IQTISODIY TA’LIM VOSITALARI – O‘QITISH TEXNOLOGIYASI KOMPONENTI Reja: 1. Ta’lim vositalari: tushuncha va mazmuni. 2. Grafik organayzerlarning texnikasi. I. Asosiy turkum va tushunchalar: Ta’lim vositalar, ta’limning texnik vositalari (TTV), yordamchi ta’lim vositalar (YoTV), o‘quv-uslubiy materiallar (O‘UM), Insert tablitsasi, klaster, kategorial tablitsa, T-sxema, B/Bx/Bo/ tablitsasi, Venna diagrammasi, grafiklar, diagrammalar, (tizimli-mantiqiy) sxemalar, xronologik tablitsalar. 1. Ta’lim vositalari: tushuncha va mazmuni [4-bo‘yicha] Ta’lim vositalari – o‘quv materiallarni illyustratsiya va vizual ko‘rinish uchun va shu bilan birga ta’lim samaradorligini oshirish uchun xizmat qiladigan yordamchi materiallar xisoblanadi. Ta’lim vositalari: (1) ta’limning texnik vositalari (TTV), (2) yordamchi ta’lim vositalari (YoTV); (3) o‘quv-uslubiy materiallar (O‘UM). TTV bilan ta’lim beruvchilar ta’lim jarayonini qo‘llab-quvvatlab turadilar (1) ta’lim beruvchiga mantiqiy o‘zaro bog‘liqlikni ko‘rsatma ravishda illyustratsiya qilishga, o‘quv materialni yetkazishni strukturalashtirishga (tuzish) yordam beradilar; (2) ta’lim oluvchilarga materialni tushunishga va yaxshi eslab qolishga yordam beradi. «Texnologik vositalarni faol qo‘llashga asoslangan xoxlagan zamonaviy texnologiya asosan vositali ravishdagi ta’limni amalga oshiradi, bunda o‘quv axborotning asosiy xajmi o‘qituvchi orqali emas, balki ta’lim vositalari orqali o‘tadi. Bu ta’lim tizimi resurslarga asoslangandir» [4]. Yordamchi ta’lim vositalari – bular grafiklar, chizmalar, namunalar, mulyajlar va bosh. O‘quv-uslubiy materiallar – bu o‘quv materiallar, egallangan o‘quv axborolarni mustaxkamlash va qo‘llash uchun mashqlar. Ular ta’lim beruvchining mustaqil ta’lim olishiga va faoliyatini oshirishiga ko‘maklashadilar. O‘UM 4 darajali detalizatsiyaga ega: kurs, bo‘lim, o‘quv mashg‘ulot, usullarning darajasi. Nima uchun TV kerak? Biz ta’lim beruvchi tutgan yo‘liga qarab ta’limning samaradorligini ko‘rib chiqamiz: ta’lim beruvchini faol xarakatlanishini - materialni egallash bo‘yicha ishlashni o‘zida mujassamlashtirlgan eng samarali ta’lim hisoblanadi. Hamma biladigan bir gap bor: «Yuz marotaba eshitgandan ko‘ra bir marotaba ko‘rgan yaxshi». Shuning uchun o‘quv materialni og‘zaki bayon etish uchun (bunda 20 foiz mazmuni egallanadi) vaqt ketkazishning ma’nosi yo‘q. Mashg‘ulotlarda o‘quv materialni ko‘rgazmali, vizual shaklda keltirish lozim. Ko‘rilayotgan ob’ekt ta’lim oluvchilar diqqatini ta’lim vositalar yordamida o‘ziga tortadi, qabul qilish jarayonini kuchaytiradi va chuqurlashtiradi, bo‘lib o‘tayotgan jarayonlarni kuzatishga, ob’ektlarni modellashtirishga va bosh. yordam beradi. Ta’lim oluvchilarning o‘quv-bilish faoliyatini oshirishga yordam beruvchi turli xil ta’lim vositalarini tanlash, optimal ishlata olish va foydalanish quyidagilarga: (1) maqsadlashti-rishga; (2) bilimning yetakchi manbalariga; (3) ta’lim usullariga; (4) o‘quv materialning yangiligi, murakkabligi va qiyinchilik- lariga; (5) ta’lim oluvchilarning o‘quv imkoniyatlariga bog‘liq. 1.1. Ta’lim vositalari klassifikatsiyasi Таълимнинг техник воситалари Таълим воситалари Ёрдамчи таълим воситалари Ўқув услубий материаллар Флип-чатка Стенд-доскалар Блакнот-доскалар Графопроектор Диапроектор Классик мактаб доскаси n… Видеофильмлар Шартли-график шаклида тасвирлаш (чизмалар, ижод (ёзма ишлар), схе- малар ва бош.) Намуналар Табиий-ашёвий моделлар (му- ляжка, расм ва бош.) Модел белгилари (графиклар, диаграммалар ва бош.) n… Матн /матнлар тўп- лами Назорат варақаси Унутмаслик учун ёзиладиган дафтар Иш варақаси n… 1.2. Ta’lim vositalarini tanlashni aniqlab beruvchi faktorlar (omillar) [4 bo‘yicha] ТВ танлашнинг аниқловчи омиллари Таълим воситалари Ўқув ахборотлар мазмуни Мақсадлаштириш Ўқув материалнинг янгилиги, мураккаблиги ва қийинлиги Еткачи билим манбалари 2. Grafik organayzerlarning texnikasi [1-bo‘yicha] Grafik organayzerlar – fikrlash jarayonini ko‘rgazmali vosita yordamida taqdim etish. Ўқув фаолиятни ташкил- лаштиришнинг процессуал ту- зилиши Инсерт таблицаси тузилиши ва уни тўлдириш қоидалари билан танишади. Уни индивидуал равишда расмийлаштирадилар. Ўқиш вақтида олинган ахборотларни индивидуал раввишда тизимлаштирадилар: матн четларига белгилаб қўйилган белги- ларни таблица устунларига мос равишда «тарқатадилар»: V – . . . . хақида эга бўлган билимларга (ахборотлар- га) мос келади; – – . . . . .хақида эга бўлган билимларга қарама- қарши; + – янги ахборот хисобланади; ? – тушунарсиз / аниқлик талаб қилинадиган/ қўшимча ахборотлар билан тўлдириш. 2.1. Инсерт таблицаси  Таъминлаб беради: мустақил ўқиш вақтида олинган ахборот- ларни тизимлаштиришни / маъру- заларни тинглашни, уни исбот- лашни / аниқлаштириш ёки рад этиш; олинаётган ахборотларни тушунганликларини назорат қилиш; аввал эгалланган ахборот- лар билан янгисини узвий боғлаш қобилиятини шакллантириш.  Ўқув ахборотларни мустақил ўр- ганилгандан сўнг қўлланилади. Тури ва хусусияти:  Мақсади  Ўқув жараёнда ўрни Insert tablitsasi V Q – ? - - - «» , - «=» - – / /   / «Кластерларни тузиш қоидалари» билан танишадилар. Синф доскаси ёки катта оқ қоғоз ўртасига калитли сўз ёзилади (1-2 сўздан иборат мавзу номи). Мухокама учун кластерлар билан алмашинадилар Калитли сўз тўплами билан биргаликда унинг ён томонларига кичик хажимдаги думолоқ шакллар (спутниклар) чизиб борилади, уларни «асосий» чизиқ йўллари боғлаб туради. Бу «спутникларнинг» «кичик спутниклари» ва в.к. бўлиши мумкин. Қуйидаги мавзуга боғлиқ бўлган сўз ва гаплар ёзилади. 2.3. Кластер Кластер - (боғлам).  Билимларни фаоллаштиришга йыналтиради, фикрловчи жараёнга мавзу быйича янги ассоциатив тасаввурни эркин ва очиқ жалб қилишга ёрдам беради.  Ўқув маш\улотнинг ҳамма босқичларида қўлланилади. Klaster Klasterlarni tuzish qoidalari 1. Миянгизга нима келса шуни ёзиб боринг. Фикр сифатини мухокама қилманг: шунчаки уларни ёзиб боринг. 2. Ёзувда мужассамлашган орфографияга ва бошқа омилларга эътибор берманг. 3. Берилган вақт тугамагунча ёзишни тўхтатманг. Агар фикрларнинг келиши тўхтаб қолса, унда бошқа фикр келгунича қоғозга расм чизиб туринг. 4. Иложи борича кўпроқ боғламларни чизишга уриниб кўринг. Фикрлар сонини, оқимини ва улар орасидаги боқғлиқликни чегараламанг.  «Категориал (туркумли) маълумотларни тузиш қоидалари» билан танишадилар. «Мияга хужум» усулидан кейин(кластерларга былиш) янги ўқув материаллар билан танишадилар, мини-гурухларда олинган ахборотлар қисмларини бирлаштиришга имкон берувчи категорияларни (туркумларни) излаб топадилар Категорияларни (туркумларни) таблица шаклида расмийлаштирадилар. Фикрларни, ахборотларни мос келадиган категориялари быйича таблицаларга тақсимлайдилар. Иш жараёнида бир хил категориияларнинг номи ызгариши, янгилари пайдо былиши мумкин. 2.4. Категориал (туркумли) таблица Категория – муҳим таркиби ва алоқасини тасвирловчи (умумий) белги.  Тизимли фикрлашни, ахборотларни структуралаштириш малакасини, тизимлаштириш малакасини ривожлантиради.  Ўқув машғулотнинг ҳамма босқичларида қўлланилади: мияга хужум усулидан кейин / кластерларга бўлиш. Kategorial ma’lumotlarni tuzish qoidalari Kategorial tablitsalar K A T Ye G O R I Ya L A R (turkumlar) n … 1 2 n … 1. Ахборотларни категориялари быйича тақсимлашнинг ягона йўллари мавжуд эмас. 2. Битта мини-гурухда категорияларга тақсимланиш бошқа ажратилган категориялардан фарқ қилади. 3. Таълим олувчиларга олдиндан тайёрланган категорияларни бериш мумкин эмас: бу уларнинг мустақил танлови бўла қолсин. 4. Категориал маълумотларни тузиш жараён каби зарурдир. B/Bx/Bo tablitsasi Bilamiz Bilishni xoxlaymiz Bilib oldik Венна диаграммасининг тузилиш қоидалари билан 2.6. Венна диаграммаси – умумий жихатларга эга былган 2-3 та аспектларни Б/Бх/Бо таблицасини тузиш қоидалари билан танишадилар. Индивидуал равишда (жуфтликда) таблицани расмийлаштирадилар Таблицанинг 1 чи ва 2 чи устунлари мустақил (жуфтликда) тўлдирилади. Маъруза матнини мустақил ўқийдилар (маърузани эшитадилар). Саволларга жавоб берадилар: «Қуйидаги мавзу бўйича нималарни биласиз?» ва «Сиз нимани билишни хохлайсиз?» (Ишни давом эттириш учун ориентирланган (йўналтирилган) асос яратилади). 2.5. Б/Бх/Бо таблицаси – Биламан / Билишни хохлайман / Билиб олдим.  Матн, мавзу, бўлимлар быйича тадқиқот ишларини ытказишга имкон беради. Тизимли фикрлашни, тахлил кўникмаларини, структуралаштиришни ривожлантиради.  Янги мавзуни ўрганишдан олдин (маърузанинг кириш қисмидан олдин) фойдаланилади: 1 чи ва 2 чи устунлар (қаторлар) тылдирилади, кейин у якунида (якуний қисмида) 3 чи устун тўлдирилади. Таблицанинг 3 чи устунини мустақил (жуфтликда) тылдирадилар. Venna diagrammasi х ххх х х хх хх хх хх х х 2.7. График 2.8. Диаграмма 2.9. ( - ) 2.10. Хронологик таблица II. Mavzuning alohida savollari va ularni chuqurroq o‘rganish uchun foydalanilgan va tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Djenni Stil, Kert Meredis, Charlz Templ. Uchebnaya programma Obuchenie soobha: chtenie i pismo dlya razvitiya kriticheskogo mo‘shleniya // Bishkek: Fond Soros – Ko‘rgo‘zstan, 1999. 2. Golish L.V., Chto nujno znat obuchayuhemu o sovremenno‘x texnologiyax obucheniya? // Eksperimentalnoe uchebno-metodicheskoe posobie. – T.: IRSSPO, 2002. 3. Distansionnoe ekonomicheskoe obrazovanie. Gulyamov S.S. i dr. – T.: Shark, 2004. 4. Metodo‘ effektivnogo obucheniya vzroslo‘x // Uchebno-metodicheskoe posobie. M.: IPK gosslujahix, 1998. 5. Podlaso‘y I.P. Pedagogika. Novo‘y kurs. Uchebnik dlya studentov pedagogicheskix vuzov. V 2 kn. Kn.1: Obhie osnovo‘. Protsess obucheniya. – M.: VLADOS, 1999. 6. Farberman B.L., Musina R.G. i dr. Instrumento‘ razvitiya kriticheskogo mo‘shleniya // T.: Minvuz, 2002. III. Mustaxkamlash uchun savol va vazifalar: 1. Ta’lim vositalari nima? O‘qitish texnologiyasida ularning roli qanday? savollariga javob bering. 2. Nima uchun TTV, YoTV, O‘UM kerakligini tushuntirib bering? 3. TV ni tanlash nimaga bog‘liq? degan savolga batafsil izox keltiring. 4. Ta’lim vositalari klassifikatsiyasini (tasnifini) tushuntirib bering. 5. Grafik organayzerlarga batafsil izox keltiring: (5.1) Insert tablitsasi, (5.2) klaster, (5.3) kategorial tablitsa, (5.4) T-sxema, (5.5) B/Bx/Bo/ tablitsalar, (5.6) Venna diagrammasi, (5.7) grafiklar, (5.8) diagrammalar, (5.9) (tizimli-mantiqiy) sxemalar, (5.10) xronologik tablitsalar.