liq bandlik sharoitida taklif hajmidan oshib ketsa, bu narxlar darajasining ko‘tarilishiga olib keladi. Jami sarflarning mazkur ortiqcha darajasi inflyasion xususiyat kasb etadi. Bunday holda davlat soliqlarni oshirish orqali xususiy sektor sarflarini qisqartirish va shu yo‘l bilan ortiqcha sarflarni tugatishga harakat qiladi. Iqtisodiyotda imsizlik mavjud bo‘lganda davlat sarflarining ko‘payishi jami sarflar, ishlab chiqarish hajmiva bandlilikning o‘sishiga olibkeladi. O‘z navbatida, soliqlarning qisqarishi yoki transfert to‘lovlarining ko‘payishi daromadlarni ko‘paytiradi. Bu daromadlar shaxsiy sarflarning o‘sishini rag‘batlantirishga xizmatqiladi.Davlat o‘z ishlab chiqarishini moliyalashtirishdan tashqari ijtimoiy sug‘o‘rta va ijtimoiy ta’minotning bir qator dasturlarini amalga oshiradi, iqtisodiyotning xususiy va kooperativ sektorida daromadlarni qayta taqsimlaydi. Davlat tartibga soluvchi xususiyatga ega bo‘lgan bir qator vaziyatlarni ham amalga oshiradi. Bularga atrof-muhitni himoya qilish, aholi sog‘lig‘ini saqlash, bo‘sh ishchi o‘rinlarigaega bo‘lishning teng sharoitini ta’minlash va ma’lum sohalarda narx belgilash amaliyoti usti- dan nazorat qilish va shu kabilarni kiritish Ilmiybaza.uz mumkin.Tashqi samara ijobiy yoki salbiy bo‘lishi mumkin. Bozor iqtisodiyoti nafaqat ijobiy, balki salbiy naflilikka ega bo‘lgan ne’matlarni ham ishlab chiqaradi. Ulardan foydalanish yoki iste’mol qilish atrof muhit ifloslanishiga olib keladi yoki kishilar sog‘ligiga zarar yetkazadi. Ijtimoiy tavsifdagi ne’matlar ham borki, ular faqat davlat tomonidan ishlab chiqarilib, butun jamiyat a’zolari yoki alohida kishilar guruhi bahramand bo‘lishi taqazo qilinadi. Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi ikki yo‘nalishda kechadi. Birinchidan, iqtisodiyotning davlat sektorini tashkil etuvchi korxona va tashkilotlar milliy iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida tovar va xizmatlar yaratib bozor munosabatlarida ishtirok etadi. Ikkinchidan, davlat umumiy manfaatlarini ifodalovchi kuch sifatida milliy iqtisodiyotni tartiblashda ishtirok etadi. Respublikamizda yaqin istiqbolda ham: “iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy mulkning huquqlarinihimoya qilish va uning istiqbolli rolini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojlanishining rag‘batlantirishga qaratilgan institusional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish” nazarda tutiladi. Bunda quyidagilarga ustuvorlikberiladi:  davlat mulkini xususiylashtirish tartib-tamoyillarni yanada kengaytirish vasoddalashtirish;  xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarning ustav jamg‘armalarida davlat ishtirokinikamaytirish;  davlat mulkini xususiylashtirilgan ob’yektlarning bazasida xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish;  korporativ boshqaruvining zamonaviy standartlari va usullarini joriyetish;  davlat-xususiy sherikliknikengaytirish;  nodavlat, jamoat tashkilotlar va o‘zini o‘zi boshqarish organlarining rolinioshirish. Davlatning turli muassasalari iste’molchi sifatida bozordan resurslar va iste’mol tovarlarni sotib olganda xaridor sifatida bozor aloqalarida ishtirok etadi. Davlat korxonalari bozorga o‘z tovar va xizmatlarini taklif etadi va bozordagi Ilmiybaza.uz resurslarga talab bildiradi. Har ikki holatda davlat bozor iqtisodiyotining sub’yekti vazifasini o‘taydi. Biroq, davlat bozorga nisbatan tashqi kuch sifatida ham maydonga chiqib butun iqtisodiyotni boshqarishda ishtirok etadi va bunda butun jamiyat nomidan ish ko‘radi. Davlat korxonalari va uy xo‘jaliklari o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni hamda tovarlar va resurslar bozorini tartibga soladi. Davlatning oilalarga beradigan turli transferlari ularning xarid qobiliyatini oshiradi, bu esa o‘z navbatida talabni shu orqali bozorni kengaytiradi. Davlat sektori korxonalarida yaratilgan tovar va xizmatlar taklifini oshiradi.Davlat sektori butun jamiyat uchun zarur bo‘lgan xususiy korxonalar ishlab chiqarilmaydigan tovar va xizmatlarni yaratadi. Aksariyat hollarda davlat sektori ishlab chiqarish infratuzilmasi, yonilg‘i-energetika, transport, yo‘l va suv xo‘jaligi, aloqa kabi sohalarni qamrab oladi. Ularning xizmatlari milliy iqtisodiyotning rivoji uchun zarur bo‘lganligi sababli shu sohalar xarajatini qoplashni davlat o‘z zimmasiga olib, iqtisodiy o‘sishga turtkiberadi.Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi bozor mexanizmining amal qilishiga xalaqit qilmasligi, aksincha bunga sharoit yaratib, zarur bo‘lganda bu mexanizmni to‘ldirib turishi ham talab qilinadi.Hozirgi zamon bozor iqtisodiyotini tartiblashda bozor va davlat mexanizmi birgalikda amal qiladi. Biroq, ularning nisbati iqtisodiyotdagi vaziyatdan kelib chiqib turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, Italiya, Yaponiya, Avstriya, Fransiya, Shvesiyada davlatning roli kuchli bo‘lsa, AQSH va Germaniyada bozor mexanizmi ustuvorlikkaega. Davlatning tartibga solish rolini iqtisodiyot rivojining umumiy holati ham belgilaydi. Iqtisodiyot barqaror o‘sayotgan va bozor mexanizmi samarali ishlab turganidan davlat iqtisodiyotga kamroq aralashadi. Aksincha, iqtisodiyot inqirozli holatda bo‘lganda davlat uning oqibatlarini yumshatishga qarata aralashuvifaollashadi. 3.Davlat iqtisodiy siyosatining asosiy yo‘nalishlari va tartibga solishdastaklari Davlatning iqtisodiy siyosati — bu iqtisodiyotni tartibga solish va iqtisodiy Ilmiybaza.uz o‘sishni rag‘batlantirish, bandlikni ta’minlash va inflyasiyani oldini olish orqali aholi farovonligini oshirib borishga qaratilgan chora-tadbirlaridir.Davlatning iqtisodiy siyosati har doim mamlakat iqtisodiy rivojlanishining ichki va tashqi sharoitlarini hisobga oladi. Bunda eng avval mamlakat iqtisodiyotining holati, xalqaro iqtisodiy kon’yunkturaning milliy iqtisodiyotga ta’siri, undan kutilayotgan o‘zgarishlar, mamlakat zimmasiga olgan xalqaro majburiyatlar, milliy iqtisodiyotning resurslar bilan ta’minlanish darajasi kabilarga e’tibor qaratiladi. Davlatning iqtisodiy siyosati milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda ma’lum maqsadlarni ko‘zlaydi. Bulardan asosiylari quyidagilar: 1. Barqaror iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish. Bu yalpi ichki mahsulotning bir maromda va yetarli sur’atlar bilan o‘sishiga sharoit hozirlashni bildiradi, chunki u qanchalik tez o‘ssa, mamlakat iqtisodiy qudrati shunchalikortadi. 2. Milliy iqtisodiyotning mustaqilligini mustahkamlash. Iqtisodiyot qanchalik mustaqil bo‘lsa, shunchalik milliy manfaatlarga ko‘proq xizmatqiladi. 3. Iqtisodiy xavfsizlikni kafolatlash. Bu iqtisodiy oqimlar uzluksizligini, ya’ni takror ishlab chiqarishning to‘xtovsiz davom etishini, iqtisodiy falajlikka yo‘l qo‘yilmasliginibildiradi. 4. Milliy pul barqarorligini ta’minlash. Bu mamlakatdagi pul muomalasining me’yorida borishiga erishish, uni iqtisodiy aloqalarning barqaror vositasiga aylantirish imkoniniberadi. 5. Aholi turmush farovonligini muttasil oshirib borish. Bu iqtisodiyotning ijtimoiyligini to‘laroq yuzaga chiqarishgako‘maklashadi. 6. Milliy xo‘jalikning xalqaro integrasion jarayonlarda faol ishtirok etishga erishish. Bu mamlakatning jahon iqtisodiyotida o‘z o‘rnini topishi, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning teng xuquqli ishtirokchisiga aylanishiga erishishga sharoityaratadi. 7. Bular iqtisodiy siyosatning strategik, ya’ni uzoq davrga muljallangan maqsadi hisoblanadi. Davlat strategik maqsadlardan kelib chiqib qisqa davrdagi vazifalarini belgilaydi. Bular jumlasiga iqtisodiy tanglikdan chiqib ketish, narxlarning barqarorligini ta’minlash, investision faollikni rag‘batlantirish, eksport salohiyatini Ilmiybaza.uz oshirish, innovasion rivojlanishni ta’minlash, yangi tashqi bozorlarga kirib borish kabilarkiradi. Davlat milliy iqtisodiyotni tartibga solishda bir qator usullardan foydalanadi. Bu usullarni umumlashtirib quyidagicha guruhlash mumkin:  bevosita ta’sir qilishusullari;  bilvosita ta’sir qilishusullari;  tashqi iqtisodiyusullar. Markazdan boshqarish tartibi ustun bo‘lgan mamlakatlarda davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashuvida bevosita ta’sir qilish usullari ustun bo‘lsa, bozor iqtisodiyoti esa birinchi navbatda iqtisodiy jarayonlarni bilvosita tartibga solish bilan bog‘langan. Shu bilan birga barcha mamlakatlarda iqtisodiyotning davlat sektori mavjud. Davlat xilma-xil shakldagi kapitalga egalik qiladi, kreditlar beradi, korxonalarga mulkdor hisoblanadi. Bu davlatning ijtimoiy kapitalning bir qismiga egalik qilishiga olib keladi.Davlat iqtisodiyotni bevosita tartibga solishda ma’muriy vositalardan foydalaniladi. Ma’muriy vositalar davlat xokimiyati kuchiga tayanadi va taqiqlash, ruxsat berish va majbur qilish xususiyatidagi tadbirlarni o‘z ichiga oladi.Tartibga solishning ma’muriy vositalaridan foydalanilganda yaxlit takror ishlab chiqarish jarayoni yoki uning alohida tomonlarini to‘g‘ridan- to‘g‘ri tartibga solish ko‘zda tutiladi. Ayniqsa, ishlab chiqarish tanazzulga uchragan davrda iqtisodiyotga bilvosita ta’sir qilish tadbirlari kam samarali bo‘lib, ma’muriy vositalardan foydalanishga ustunlik beriladi. Bu usullardan quyidagilarni alohida ko‘rsatish mumkin: a)iqtisodiyotning ayrim bo‘g‘inlari  transport, aloqa, atom va elektr- energetika, kommunal xizmat va boshqalarni bevosita boshqarish. Bunda davlat mulk sohibi va tadbirkor sifatida o‘ziga qarashli korxona va tashkilotchilar iqtisodiy hayotida faol qatnashadi. Davlat tadbirkorligi, ma’lum doirada amal qilib, ko‘pincha texnologiya sharoiti xususiy kapital uchun qulay bo‘lmagan korxonalar doirasi bilan cheklanadi. Davlat tadbirkorligi bir tomondan, ma’lum sharoitlarda iqtisodiy o‘sish uchun zarur bo‘lsa, ikkinchi tomondan, vaqt o‘tishi bilan samarasiz bo‘lib qolishiham mumkin. Bunday holda ular xususiy tadbirkorlik ob’yektiga aylantiriladi. Ilmiybaza.uz Respublikada “Iqtisodiyotni erkinlashtirishdagi bosh vazifadavlatning funksiyalarini qisqartirish uning korxonalar xo‘jalik faoliyatiga birinchi galda xususiy biznes faoliyatiga aralashuvini cheklash”1hisoblanadi; b) narxlar vaish haqini qotirib qo‘yish siyosati: bu iqtisodiyotga aralashishning antiinflyasion tadbirlar hisoblanib, inflyasiyaning yumshatishga qaratiladi. Mazkur siyosatni yuritishda narxlar va ish haqini oshirish qonun bilan taqiqlandi yoki ma’lum doira bilan cheklanadi. Antiinflyasion tadbirlar orqali inflyasiyadarajasining pasayishi investisiyalarga rag‘bat beradi; v) ish bilan bandlilik xizmati faoliyati (mehnat birjalari) ni tashkil qilish: davlat bu faoliyatni tashkil qilish bilan ishsizlikni qisqartirish choralarini ko‘radi. Ularni zarur kasblarga qayta tayyorlaydi, ish bilan ta’- minlanmaganlarga nafaqa beradi, muhtojlarga yordam ko‘rsatadi; g) iqtisodiy sohani tartibga solishni ko‘zda tutuvchi qonunlarni ishlab chiqish va qabul qilish (monopoliyaga qarshi qonunchilik, tadbirkorlik to‘g‘risidagi, bank sohalari, qimmatli qog‘ozlar bozorining faoliyatini tartibga solishni ko‘zda tutuvchi qonunlar.) Shu orqali bozor munosabatlarining rivojlanishi qonun yo‘li bilan kafolatlanadi, turli mulk shakllarining daxlsizligi ta’minlanadi, monopoliyalarga yo‘l berilmaydi va erkin raqobatga sharoit yaratiladi. Iqtisodiyotni bilvosita tartibga solishda iqtisodiy dastak va vositalarga ustunlik beriladi.Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda asosiy kapitalga hisoblanadigan jadallashgan amortizasiya ajratmalari alohida o‘rin o‘ynaydi. U hozirgi sharoitda jamg‘arish va iqtisodiyotdagi tarkibiyo‘zgarishlarni rag‘batlantirishning asosiy vositasi hamda iqtisodiy sikl va bandlikka ta’sir ko‘rsatuvchi muhim dastakhisoblanadi. Iqtisodiyotni tartibga solishda davlat kapital qo‘yilmalari muhim rol o‘ynaydi. Jumladan, bozor kon’yukturasi yomonlashgan, turg‘unlik yoki inqiroz sharoitida xususiy kapital qo‘yilmalar qisqaradi, davlat investisiyalari esa odatda o‘sadi. Shu orqali davlat ishlab chiqarishda tanazzul va ishsizlikning o‘sishiga qarshi turishgaharakat qiladi.Davlat kapital qiymatlari iqtisodiyot tarkibiy tuzilishidagi o‘zgarishlarda ham sezilarli o‘ringa ega bo‘ladi, masalan, davlat, xususiy Ilmiybaza.uz kapitalining oqib kelishi yetarli bo‘lmagan mintaqalar, tarmoqlar yoki faoliyat sohalarida yangi ob’yektlar qurish va eskilarini qayta qurollantirish orqali iqtisodiyot tarkibiy tuzilishiga ta’sir ko‘rsatadi. Bulardan tashqari davlat kapital qo‘yilmalari ilmiy-tadqiqot ishlarida, kadrlar tayyorlashda, tashqi savdo va chetga kapital chiqarishda ham katta rol o‘ynaydi. IDTTSning oliy shakli davlat iqtisodiy dasturlari hisoblanadi. Uning vazifasi tartibga solishning barchausuli va vositalaridan kompleks foydalanishdan iborat. Iqtisodiy dasturlar o‘rta muddatli, favqulodli va maqsadli bo‘lishi mumkin. O‘rta muddatli umumiqtisodiy dasturlar odatda besh yilga tuziladi. Favqulodli dasturlar tig‘iz vaziyatlarda, masalan, inqiroz, ommaviy ishsizlik va kuchli inflyasiya sharoitlarida ishlab chiqilib, qisqa muddatli xususiyatga ega bo‘ladi. Bunday maqsadli dasturlarning ob’yekti tarmoqlar, mintaqalar, ijtimoiy sohalar va ilmiy tadqiqotlarning har xil yo‘nalishlari bo‘lishi mumkin.IDTTS tashqi iqtisodiy usullar yordamida ham amalga oshiriladi. Bunda maxsus vosita va dastaklar orqali mamlakatning tashqi dunyo bilan amalga oshiriladigan xo‘jalik aloqalariga bevosita ta’sir ko‘rsatiladi.Tovarlar, xizmatlar, kapital va fan-texnika yutuqlari eksportini rag‘batlantirish tadbirlari, eksportni kreditlash, chet ellardan investisiyalar va eksport kreditlarini kafolatlash, tashqi iqtisodiyaloqalarga cheklashlar kiritish yoki bekor qilish, tashqi savdoda boj to‘lovlarini o‘zgartirish, mamlakat iqtisodiyotiga chet el kapitalini jalb qilish yoki cheklash bo‘yichatadbirlar, mamlakatga chetdan ishchi kuchini jalb qilish, halqaro iqtisodiy tashkilotlarda va davlatlararo uyushmalarda qatnashish mamlakatlarning tashqi iqtisodiy aloqalarini tartibga solishning asosiy vositalaridir. Shunday qilib, IDTTSning qarab chiqilgan barcha ichki va tashqi iqtisodiy usullari birgalikda milliy iqtisodiyotdagi takror ishlab chiqarish jarayoniga va mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalariga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.Davlat o‘zining iqtisodiy siyosatini tartibga solishning turli vositalari yordamida amalga oshiradi. Bular birinchidan, tartibga solishning iqtisodiy vositalar bo‘lib, ularga soliqlar, subsidiyalar, hisob stavkalari, davlat buyurtmalari, investisiyalari va transfertlari, turli iqtisodiy sanksiyalar kiradi. Ikkinchisi, huquqiy vositalar. Bu iqtisodiy faoliyat Ilmiybaza.uz tartibi va qoidalarini, uning davlat tomonidan rag‘batlantirilishini belgilab beruvchi qonunlarni, ularga mos ravishdagi qonun osti hujjatlarni ishlab chiqish, ularni qabul qilish va joriy etishdan iboratdir.Uchinchisi, ma’muriy vositalar. Ma’muriy vositalar qo‘shimcha hisoblanib, u bozor tizimida yaxshi natija bermaganida cheklangan holda qo‘llaniladi. Davlatning iqtisodiy siyosati pul-kredit, fiskal, investision, agrar, ijtimoiy, daromadlarni tartibga solish, tashqi iqtisodiy va global iqtisodiy siyosat kabilardan iboratbo‘ladi.Pul-kredit siyosati — bu davlatning monetar siyosati bo‘lib, u pul muomalasini tartiblash, tovar va pul massasi o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash, iqtisodiyotdagi pul oqimlarini tartibga solib turishga qaratiladi. Uning maqsadi narxlarni va shunga mos ravishda milliy pul birligi xarid qobiliyatini ushlab turish, valyuta kursinibarqarorlashtirish, oxir-oqibatda pulga talab bilan uning taklifini muvozanatlashtirishga qaratilgan. Monetar siyosatni amalga oshirishda hisob stavkasini o‘zgartirish, ochiq bozordagi operasiyalar va majburiy ehtiyotlarni o‘rnatish kabi iqtisodiy vositalardan foydalaniladi. Davlatning monetar siyosat qattiq yoki yumshoq pul-kredit siyosat bo‘lishi mumkin.  Qattiq pul-kredit siyosatni amalga oshirishda pul massasining uni emissiya qilish hisobidan o‘sib borishi qat’iy chegaralanadi. Natijada pul taklifi qisqarib tovar massasiga tenglashadi. Pul taklifining qisqarishi talabni kamaytiradi, natijada narxlar va pul birligining xarid qo- biliyati barqarorlashadi. Ishlab pul topishga intilish iqtisodiyotning jonlanishiga olib keladi. Bunday siyosat odatda iqtisodiyotni tanglikdan chiqarish yoki inflyasiyani bartaraf qilish maqsadidaqo‘llaniladi.  Yumshoq pul-kredit siyosatini amalga oshirishda davlat pul massasining ortishiga to‘sqinlik qilmaydi, pul emissiyasi mutloq cheklanmaydi, natijada pul taklifi ko‘payib, tovarlarning arzonlashuvi yuz beradi. Yumshoq pul-kredit siyosati iqtisodiyotning o‘sish pallasida bo‘lganda ko‘proq qo‘llaniladi, chunki pul massasining o‘sishiga qarab tovarlar massasi ham ko‘payadi. Bunda tovar-pul muvozanati pul taklifini qisqartirish hisobidan emas, balki tovarlarning ko‘payishi Ilmiybaza.uz tufayli ta’minlanib turadi. Fiskal siyosat – bu davlatning soliq-byudjet siyosatidir, unga binoan soliq tushumlari belgilanadi, byudjet mablag‘lari aniq maqsadlar yo‘lida ishlatilishi ko‘zda tutiladi. Soliq siyosatini amalga oshirishda davlat soliqlar vositasida byudjetga pul tushumini ta’minlaydi. Unga binoan soliq turlari, soliq stavkalari, soliq solinadigan ob’yektlar, soliq imtiyozlari, soliq undirish tartibi belgilanadi.Soliqlar davlatning iqtisodiyotga ta’sir etishida qo‘llaniladigan asosiy moliyaviy dastakdir. “Soliq, tizimi nafaqat soliqlarni undirish, balki birinchi galda, rag‘batlantirish xususiyatiga ega bo‘lishi lozim”.Iqtisodiyotni rag‘batlantirish zarur bo‘lganda soliqlardan imtiyozlar beriladi. Bunda soliq yuki kamaytiriladi, soliqni undirish muddati cho‘ziladi yoki umuman soliqdan ozod qilinadi. Natijada korxonalar tasarrufidagi foyda ko‘payadi, uni investisiya qilish, ya’ni qaytadan ishlab chiqarishni o‘stirishga yo‘naltirish imkoniyati kengayadi. Ishlab chiqarishni rag‘batlantirish maqsadida O‘zbekistonda foydadan to‘lanadigan soliq stavkasi 2004 yildagi 24%dan 2009 yilda 12%, 2012 yilda 9% va 2016 yilda 8% ga tushirildi. Fiskal siyosat ikki xil yo‘ldan amalga oshiriladi. 1. Iqtisodiyotni barqarorlashtiruvchi amaldagi moliyaviy normativlarni qo‘llashni davom ettirish. Bular jumlasiga soliq stavkalarini, ishsizlik nafaqasi, daromadlarning inflyasiyaga qarab indeksasiyalash, ijtimoiy yordam ko‘rsatish normativlarini kiritish mumkin. 2. Yangi moliyaviy normativlarni kiritish. Bu diskresion fiskal siyosat deb yuritiladi. Mazkur siyosat doirasida yangi soliq stavkalari joriy etiladi, uning yangi turlari kiritiladi, byudjet mablag‘larini sarflash normativlari o‘zgartiriladi. Diskresion siyosat iqtisodiyotning o‘zgargan sharoitga moslashish siyosatidir. Iqtisodiyot bir maromda o‘sib borganda birinchisi,u tanglikka uchraganda diskresion siyosat ustuvor bo‘ladi.Fiskal siyosatda davlat byudjeti orqali ham iqtisodiy faollikka ta’sir ko‘rsatadi. Byudjet mablag‘lari hisobidan davlat ishlab chiqarish Ilmiybaza.uz infratuzilmasiga katta hajmdagi investisiyalarni ajratadi, milliy iqtisodiyot uchun ahamiyatli faoliyat (masalan, yangi texnologiyani yaratish) bilan shug‘ullanuvchi korxonalarga subsidiya beriladi. Subsidiya moliyaviy yordam sifatida qaytarib olinmaydi, uning hisobidan xarajatlar qoplanib foyda ko‘payadi, bu bilan korxonalar faoliyati rag‘batlantiriladi.Byudjet siyosati ijtimoiy ne’matlarning yaratilishini uzluksiz kerakli miqdordagi pul mablag‘lari bilan ta’minlab turishga ham qaratiladi. Davlat byudjeti balanslashgan bo‘lishi, ya’ni taqchillikka yo‘l qo‘ymaslik, u yuz bergan taqdirda ham me’yorida bo‘lishiga qaratiladi. Fiskal siyosat davlatning ichki va tashqi qarzlari me’yorida bo‘lishini ta’minlashda hamahamiyatli. Fiskal siyosat faol yoki passiv tavsifga ega bo‘lishi mumkin.  Faol fiskal siyosatni amalga oshirishda diskresion vositalar ishga solinadi, jumladan, soliqlar kamaytiriladi, ulardan imtiyozlar beriladi, byudjetdan transfertlar berish ko‘paytiriladi, firmalar subsidiyalar oladi. Bularning barchasi iqtisodiy faollikka olib keladi, korxonalar xarajati qisqarib foydasi ortadi, aholining transfertlar hisobidan xarid qobiliyati oshadi. Xullas, bu siyosat yalpi talabni rag‘batlantiradi.  Passiv fiskal siyosat moliyaviy dastaklarni o‘zgartirmay, ularning erkinishlashiga yo‘l berishga qaratiladi. Iqtisodiyotning barqaror yuksalib borishi tufayli moliyaviy dastaklarni o‘zgartirishga zaruriyat qolmaydi. Demak, bu siyosat iqtisodiy o‘sish tuxtovsiz borayotgan kezlarda nafberadi. Agrar siyosat davlatning qishloq xo‘jaligini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan siyosatidir. U qishloq xujaligining barqaror o‘sishini, oziq- ovqat mustaqilligi va xavfsizligini ta’minlashni ko‘zda tutadi. Mazkur siyosat doirasida davlat qishloqda ishlab chiqarish infratuzilmasining (suv xo‘jaligi, yo‘l qurilishi, gaz va elektr energiya ta’minotining) xarajatlarini qisman o‘z zimmasiga oladi, yerni ijaraga olib ishlatilishini, uni garovga qo‘yib kredit olishni huquqiy jihatdan ta’minlaydi. Agrar siyosatda xarid narxlari, davlat subsidiyalari kabi moliyaviy dastaklar qo‘llaniladi. Dehqon va fermerlarni qo‘llab-quvvatlash uchun yer solig‘i yuki yengillashtiriladi. Masalan, O‘zbekistonda yagona yer solig‘i qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining bozor qiymatining 3-5% idan oshmaydi.Qishloq xujaligida rentabellik nisbatan past Ilmiybaza.uz bo‘lganligidan kapitalning tarmoqdan chiqib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun davlat fermerlarga subsidiya berib, uning hisobidan xarajatlarni qisman qoplaydi va ular me’yordagi daromadga ega bo‘lishni ta’minlaydi. Hozirgi davrda davlatning agrar siyosatida:birinchidan “...ekin maydonlari va ekinlar tarkibini optimallashtirish, ilg‘or agrotexnologiyalarni joriy etish va hosildorlikni oshirish, meva-sabzavot vuzum yetishtirishni ko‘paytirish”ikkinchidan, “fermer xo‘jaliklarining moliyaviy-iqtisodiy holatini mustahkamlash. Oxirgi 10 yil mobaynida mineral o‘g‘itlar, yoqilg‘i-moylash materiallari va urug‘lik narxining o‘sishi bilan paxta xomashyosi va g‘allani xarid qilish narxlari o‘sishi o‘rtasida keskin farq borligi kuzatilmoqda” uchinchidan, “agrotexnika tadbirlarini moliyalashtirishda ijobiy natija bermayotgan va mutlaqo chala tizimga barham berish”ga ustuvorlik qaratiladi. Tashqi iqtisodiy siyosat davlatning o‘zaro foydali tashqi iqtisodiy aloqalarini rivojlantirish, mamlakat iqtisodiyotini jahon xo‘jaligi bilan integrasiyalashuvini ta’minlashga qaratiladi. Bu siyosatning asosiy maqsadi milliy iqtisodiyotning jahon xo‘jaligidagi mavqeini mustahkamlab borishda niborat. Unga binoan eksport va import, chetga kapital chiqarish va chetdan kapital kiritish, ishchi kuchi migrasiyasini tartibga solishga doir tadbirlar amalga oshiriladi. Bu siyosatda bojxona to‘lovlari, eksport-import lisenziyalari va kvotalari kabi vositalar qo‘llaniladi. Eksportni ko‘paytirish zarur bo‘lsa unga lisenziyalar beriladi, eksport kvotasi oshiriladi. Importni qisqartirish ma’qul bo‘lsa, uning kvotasi kamaytiriladi, import uchun boj to‘lovi oshiriladi, unga lisenziya berishchegaralanadi.Davlatning tashqi iqtisodiy siyosati kapital chiqarish va kapital kiritish tartibini ham belgilaydi. Kapital kiritish zarur bo‘lsa, u rag‘batlantiriladi. Kapital chiqishi ma’qul bo‘lsa davlat bunga turliimtiyozlar orqali sharoit yaratib beradi. Davlat chetga ishchi kuchini chiqarishni ham tartibga soladi. Bordi-yu, mamlakatga arzon ishchi kuchi kerak bo‘lsa, uning chetdan kirib kelishi uchun migrasiya qoidalari (chegaradan o‘tish, yashash va ishlash uchun ruxsat olish va hokazo.) yengillashtiriladi. Davlat tashqi iqtisodiy siyosatida xalqaro iqtisodiy tashqilotlar bilan hamkorlik qilish ham ko‘zdatutiladi. Ilmiybaza.uz Davlat tashqi iqtisodiy siyosatining samaradorligi iqtisodiy o‘sish sur’atlari, inflyasiya darajasi, eksport va import holati, tashqi qarz miqdori, savdo va to‘lov balansi holati kabi ko‘rsatkichlar orqali baholanadi. Global iqtisodiy siyosat iqtisodiy resurslar, yaratilgan tovar va xizmatlarni dunyo mamlakatlari o‘rtasida taqsimlab, ulardan samarali foydalanishni maqsad qilib qo‘yadi. Bu siyosatda chetga kapitalni investisiya sifatida chiqarib, uni yuqori rentabelli sohalarga joylashtirish uchun o‘zaro kelishilgan soliqlar, bank foizlari, boj to‘lovlari, kvotalar kabi dastaklardan foydalaniladi. Tovarlarning qimmatlashib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun eksport soliqlar bilan cheklanib, ularning importiga soliq belgilanmaydi. Bu ikki-tomonlama soliqqa tortishni bartaraf etish deb yuritiladi. Masalan, qo‘shilgan qiymat yoki aksiz soliqlari tovarlar chetga chiqarilganda undirilib, ular import qilinganda olinmaydi. O‘zaro kelishuvlar asosida import qilingan texnologiya ham soliqdan ozod qilinadi. Xalqaro savdo- sotiqda o‘zaro kelishilgan yengillashtirilgan bojxona to‘lovlari qo‘llaniladi. Jumladan, xalqaro savdo tashkiloti a’zolari o‘zaro savdo qilganda, mazkur to‘lovlari tovar qiymatining 10 foizidan oshmasligi kerak. Xalqaro kredit berish tartibi ham birgalikda belgilanadi. Bunga ko‘ra kredit kvotalari, uni berish muddati va kredit uchun foiz stavkasi o‘rnatiladi. Xalqaro kreditda kelishilgan foiz stavkasi libor deb yuritiladi. Liborni yirik London banklari o‘rnatadi, boshqa xalqaro banklar shunga qarab o‘z foizlarini belgilaydilar. Xalqaro kredit siyosatini yirik kreditor — qarz beruvchi mamlakatlar banklariamalgaoshiradi. Bular Parij va London qarz beruvchilar klubini tashkil etadi. Bu kredit siyosati kimga va qancha qarz berishni, qanday qarzlarni kechib yuborishni, qaysilarining to‘lash muddatini cho‘zishni belgilab beradi.Yirik xalqaro korporasiyalar davlat ishtirokida eksport va import kvotalari o‘rnatadilar. Bularga binoan qayerga qancha tovarni eksport va import qilish, hamda uning tartibi aniqlab beriladi. Integrasion ittifoqlarga kirgan mamlakatlarda, masalan, Yevropa ittifoqida, davlatlararo eksport va import uchun qulay sharoit yaratib beriladi, bunda ayrim mamlakatlar tovarlarini diskriminasiya qilish, ya’ni kamsitishga yo‘l qo‘yilmaydi. Global iqtisodiy siyosatni transmilliy, ya’ni xalqaro korporasiya va Ilmiybaza.uz tashkilotlar, yetakchi davlatlar hukumati, davlatlararo muassasalar va parlament belgilaydi. Bunga misol qilib Yevroparlament, Yevropa ministrlar kengashi qo‘llaydigan siyosatni olish mumkin. Bu siyosatda o‘zaro va boshqalar bilan bo‘ladigan iqtisodiy aloqalarning qaysi yo‘nalishda va qanday tartibda bo‘lishi ko‘rsatiladi. Global siyosat umuman yoki ayrim sohalarga tatbiqan qo‘llaniladi. Transmilliy korporasiyalar faqat o‘z faoliyati doirasidagi xalqaro siyosatni belgilaydi. Masalan, OPEK tashkiloti neftni qazib olish va qayta ishlash kvotalarini, uning narxini o‘z siyosatiga binoan belgilaydi. Bu yerda qabul qilingan neft narxining amal qilish doirasi o‘rnatiladi. Xalqaro savdo birjalari jahon narxlarini o‘rnatishga doir siyosatni amalga oshiradi. Xalqaro Valyuta fondi, Jahon banki, Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot banki, Osiyo Taraqqiyot banki kabi xalqaro institutlar valyuta rejimini mustahkamlash, kreditni rivojlantirishga qaratilgan siyosatni qo‘llaydilar. Ular milliy valyuta kursini barqarorlashtirish va uning tahlikasini kamaytirish uchun, milliy iqtisodiyotni rivojlantirib eksport salohiyatini oshirishga qaratilgan kredit siyosatini qo‘llab- quvvatlaydi. Global iqtisodiy siyosat davlatlararo ishchi kuchi migrasiyasiga ham taalluqlidir. Ishchi kuchi migrasiyasini tartibga solish uchun unga oid xalqaro qoidalar ishlab chiqiladi. Turli mamlakat hukumati va parlamentlari belgilagan migrasiya qoidalari bir-biriga yaqin turadi. Migrasiya oqimini nazorat qilish tartibi ham kelishiladi, migrasiyaga oid o‘zaro axborot almashlab turiladi. Global siyosat tabiiy ravishda globallashuv jarayonining afzalliklaridan foydalanish, uning salbiy oqibatlarini kamaytirishga qaratiladi. 4. Iqtisodiy va ijtimoiy siyosatning o‘zaro bog‘liqligi Bozor iqtisodiyotining ijtimoiy yo‘naltirilganligi iqtisodiy va ijtimoiy siyosatning uzviy aloqada bo‘lishini taqozo qiladi. Iqtisodiyot ijtimoiy taraqiyot uchun zarur bo‘lgan tovar va xizmatlarni yaratib bersa, o‘z navbatida ijtimoiy muammolarning hal etilishi inson kapitalining rivoji orqali iqtisodiy o‘sishga xizmat qiladi. Mana shunday bog‘lanishning amaliy hayotda bo‘lishi iqtisodiy va ijtimoiy Ilmiybaza.uz siyosatning uyg‘unlashuvini talab kiladi.Davlatning ijtimoiy siyosati-bu kishilarning hayotiy manfaatlarini yuzaga chiqarish, insonni himoya qilish va kamol topishiga qaratilgan siyosatdir. Uning maqsadi umumiy iqtisodiy farovonlikni oshirib borishga ko‘mak berishdir. Bu siyosatda ish bilan bandlik darajasini belgilash, minimal ish haqini o‘rnatish, kambag‘allik chegaralarini aniqlash, tirikchilik minimumini belgilash, ijtimoiy yordam me’yorlarini aniqlash kabilarga ustuvorlik beriladi. Uning asosiy yo‘nalishlari bandlik, daromad va ijtimoiy yordam siyosatidir.Bandlik siyosati. Bu mehnatga layoqatli va ishlashni xohlagan kishilarni ish bilan ta’minlash, shu orqali ularga o‘zini-o‘zi iqtisodiy ta’minlash uchun imkoniyat yaratishni ko‘zda tutadi. Bunda davlat mamlakatda yangi ish o‘rinlarini yaratish, mavjud ish o‘rinlaridan to‘laroq foydalanib bandlikni oshirilishini ko‘zda tutadi. Yangi ish o‘rinlarini yaratgan korxonalarga soliqdan imtiyozlar yoki subsidiyalar beriladi. Shuningdek, yangi ish o‘rnini yaratib, uni zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlab, mehnat unumdorligini va shunga ko‘ra daromadlarini oshirishga erishish rag‘batlantiriladi. Bandlik muammosining keskinligiga qarab uni hal etishning u yoki bu yo‘liga ustuvorlik beriladi. Iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan mamlakatlarda ishsizlar nisbatan ko‘p bo‘lganida bandlik siyosati har qanday ish o‘rnini, hatto unumi past ish o‘rinlarining yaratilishini ham ko‘zda tutadi. Aksincha, iqtisodiy jihatdan yuqori darajada rivojlangan mamlakatlarda malakali mehnatni band qiluvchi unumi yuqori ish o‘rinlarini, yaratishga e’tibor qaratiladi. O‘zbekistonda bandlik siyosatida yangi ish o‘rinlarini yaratishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, xizmat ko‘rsatish sohalari, dehqon va fermer xo‘jaliklarida ish o‘rinlarini yaratishga ustuvorlik beriladi. O‘zbekistonda maxsus bandlik fondi mablag‘lari hisobidan ish o‘rinlari yaratiladi, ishsizlarga nafaqa beriladi va ular yangi kasblarga o‘rgatiladi. Davlat hisobidan moliyalashtiriladigan fondlar mablag‘lari ham yangi ish o‘rinlarini yaratishga yo‘naltiriladi. Ishsizlik darajasi yuqori bo‘lganda, uni kamaytirish uchun hukumat ishchi kuchini chetga chiqarish choralarini ham ko‘radi. Mehnat migrasiyasi xususida davlatlararo kelishuvlar tuziladi, migrasiyaga xizmat qiluvchi firmalar tashkil etilib, Ilmiybaza.uz ular moliyalashtiriladi.Bandlik siyosatida barcha mehnatga qobiliyatlilarni ish bilan ta’minlab, 100% bandlikka erishish ko‘zlanmaydi. Mazkur siyosat rivojlangan mamlakatlarda mehnatga yaroqli aholining 94-95%i band bo‘lishini bildiradi.Daromadlar siyosati mazmunan daromadlarning taqsimlanishini tartiblashga qaratiladi. Bu siyosatda ijtimoiy soliqlar, ijtimoiy dotasiyalar va byudjet transfertlari kabi dastaklar qo‘llaniladi. Bandlikni, qarilik nafaqasi bilan ta’minlanish va mehnatning ijtimoiy sug‘o‘rtalanishini ta’minlash uchun korxonalar mehnat haqi mablag‘laridan ijtimoiy soliqlar undiriladi. Bularning bir qismi davlat tomonidan ishsizlik nafaqasi ish qobiliyatini vaqtincha yuqotganlarga to‘lovlar sifatida beriladi. Daromad siyosati soliqlarniprogressiv, ya’ni daromad miqdoriga qarab oshib borishi tarzida belgilanishini nazarda tutadi. Bundadavlat byudjetida to‘plangan mablag‘lar muhtojlarga yordamsifatidataqsimlanadi. Daromad siyosati qariyalarni nafaqa bilan ta’minlashnihamnazarda tutadi. Bunda 2 xil Nafaqa tizimi mavjud bo‘ladi. Birinchisida, ishlay otganlar daromadining bir qismi olinib, davlat nafaqasi sifatida beriladi. Ikkinchisi, jamg‘arib boriladigan pensiya tizimi bo‘lib,unga ko‘ra har bir xodim ishlagan paytidagi daromadining bir qismini pensiya jamg‘armasiga o‘tkazish orqali pensiya mablag‘ini o‘zi to‘plab boradi. Ijtimoiy himoya siyosati aholining nochor qatlamlariga yordam berish, ularni qo‘llab-quvvatlab turishga qaratiladi. Unga ko‘ra o‘zi ishlab pul topishga qodir bo‘lmagan kishilarga byudjet mablag‘lari hisobidan moliyaviy yordam ko‘rsatiladi. Daromadi kam kishilar soliqlardan ozod qilinadi, ularga turli nafaqalar beriladi yoki bir yo‘la yordam hamko‘rsatiladi. Ijtimoiy yordam miqyosi muhtojlar soniga va davlatning moliyaviy imkoniyatlariga bog‘liqbo‘ladi.Hozirgi davrda O‘zbekistonda davlatning ijtimoiy siyosati aholining muhtoj qatlamlarini qo‘llab-quvvatlashga qaratiladi. Davlat kommunal xizmatlarni aholiga maqbul narxda yetkazib berish uchun ularga qayd qilingan ta’riflar belgilanadi va bozor narxlari o‘rtasidagi farqi byudjet mablag‘lari hisobidan qoplanadi. Ayrim hollarda mazkur xizmatlar narxi oshishi munosabati bilan aholi ayrim toifalariga kompensasiyalar to‘lanadi. Ilmiybaza.uz Davlat turli ijtimoiy dasturlarni ishlab chiqib, ularni moliyalashtiradi. Bular ichida kam ta’minlanganlarga yordam berishdasturlari alohida o‘rintutadi. Bu dasturlarda kam ta’minlanganlarga nafaqa berish, ularni arzon uy-joy va ish bilan ta’minlash, bepul tibbiyot xizmatlarini ko‘rsatish, yangi kasblarga tayyorlashga ustuvorlik beriladi. Ijtimoiy siyosat jamiyatdagi tengsizlikning haddan tashqari oshib ketishiga yo‘l ko‘ymaslikka qaratiladi. Bunda aholining haddan tashqari boy-badavlat va qashshoq-kambag‘al qatlamlarga ajralishining oldi olinadi. Daromadlarning yuqori va kam ta’minlanganlar o‘rtasida qayta taqsimlanishi orqali tengsizlik qisqartiriladi. Bunda daromadlarning farqlanish chegarasi belgilanadi. Bunga ko‘ra boylar va kambag‘allar daromadi o‘rtasidagi farq 13-15 barobardan oshmasligi kerak. Aytilgan tengsizlik me’yori maqbul hisoblanadi, ijtimoiy siyosat shuni e’tiborga oladi. “O‘zbekistonda eng past va eng yuqori daromad oladigan aholi guruhlari o‘rtasidagi tafovut darajasi so‘nggi yillarda 8 barobarga to‘g‘ri kelmoqda” Ijtimoiy siyosat daromadlarni tartiblash va ijtimoiy yordam berish orqali jamiyatdagi, turli ijtimoiy guruhlar hamjihatligini ta’minlashga qaratiladi. Bu bilan ijtimoiy beqarorlikning oldi olinadi va iqtisodiy o‘sish uchun sharoityaratiladi. Muhokama uchun savollar 1. Davlatning iqtisodiyotdagi o‘rniga turlicha qarashlarinibaholang? 2. Davlatning asosiy iqtisodiy vazifalarini sanab chiqing va ularning qisqacha tavsifinibering? 3. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning zarurligini nima taqozo qiladi? 4. Tartibga solish o‘z oldiga qanday maqsad va vazifalarni qo‘yadi? 5. DTTSning bevosita va bilvosita usullariga tavsif bering. Tartibga solishning ma’muriy va iqtisodiy vositalarini sanab ko‘rsating. 6. Davlat iqtisodiy dasturlari qanday amalgaoshiriladi?