IQTISODIY TIZIMLAR VA MULKCHILIK

Yuklangan vaqt

2025-09-09

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

45

Faytl hajmi

1,2 MB


 
 
 
 
IQTISODIY TIZIMLAR VA MULKCHILIK 
 
 
Reja: 
1.Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va mulkchilik munosabatlari 
2. O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish maqsadi, 
yo’llari va usullari 
 
 
I. 
Ijtimoiy-iqtisodiy 
tizimlar 
va 
mulkchilik 
munosabatlari 
Kishilik jamiyati ishlab chiqarish munosabatlari va ishlab chiqaruvchi kuchlaming 
o’zaro birligi va ziddiyati asosida taraqqiy etib borib, uning turli bosqichlariga 
o’ziga xos bo’lgan iqtisodiy tizimlar muvofiq keladi. Insoniyat taraqqiyoti 
bosqichlari va har bir bosqichga xos bo’lgan iqtisodiy tizimlarni o’rganish iqtisodiy 
jarayonlarni, ularni o’zgaruvchan ekanligini bilishda muhim ahamiyatga egadir. 
Taraqqiyot bosqichlarini bilishda turli xil yondashuvlar mavjud bo’lib, 
ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: 
- tarixiy-formastion yondashuv; 
- madaniylashish (stivilizastiya) darajasi jihatdan yondashuv; 
- texnika va texnologik taraqqiyot darajasi jihatidan yondashuv; 
- sostial-iqtisodiy shakllar o’zgarishi jihatidan yondashuv. 
Logotip
IQTISODIY TIZIMLAR VA MULKCHILIK Reja: 1.Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va mulkchilik munosabatlari 2. O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish maqsadi, yo’llari va usullari I. Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va mulkchilik munosabatlari Kishilik jamiyati ishlab chiqarish munosabatlari va ishlab chiqaruvchi kuchlaming o’zaro birligi va ziddiyati asosida taraqqiy etib borib, uning turli bosqichlariga o’ziga xos bo’lgan iqtisodiy tizimlar muvofiq keladi. Insoniyat taraqqiyoti bosqichlari va har bir bosqichga xos bo’lgan iqtisodiy tizimlarni o’rganish iqtisodiy jarayonlarni, ularni o’zgaruvchan ekanligini bilishda muhim ahamiyatga egadir. Taraqqiyot bosqichlarini bilishda turli xil yondashuvlar mavjud bo’lib, ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: - tarixiy-formastion yondashuv; - madaniylashish (stivilizastiya) darajasi jihatdan yondashuv; - texnika va texnologik taraqqiyot darajasi jihatidan yondashuv; - sostial-iqtisodiy shakllar o’zgarishi jihatidan yondashuv.
Ijtimoiy taraqqiyot bosqichlarini bilishga tarixiy-formastion yondashuvda 
ishlab chiqarishning ijtimoiy usullari va uning tarkibiy qismlarini tahlil qilishga 
e’tibor berilgan. 
Ishlab chiqarish usuli ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish 
(iqtisodiy) munosabatlarining birligidan iborat. Ishlab chiqarishning shaxsiy va 
moddiy omillari, ya’ni ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish vositalari birgalikda 
jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlarini tashkil qiladi. Boshqacha aytganda,ishlab 
chiqaruvchi kuchlar - bu ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida kishilar bilan tabiat 
o’rtasidagi bog'lanishni amalga oshiruvchi shaxsiy va texnik- buyumlashgan 
elementlar tizimidan iborat. Ishlab chiqaruvchi kuchlaming rivojlanish darajasi 
ijtimoiy taraqqiyotning eng muhim mezoni va umumiy ko’rsatkichidir. 
Odamlar ishlab chiqarish jarayonida faqat tabiat ashyolari va boshqa moddiy 
ashyolar bilan emas, shu bilan birga o’zaro bir-biri bilan ham munosabatlarda 
bo’ladilar, ya’ni ishlab chiqarish munosabatlariga kirishadilar. Bunda ishlab 
chiqarishda tarkib topadigan tashkiliy-iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar 
bir-biridan farq qiladi. Tashkiliy-iqtisodiy munosabatlar ishlab chiqarishni tashkil 
qilish jarayonida vujudga keladi. Mazkur munosabatlar kishilar o’rtasidagi aloqalar 
sifatida namoyon bo’lib, shu bilan birga ishlab chiqarish holatini bevosita 
tavsiflaydi, ishlab chiqaruvchi kuchlar taraqqiyoti muayyan bosqichlarining 
xususiyatlarini va ularning ijtimoiy uyg'unlashuvini aks ettiradi. Bu masalan, 
mehnat taqsimoti, uni ixtisoslashtirish va kooperastiyalash, ishlab chiqarishning 
to’planishi va uyg'unlashtirilishidir. 
Ishlab chiqarish har doim muayyan ijtimoiy shaklga ega bo’ladi. Bu ijtimoiy 
shakl ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni vujudga keltiradi, ularning mohiyati va 
asosini ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik munosabatlari tashkil etadi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar - bu kishilar uchun zarur bo’lgan hayotiy 
ne’matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish jarayonida 
vujudga keladigan munosabatlardir. Ular takror ishlab chiqarish munosabatlari yoki 
iqtisodiy munosabatlar deb ham ataladi. 
Logotip
Ijtimoiy taraqqiyot bosqichlarini bilishga tarixiy-formastion yondashuvda ishlab chiqarishning ijtimoiy usullari va uning tarkibiy qismlarini tahlil qilishga e’tibor berilgan. Ishlab chiqarish usuli ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish (iqtisodiy) munosabatlarining birligidan iborat. Ishlab chiqarishning shaxsiy va moddiy omillari, ya’ni ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish vositalari birgalikda jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlarini tashkil qiladi. Boshqacha aytganda,ishlab chiqaruvchi kuchlar - bu ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida kishilar bilan tabiat o’rtasidagi bog'lanishni amalga oshiruvchi shaxsiy va texnik- buyumlashgan elementlar tizimidan iborat. Ishlab chiqaruvchi kuchlaming rivojlanish darajasi ijtimoiy taraqqiyotning eng muhim mezoni va umumiy ko’rsatkichidir. Odamlar ishlab chiqarish jarayonida faqat tabiat ashyolari va boshqa moddiy ashyolar bilan emas, shu bilan birga o’zaro bir-biri bilan ham munosabatlarda bo’ladilar, ya’ni ishlab chiqarish munosabatlariga kirishadilar. Bunda ishlab chiqarishda tarkib topadigan tashkiliy-iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bir-biridan farq qiladi. Tashkiliy-iqtisodiy munosabatlar ishlab chiqarishni tashkil qilish jarayonida vujudga keladi. Mazkur munosabatlar kishilar o’rtasidagi aloqalar sifatida namoyon bo’lib, shu bilan birga ishlab chiqarish holatini bevosita tavsiflaydi, ishlab chiqaruvchi kuchlar taraqqiyoti muayyan bosqichlarining xususiyatlarini va ularning ijtimoiy uyg'unlashuvini aks ettiradi. Bu masalan, mehnat taqsimoti, uni ixtisoslashtirish va kooperastiyalash, ishlab chiqarishning to’planishi va uyg'unlashtirilishidir. Ishlab chiqarish har doim muayyan ijtimoiy shaklga ega bo’ladi. Bu ijtimoiy shakl ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni vujudga keltiradi, ularning mohiyati va asosini ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik munosabatlari tashkil etadi. Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar - bu kishilar uchun zarur bo’lgan hayotiy ne’matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish jarayonida vujudga keladigan munosabatlardir. Ular takror ishlab chiqarish munosabatlari yoki iqtisodiy munosabatlar deb ham ataladi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojining muayyan darajasi ishlab chiqarish 
munosabatlarining u yoki bu turini taqozo qiladi. Muayyan taraqqiyot darajasidagi 
ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari muayyan turining 
birligi va o’zaro ta’siri ishlab chiqarish usulini tashkil etadi. 
Ishlab chiqarish munosabatlari faqat ishlab chiqaruvchi kuchlar bilangina 
o’zaro aloqada bo’lib qolmaydi. Ular bir vaqtda bazis ham hisoblanib, uning ustida 
ishlab chiqarish munosabatlarining ushbu tizimiga xos bo’lgan alohida siyosiy, 
huquqiy, mafkuraviy, milliy, oilaviy va boshqa ijtimoiy munosabatlar hamda 
tartibotlarning alohida turlari qad ko’taradi. Ana shularning yig'indisi jamiyatning 
ustqurmasini tashkil etadi. Siyosat, huquq, ahloq va ustqurmaning boshqa 
elementlari ham faol rol o’ynaydi, o’zlarini vujudga keltirgan ishlab chiqarish 
munosabatlariga, ular orqali esa jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlariga ham aks 
ta’sir ko’rsatadi. 
Ishlab chiqarish usuli bilan jamiyat ustqurmasi ijtimoiy-iqtisodiy 
formastiyani tashkil etadi (1-chizma). 
Bu erda ikki holatga e’tibor berish muhim. Birinchidan, ishlab chiqarish 
munosabatlari mustaqil, alohida tizimni tashkil qilmaydi. Ular ishlab 
chiqaruvchi kuchlar bilan ham, shuningdek ustqurma bilan ham har doim o’zaro 
ta’sirda bo’ladi. Ikkinchidan, turli formastiyalarda o’ziga xos ishlab chiqarish 
munosabatlari amal qiladi va bu esa har bir formastiyaga mos keluvchi ishlab 
chiqarish usulini belgilab beradi. 
Logotip
Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojining muayyan darajasi ishlab chiqarish munosabatlarining u yoki bu turini taqozo qiladi. Muayyan taraqqiyot darajasidagi ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari muayyan turining birligi va o’zaro ta’siri ishlab chiqarish usulini tashkil etadi. Ishlab chiqarish munosabatlari faqat ishlab chiqaruvchi kuchlar bilangina o’zaro aloqada bo’lib qolmaydi. Ular bir vaqtda bazis ham hisoblanib, uning ustida ishlab chiqarish munosabatlarining ushbu tizimiga xos bo’lgan alohida siyosiy, huquqiy, mafkuraviy, milliy, oilaviy va boshqa ijtimoiy munosabatlar hamda tartibotlarning alohida turlari qad ko’taradi. Ana shularning yig'indisi jamiyatning ustqurmasini tashkil etadi. Siyosat, huquq, ahloq va ustqurmaning boshqa elementlari ham faol rol o’ynaydi, o’zlarini vujudga keltirgan ishlab chiqarish munosabatlariga, ular orqali esa jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlariga ham aks ta’sir ko’rsatadi. Ishlab chiqarish usuli bilan jamiyat ustqurmasi ijtimoiy-iqtisodiy formastiyani tashkil etadi (1-chizma). Bu erda ikki holatga e’tibor berish muhim. Birinchidan, ishlab chiqarish munosabatlari mustaqil, alohida tizimni tashkil qilmaydi. Ular ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ham, shuningdek ustqurma bilan ham har doim o’zaro ta’sirda bo’ladi. Ikkinchidan, turli formastiyalarda o’ziga xos ishlab chiqarish munosabatlari amal qiladi va bu esa har bir formastiyaga mos keluvchi ishlab chiqarish usulini belgilab beradi.
 
1-chizma. Ijtimoiy-iqtisodiy formastiyaning tarkibiy tuzilishi. 
Insoniyat jamiyati tarixida bir-biri bilan izchil almashinib turgan qator 
ishlab chiqarish usullari va shunga muvofiq ijtimoiy-iqtisodiy formastiyalar 
ajralib turadi. 
Ishlab chiqarish usullari almashinishining klassik namunasi Evropada 
namoyish qilingan deb hisoblanadi. Evropa hududida bir-biri bilan almashinib, 
ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodal va kapitalistik munosabatlar izchil tarkib topdi. 
Boshqa qit’alarga kelganda esa, bu erda kapitalizmgacha bo’lgan davrda mana 
shu marralarning hammasi aniqroq qayd etilgan. Osiyo, Afrika, Avstraliyada 
Evropa mustamlakachiligining ta’siri seziladi. Adabiyotlarda Osiyocha ishlab 
chiqarish usuli deb atalmish usul haqida ham qayd qilinadi. Bu usulning 
shakllanishida mamlakatlaming katta turkumiga xos bo’lgan ishlab chiqaruvchi 
kuchlar 
va 
ishlab 
chiqarish 
munosabatlarining 
sug'orish 
tizimlarini 
markazlashtirilgan tarzda tartibga solib turish va davlatning ana shu sharoitlarda 
alohida roli bilan bog'liq sifat xususiyatlari aks etadi. 
 
Logotip
1-chizma. Ijtimoiy-iqtisodiy formastiyaning tarkibiy tuzilishi. Insoniyat jamiyati tarixida bir-biri bilan izchil almashinib turgan qator ishlab chiqarish usullari va shunga muvofiq ijtimoiy-iqtisodiy formastiyalar ajralib turadi. Ishlab chiqarish usullari almashinishining klassik namunasi Evropada namoyish qilingan deb hisoblanadi. Evropa hududida bir-biri bilan almashinib, ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodal va kapitalistik munosabatlar izchil tarkib topdi. Boshqa qit’alarga kelganda esa, bu erda kapitalizmgacha bo’lgan davrda mana shu marralarning hammasi aniqroq qayd etilgan. Osiyo, Afrika, Avstraliyada Evropa mustamlakachiligining ta’siri seziladi. Adabiyotlarda Osiyocha ishlab chiqarish usuli deb atalmish usul haqida ham qayd qilinadi. Bu usulning shakllanishida mamlakatlaming katta turkumiga xos bo’lgan ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlarining sug'orish tizimlarini markazlashtirilgan tarzda tartibga solib turish va davlatning ana shu sharoitlarda alohida roli bilan bog'liq sifat xususiyatlari aks etadi.
Iqtisodiy fanda ijtimoiy taraqqiyotni stivilizastiyaning tarixiy rivojlanish 
tiplari natijasi sifatida o’rganish ham muhim o’rin tutadi. 
«^vilizastiya» so’zi lotinchada fuqarolarga oid, ijtimoiy degan ma’nolarni 
anglatadi. Bu tushuncha fanga franstuz faylasuflari tomonidan nisbatan yaqin 
vaqt - ikki asr oldin kiritilgan bo’lib, tafakkur va erkinlik hukmron bo’lgan 
jamiyatlarni tavsiflash uchun qo’llanilgan. Umuman olganda stivilizastiya 
rivojlangan mamlakatlardagi iqtisodiy va ijtimoiy-huquqiy munosabatlarning 
oqilona tashkil etilgan tuzumi sifatida talqin etiladi. 
Jamiyat 
taraqqiyotini 
stivilizastiya 
nuqtai-nazaridan 
o’rganishda 
stivilizastiyalarning almashuvi nazariyasi muhim o’rin tutadi. Bu nazariya 
tarafdorlari quyidagi 7 ta bosqichdan iborat stivilizastiyani ajratib ko’rsatadilar: 
1) davomiylik muddati 30-35 asrni o’z ichiga olgan neolit davri; 
2) davomiylik muddati 20-23 asrni o’z ichiga olgan sharqiy quldorlik 
davri (bronza asri); 
3) davomiylik muddati 12-13 asrni o’z ichiga olgan antik davr (temir asri); 
4) davomiylik muddati 7 asrni o’z ichiga olgan erta feodal davri; 
5) davomiylik muddati 4,5 asrni o’z ichiga olgan industrlashishdan oldingi 
davr; 
6) davomiylik muddati 2,5 asrni o’z ichiga olgan industrial davri; 
7) davomiylik muddati 1,3 asrni o’z ichiga olgan yuqori industrlashish 
davri.1 
Bu qayd qilingan bosqichlardan ko’rinib turibdiki, ushbu nazariyada turli 
qarashlar va yondashuvlarni aralashtirish holatiga yo’l qo’yilib, jamiyat 
taraqqiyoti bosqichlarini ajratishning aniq bir mezoni yoki belgisi mavjud emas. 
Jamiyat taraqqiyoti bosqichlariga texnologik yondashuv ham ma’lum bir 
oqim xisoblanadi. Ular jamiyat tarixiy taraqqiyoti davomida ro’y berayotgan 
o’zgarishlar ko’lami va tavsifini yaxshiroq tushunib olish uchun ishlab 
                                                           
1  Экономическая теория: Учебник. - Изд., испр. и доп. / Под общ. ред. акад. В.И.Видяпина, 
А.И.Добрынина, Г.П.Журавлевой, Л.С.Тарасевича. - М.: ИНФРА-М, 2005, 55-б. 
Logotip
Iqtisodiy fanda ijtimoiy taraqqiyotni stivilizastiyaning tarixiy rivojlanish tiplari natijasi sifatida o’rganish ham muhim o’rin tutadi. «^vilizastiya» so’zi lotinchada fuqarolarga oid, ijtimoiy degan ma’nolarni anglatadi. Bu tushuncha fanga franstuz faylasuflari tomonidan nisbatan yaqin vaqt - ikki asr oldin kiritilgan bo’lib, tafakkur va erkinlik hukmron bo’lgan jamiyatlarni tavsiflash uchun qo’llanilgan. Umuman olganda stivilizastiya rivojlangan mamlakatlardagi iqtisodiy va ijtimoiy-huquqiy munosabatlarning oqilona tashkil etilgan tuzumi sifatida talqin etiladi. Jamiyat taraqqiyotini stivilizastiya nuqtai-nazaridan o’rganishda stivilizastiyalarning almashuvi nazariyasi muhim o’rin tutadi. Bu nazariya tarafdorlari quyidagi 7 ta bosqichdan iborat stivilizastiyani ajratib ko’rsatadilar: 1) davomiylik muddati 30-35 asrni o’z ichiga olgan neolit davri; 2) davomiylik muddati 20-23 asrni o’z ichiga olgan sharqiy quldorlik davri (bronza asri); 3) davomiylik muddati 12-13 asrni o’z ichiga olgan antik davr (temir asri); 4) davomiylik muddati 7 asrni o’z ichiga olgan erta feodal davri; 5) davomiylik muddati 4,5 asrni o’z ichiga olgan industrlashishdan oldingi davr; 6) davomiylik muddati 2,5 asrni o’z ichiga olgan industrial davri; 7) davomiylik muddati 1,3 asrni o’z ichiga olgan yuqori industrlashish davri.1 Bu qayd qilingan bosqichlardan ko’rinib turibdiki, ushbu nazariyada turli qarashlar va yondashuvlarni aralashtirish holatiga yo’l qo’yilib, jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini ajratishning aniq bir mezoni yoki belgisi mavjud emas. Jamiyat taraqqiyoti bosqichlariga texnologik yondashuv ham ma’lum bir oqim xisoblanadi. Ular jamiyat tarixiy taraqqiyoti davomida ro’y berayotgan o’zgarishlar ko’lami va tavsifini yaxshiroq tushunib olish uchun ishlab 1 Экономическая теория: Учебник. - Изд., испр. и доп. / Под общ. ред. акад. В.И.Видяпина, А.И.Добрынина, Г.П.Журавлевой, Л.С.Тарасевича. - М.: ИНФРА-М, 2005, 55-б.
chiqarishning turli texnologik usullarini tahlil etish, mashinalashgan ishlab 
chiqarishning vujudga kelishi va rivojlanish tarixiga murojaat qilish zarur deb 
hisoblaydilar. 
Mehnat vositalari, materiallar, texnologiya, energiya, axborotlar va ishlab 
chiqarishni tashkil etish bilan birgalikda ishlab chiqarishning texnologik usuli 
deyiladi. 
Ular o’rtasidagi chegaralarni jamiyat taraqqiyoti tarixining yirik 
bosqichlari ajratib turadi. Bir texnologik ishlab chiqarish usulidan boshqasiga 
o’tish asosan mehnat vositalarining tavsifidagi o’zgarishlar, fan va texnika 
taraqqiyoti bilan belgilanadi. 
Ishlab chiqarish texnologik usullarining dastlabki uchta bosqichlari alohida 
farqlanadi. Bular oddiy kooperastiya, manufaktura va mashinalashgan ishlab 
chiqarish. Oddiy kooperastiya - bu bir xil ishni yoki xizmat vazifasini 
bajaruvchi xodimlarning eng oddiy shaklidagi uyushishi, birgalashib ma’lum 
tartib asosida ishlaydigan kishilar guruhidir. Kooperastiyaning yakka tartibdagi 
hunarmandchilik ishlab chiqarishiga nisbatan afzalliklari quyidagilar orqali 
namoyon bo’ladi: 
1) ko’plab ishchilarning birgalikdagi mehnati ishchi kuchidagi alohida 
tafovutlarning yo’qolishiga, ularning sifat jihatidan bir xildalashuviga olib 
keldi; 
2) bino va inshootlardan birgalikda foydalanish natijasida yoqilg'i, yoritish 
va boshqa shu kabi xarajatlarning kam sarflanishi mahsulot birligiga to’g'ri 
keluvchi ishlab chiqarish vositalarining tejalishiga olib keldi; 
3) birgalikdagi 
mehnat 
bellashuvni 
keltirib 
chiqarib, 
mehnat 
unumdorligini oshirdi. 
Manufaktura - bu mehnat taqsimotiga asoslangan, lekin mashina hali 
mavjud bo’lmagan sharoitdagi kooperastiyadir. Manufaktura davrida ishlab 
chiqarishning umumlashuv jarayoni davom etadi. Yalpi ishchi kuchi tarkib 
topadi, har bir ayrim xodim esa yalpi ishchi kuchining tarkibiy qismiga 
Logotip
chiqarishning turli texnologik usullarini tahlil etish, mashinalashgan ishlab chiqarishning vujudga kelishi va rivojlanish tarixiga murojaat qilish zarur deb hisoblaydilar. Mehnat vositalari, materiallar, texnologiya, energiya, axborotlar va ishlab chiqarishni tashkil etish bilan birgalikda ishlab chiqarishning texnologik usuli deyiladi. Ular o’rtasidagi chegaralarni jamiyat taraqqiyoti tarixining yirik bosqichlari ajratib turadi. Bir texnologik ishlab chiqarish usulidan boshqasiga o’tish asosan mehnat vositalarining tavsifidagi o’zgarishlar, fan va texnika taraqqiyoti bilan belgilanadi. Ishlab chiqarish texnologik usullarining dastlabki uchta bosqichlari alohida farqlanadi. Bular oddiy kooperastiya, manufaktura va mashinalashgan ishlab chiqarish. Oddiy kooperastiya - bu bir xil ishni yoki xizmat vazifasini bajaruvchi xodimlarning eng oddiy shaklidagi uyushishi, birgalashib ma’lum tartib asosida ishlaydigan kishilar guruhidir. Kooperastiyaning yakka tartibdagi hunarmandchilik ishlab chiqarishiga nisbatan afzalliklari quyidagilar orqali namoyon bo’ladi: 1) ko’plab ishchilarning birgalikdagi mehnati ishchi kuchidagi alohida tafovutlarning yo’qolishiga, ularning sifat jihatidan bir xildalashuviga olib keldi; 2) bino va inshootlardan birgalikda foydalanish natijasida yoqilg'i, yoritish va boshqa shu kabi xarajatlarning kam sarflanishi mahsulot birligiga to’g'ri keluvchi ishlab chiqarish vositalarining tejalishiga olib keldi; 3) birgalikdagi mehnat bellashuvni keltirib chiqarib, mehnat unumdorligini oshirdi. Manufaktura - bu mehnat taqsimotiga asoslangan, lekin mashina hali mavjud bo’lmagan sharoitdagi kooperastiyadir. Manufaktura davrida ishlab chiqarishning umumlashuv jarayoni davom etadi. Yalpi ishchi kuchi tarkib topadi, har bir ayrim xodim esa yalpi ishchi kuchining tarkibiy qismiga
aylanadi. Bunda oddiy kooperastiyadagidek qo’l mehnatiga va qo’l mehnatiga 
asoslangan qurolga tayanadi. 
Manufaktura ixtisoslashtirilgan qurol va asboblar vujudga keltirib hamda 
ishchini tor operastiyalarni bajarishga bog'lab, yirik mashinalashgan ishlab 
chiqarishga o’tish uchun zarur shart-sharoit tayyorlaydi. Bu davrda ishlab 
chiqarishni tashkil etish, mehnatning mazmuni va tavsifida, ishlab chiqarishning 
butun texnologik usulida, iqtisodiy munosabatlarda va butun ijtimoiy hayotda 
ham tub o’zgarishlar ro’y beradi. XVIII asming so’nggi 30 yili ichida 
boshlangan sanoat revolyustiyasi natijasida yirik mashinalashgan ishlab 
chiqarish vujudga keldi. 
Yirik mashinalashgan ishlab chiqarish mehnat taqsimoti hamda 
mashinali mehnatga asoslangan kooperastiyadir. Fabrika ichidagi mehnat 
taqsimoti tamomila mashinalarning vazifalari bilan belgilanadi. 
Fan-texnika, texnologiya va axborot tizimidagi o’zgarishlarga qarab 
R.Aron, Dj. Gelbreyt, U.Rostou va boshqa olimlar jamiyat taraqqiyoti 
bosqichlarini uch bosqichga: 
-industrlashgangungacha bo’lgan jamiyat, 
-industrlashgan jamiyat, 
-yuqori industrlashgan yoki axborotlashgan jamiyatlarga bo’lib o’rganishni 
tavsiya etadilar. 
Bunda ular industrlashgangungacha bo’lgan jamiyatning asosiy belgilari 
sifatida: 
a) aholining asosan qishloq xo’jaligi bilan bandligi; 
b) qo’l mehnatining hukmronligi; 
v) mehnat taqsimotining juda sayozligi (dehqonchilik, chorvachilik, 
xunarmandchilik, savdo, boshqaruv va boshqalar); 
g) natural xo’jalikning hukmronligini ko’rsatadi. 
Jamiyat 
taraqqiyotining 
ikkinchi 
muhim 
bosqichi 
industrlashgan 
jamiyatning asosiy belgilari deb: 
Logotip
aylanadi. Bunda oddiy kooperastiyadagidek qo’l mehnatiga va qo’l mehnatiga asoslangan qurolga tayanadi. Manufaktura ixtisoslashtirilgan qurol va asboblar vujudga keltirib hamda ishchini tor operastiyalarni bajarishga bog'lab, yirik mashinalashgan ishlab chiqarishga o’tish uchun zarur shart-sharoit tayyorlaydi. Bu davrda ishlab chiqarishni tashkil etish, mehnatning mazmuni va tavsifida, ishlab chiqarishning butun texnologik usulida, iqtisodiy munosabatlarda va butun ijtimoiy hayotda ham tub o’zgarishlar ro’y beradi. XVIII asming so’nggi 30 yili ichida boshlangan sanoat revolyustiyasi natijasida yirik mashinalashgan ishlab chiqarish vujudga keldi. Yirik mashinalashgan ishlab chiqarish mehnat taqsimoti hamda mashinali mehnatga asoslangan kooperastiyadir. Fabrika ichidagi mehnat taqsimoti tamomila mashinalarning vazifalari bilan belgilanadi. Fan-texnika, texnologiya va axborot tizimidagi o’zgarishlarga qarab R.Aron, Dj. Gelbreyt, U.Rostou va boshqa olimlar jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini uch bosqichga: -industrlashgangungacha bo’lgan jamiyat, -industrlashgan jamiyat, -yuqori industrlashgan yoki axborotlashgan jamiyatlarga bo’lib o’rganishni tavsiya etadilar. Bunda ular industrlashgangungacha bo’lgan jamiyatning asosiy belgilari sifatida: a) aholining asosan qishloq xo’jaligi bilan bandligi; b) qo’l mehnatining hukmronligi; v) mehnat taqsimotining juda sayozligi (dehqonchilik, chorvachilik, xunarmandchilik, savdo, boshqaruv va boshqalar); g) natural xo’jalikning hukmronligini ko’rsatadi. Jamiyat taraqqiyotining ikkinchi muhim bosqichi industrlashgan jamiyatning asosiy belgilari deb:
a) ishlab chiqarishning mashinalashganligi; 
b) sanoatning fan-texnika yutuqlari asosida rivojlanishi, unda ishchilar 
sonining ko’payishi; 
v) shahar aholisining qishloq aholisiga qaraganda ko’payishi va boshqalar. 
Taraqqiyotning uchinchi muhim bosqichi yuqori darajada industrlashgan 
jamiyatning asosiy belgilari: 
a) xizmat ko’rsatish sohasining yuksak darajada rivojlanishi; 
b) ishchi kuchining asosiy qismi (60-70%) shu sohada band bo’lishi; 
v) fanning bevosita ishlab chiqaruvchi kuchga aylanishi, fan xodimlarining 
va malakali mutaxassislar rolining oshishi; 
g) iqtisodiyotning hamma sohalarida va kundalik hayotda axborot va 
hisoblash texnikalarining keng qo’llanilishi; 
d) tovarlar va xizmatlar sifatiga putur etkazmasdan iqtisodiy resurslarning 
hamma turlarini tejash imkonini beradigan yangi texnika va texnologiyalarning 
keng qo’llanilishi va boshqalar. 
Biz yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, texnika va texnologiyadagi 
o’zgarishlar jamiyat taraqqiyotida asosiy rolni o’ynaydi va tashkiliy, boshqaruv 
tizimlarining, 
ishchi-xizmatchilar 
tarkibining 
o’zgarishiga, 
mehnat 
unumdorligining o’sishiga olib keladi. Lekin bu texnik o’zgarishlarga qarab bir 
tomonlama yondashuv bilan jamiyat taraqqiyoti qonunlarini aniqlab bo’lmaydi. 
Ayniqsa, iqtisodiy tizimlar va ularning xarakterini bilishda ham texnik ham 
ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlarning birgalikda olib, ularning o’zaro bir-biriga 
ta’sirini va shu dialektik aloqadorlik va ta’sir natijasida sodir bo’ladigan 
taraqqiyot qonunlarini o’rganish zarurdir. 
Jamiyat taraqqiyotiga, jumladan texnika va texnologiyaning rivojiga 
ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlarning kuchli ta’sirini shunda ko’rish mumkinki, 
bir necha ming yillab rivojlanmay yotgan texnika va texnologiya taraqqiyoti 
tovar xo’jaligi va bozorning vujudga kelishi bilan gurkirab o’sib ketdi. 
Logotip
a) ishlab chiqarishning mashinalashganligi; b) sanoatning fan-texnika yutuqlari asosida rivojlanishi, unda ishchilar sonining ko’payishi; v) shahar aholisining qishloq aholisiga qaraganda ko’payishi va boshqalar. Taraqqiyotning uchinchi muhim bosqichi yuqori darajada industrlashgan jamiyatning asosiy belgilari: a) xizmat ko’rsatish sohasining yuksak darajada rivojlanishi; b) ishchi kuchining asosiy qismi (60-70%) shu sohada band bo’lishi; v) fanning bevosita ishlab chiqaruvchi kuchga aylanishi, fan xodimlarining va malakali mutaxassislar rolining oshishi; g) iqtisodiyotning hamma sohalarida va kundalik hayotda axborot va hisoblash texnikalarining keng qo’llanilishi; d) tovarlar va xizmatlar sifatiga putur etkazmasdan iqtisodiy resurslarning hamma turlarini tejash imkonini beradigan yangi texnika va texnologiyalarning keng qo’llanilishi va boshqalar. Biz yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, texnika va texnologiyadagi o’zgarishlar jamiyat taraqqiyotida asosiy rolni o’ynaydi va tashkiliy, boshqaruv tizimlarining, ishchi-xizmatchilar tarkibining o’zgarishiga, mehnat unumdorligining o’sishiga olib keladi. Lekin bu texnik o’zgarishlarga qarab bir tomonlama yondashuv bilan jamiyat taraqqiyoti qonunlarini aniqlab bo’lmaydi. Ayniqsa, iqtisodiy tizimlar va ularning xarakterini bilishda ham texnik ham ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlarning birgalikda olib, ularning o’zaro bir-biriga ta’sirini va shu dialektik aloqadorlik va ta’sir natijasida sodir bo’ladigan taraqqiyot qonunlarini o’rganish zarurdir. Jamiyat taraqqiyotiga, jumladan texnika va texnologiyaning rivojiga ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlarning kuchli ta’sirini shunda ko’rish mumkinki, bir necha ming yillab rivojlanmay yotgan texnika va texnologiya taraqqiyoti tovar xo’jaligi va bozorning vujudga kelishi bilan gurkirab o’sib ketdi.
Texnika taraqqiyotining hamma bosqichlari ya’ni oddiy kooperastiya, 
manufaktura, mashinalashgan ya’ni industrlashgan ishlab chiqarish, yuqori 
darajadagi industrlashgan, axborotlashgan jamiyat bosqichlari keyingi 250-300 
yilga, ya’ni tovar xo’jaligi rivoj topgan davrga to’g'ri keladi. Shuning uchun 
ham keyingi paytda ko’pgina iqtisodchilar jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini 
iqtisodiy tizimlarga bo’lib o’rganadilar. 
1. Iqtisodiy tizimlar va ularning turli modellari 
Har bir davrda va makonda amal qilayotgan iqtisodiy munosabatlar majmuasi 
- iqtisodiyotni tashkil qilish shakllari, xo’jalik mexanizmi va iqtisodiy muassasalar 
bilan birgalikda iqtisodiy tizimni tashkil qiladi. 
Iqtisodiy nazariyada ko’pincha iqtisodiy tizim tushunchasini ishlab 
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi bilan bog'lab turkumlashga harakat 
qilinadi. Shu asosda dunyodagi rivojlangan mamlakatlar iqtisodiy tizimining uchta 
nusxasiga kiritiladi: an’anaviy iqtisodiyot, ma’muriy buyruqbozlik iqtisodiyoti va 
bozor iqtisodiyoti tizimlari. 
An’anaviy iqtisodiyot - deyarli hamma mamlakatlar bosib o’tgan tarixiy 
tizimdir. U hozirgi davrda ham ko’plab iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan 
mamlakatlarda mavjud bo’lib, ularda urf-odatlar, udumlarga, an’analarga 
asoslangan iqtisodiy jarayonlarga amal qiladi. Ularda natural yoki mayda tovar 
xo’jaligi hukmron bo’ladi. Bu erda ishlab chiqarish, ayirboshlash, daromadlarni 
taqsimlash vaqti-vaqti bilan o’rnatiladigan urf-odatlarga asoslanadi. Merosxo’rlik 
va sulola (tabaqa) shaxslarning iqtisodiy rolida hukmronlik qiladi, ijtimoiy- 
iqtisodiy turg'unlik aniq ifodalanadi. Texnika taraqqiyoti va yangiliklarni joriy 
qilish keskin cheklangan, chunki ular an’analar bilan ziddiyatli hisoblanadi va 
ijtimoiy tuzum barqarorligiga xavf tug'diradi. Iqtisodiy faoliyatga nisbatan diniy va 
madaniy tartiblar birlamchi hisoblanadi. 
Bu erda shuni ta’kidlash lozimki iqtisod muammosini hal qilishning bir xil va 
umum tan olingan echimi mavjud emas. Xar xil madaniyat va tarixiy o’tmish, har 
xil urf-odat va an’analar, qarama-qarshi mafkuraviy qarashlarga ega bo’lgan turli 
Logotip
Texnika taraqqiyotining hamma bosqichlari ya’ni oddiy kooperastiya, manufaktura, mashinalashgan ya’ni industrlashgan ishlab chiqarish, yuqori darajadagi industrlashgan, axborotlashgan jamiyat bosqichlari keyingi 250-300 yilga, ya’ni tovar xo’jaligi rivoj topgan davrga to’g'ri keladi. Shuning uchun ham keyingi paytda ko’pgina iqtisodchilar jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini iqtisodiy tizimlarga bo’lib o’rganadilar. 1. Iqtisodiy tizimlar va ularning turli modellari Har bir davrda va makonda amal qilayotgan iqtisodiy munosabatlar majmuasi - iqtisodiyotni tashkil qilish shakllari, xo’jalik mexanizmi va iqtisodiy muassasalar bilan birgalikda iqtisodiy tizimni tashkil qiladi. Iqtisodiy nazariyada ko’pincha iqtisodiy tizim tushunchasini ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi bilan bog'lab turkumlashga harakat qilinadi. Shu asosda dunyodagi rivojlangan mamlakatlar iqtisodiy tizimining uchta nusxasiga kiritiladi: an’anaviy iqtisodiyot, ma’muriy buyruqbozlik iqtisodiyoti va bozor iqtisodiyoti tizimlari. An’anaviy iqtisodiyot - deyarli hamma mamlakatlar bosib o’tgan tarixiy tizimdir. U hozirgi davrda ham ko’plab iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan mamlakatlarda mavjud bo’lib, ularda urf-odatlar, udumlarga, an’analarga asoslangan iqtisodiy jarayonlarga amal qiladi. Ularda natural yoki mayda tovar xo’jaligi hukmron bo’ladi. Bu erda ishlab chiqarish, ayirboshlash, daromadlarni taqsimlash vaqti-vaqti bilan o’rnatiladigan urf-odatlarga asoslanadi. Merosxo’rlik va sulola (tabaqa) shaxslarning iqtisodiy rolida hukmronlik qiladi, ijtimoiy- iqtisodiy turg'unlik aniq ifodalanadi. Texnika taraqqiyoti va yangiliklarni joriy qilish keskin cheklangan, chunki ular an’analar bilan ziddiyatli hisoblanadi va ijtimoiy tuzum barqarorligiga xavf tug'diradi. Iqtisodiy faoliyatga nisbatan diniy va madaniy tartiblar birlamchi hisoblanadi. Bu erda shuni ta’kidlash lozimki iqtisod muammosini hal qilishning bir xil va umum tan olingan echimi mavjud emas. Xar xil madaniyat va tarixiy o’tmish, har xil urf-odat va an’analar, qarama-qarshi mafkuraviy qarashlarga ega bo’lgan turli
jamiyatlar aniq iqtisodiy muammolarni hal qilish uchun turli xil tartiblardan 
foydalanadi. 
Bozor 
iqtisodiyotiga 
qarama-qarshi 
tizim 
ma’muriy-buyruqbozlik 
iqtisodiyoti hisoblanadi. Bu tizim amalda barcha moddiy resurslarga ijtimoiy 
aniqrog'i davlat mulkchiligining hukmronligi va ma’muriy organlar tomonidan 
iqtisodiy qarorlarning markazlashgan tartibda qabul qilinishi bilan xarakterlanadi. 
Foydalanadigan resurslarning hajmi, mahsulotning tarkibi va taqsimlanishi, ishlab 
chiqarishni tashkil qilish kabilarga tegishli barcha muhim qarorlar markaziy 
boshqarish organlari tomonidan qabul qilinadi. 
Iqtisodiy taraqqiyotda muhim bosqich hisoblangan tizim bozor iqtisodiyoti 
tizimidir. 
Bozor iqtisodiyoti tizimi asosan ikki bosqichga egadir. Birinchisi erkin 
raqobatga asoslangan klassik bozor iqtisodiyoti bo’lib, ba’zi adabiyotlarda uni sof 
kapitalizm deb ham yuritiladi. Ikkinchisi esa hozirgi zamon rivojlangan bozor 
iqtisodiyoti bo’lib, uni aralash iqtisodiyot tizimi deb ham yuritiladi. 
Erkin raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti resurslarga xususiy 
mulkchilik, iqtisodiy faoliyatda va tadbirkorlikda erkinlik, iqtisodiy jarayonlarni 
tartiblashda va uyg'unlashtirishda bozor mexanizmidan foydalanish bilan 
tavsiflanadi. Bunday tizimda uning ham bir qatnashchisining xulq-atvori shaxsiy 
manfaatiga asoslanadi, har bir iqtisodiy birlik, alohida qabul qilingan qarorlar 
asosida, o’zlarimng daromadlarini eng yuqori darajada etkazishga intiladi. Bozor 
tizimi yordamida alohida qabul qilingan qarorlar uyg'unlashtiriladi. Raqobat 
sharoitida tovarlar (xizmatlarning) ishlab chiqarilishi, resurslarning taklif qilinishi 
shuni bildiradiki, har bir mahsulot va resurslarning ko’plab mustaqil harakat 
qiluvchi xaridor va sotuvchilari mavjud bo’ladi. Bu erda iqtisodiy jarayonlarga 
davlatning aralashuvi cheklangan tavsifga ega bo’ladi. Shu sababli davlatning roli, 
xususiy mulkni himoya qilish va erkin bozorning amal qilinishi engillashtiruvchi 
ishonchli huquqiy tartiblar o’rnatishdan iboratdir. 
Logotip
jamiyatlar aniq iqtisodiy muammolarni hal qilish uchun turli xil tartiblardan foydalanadi. Bozor iqtisodiyotiga qarama-qarshi tizim ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyoti hisoblanadi. Bu tizim amalda barcha moddiy resurslarga ijtimoiy aniqrog'i davlat mulkchiligining hukmronligi va ma’muriy organlar tomonidan iqtisodiy qarorlarning markazlashgan tartibda qabul qilinishi bilan xarakterlanadi. Foydalanadigan resurslarning hajmi, mahsulotning tarkibi va taqsimlanishi, ishlab chiqarishni tashkil qilish kabilarga tegishli barcha muhim qarorlar markaziy boshqarish organlari tomonidan qabul qilinadi. Iqtisodiy taraqqiyotda muhim bosqich hisoblangan tizim bozor iqtisodiyoti tizimidir. Bozor iqtisodiyoti tizimi asosan ikki bosqichga egadir. Birinchisi erkin raqobatga asoslangan klassik bozor iqtisodiyoti bo’lib, ba’zi adabiyotlarda uni sof kapitalizm deb ham yuritiladi. Ikkinchisi esa hozirgi zamon rivojlangan bozor iqtisodiyoti bo’lib, uni aralash iqtisodiyot tizimi deb ham yuritiladi. Erkin raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti resurslarga xususiy mulkchilik, iqtisodiy faoliyatda va tadbirkorlikda erkinlik, iqtisodiy jarayonlarni tartiblashda va uyg'unlashtirishda bozor mexanizmidan foydalanish bilan tavsiflanadi. Bunday tizimda uning ham bir qatnashchisining xulq-atvori shaxsiy manfaatiga asoslanadi, har bir iqtisodiy birlik, alohida qabul qilingan qarorlar asosida, o’zlarimng daromadlarini eng yuqori darajada etkazishga intiladi. Bozor tizimi yordamida alohida qabul qilingan qarorlar uyg'unlashtiriladi. Raqobat sharoitida tovarlar (xizmatlarning) ishlab chiqarilishi, resurslarning taklif qilinishi shuni bildiradiki, har bir mahsulot va resurslarning ko’plab mustaqil harakat qiluvchi xaridor va sotuvchilari mavjud bo’ladi. Bu erda iqtisodiy jarayonlarga davlatning aralashuvi cheklangan tavsifga ega bo’ladi. Shu sababli davlatning roli, xususiy mulkni himoya qilish va erkin bozorning amal qilinishi engillashtiruvchi ishonchli huquqiy tartiblar o’rnatishdan iboratdir.
Hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti. Hozirgi davrda real hayotda bozor 
iqtisodiyoti 
sof 
bozor 
mexanizmi 
va 
rejali 
iqtisodiyot 
unsurlarini 
mujassamlashtiradi. Mulkchilikning har xil shakllari, tadbirkorlikning turli 
yo’nalishlari mavjud bo’ladi, unda rejalashtirish, prognozlash, aholini sostial 
himoyalash kuchayadi. Masalan, AQSh iqtisodiyoti hozirgi davrda oldingi erkin 
bozor iqtisodiyotdan sezilarli farq qiladi. Bu farqlar quyidagilarda ko’rinadi. 
Birinchidan, mulkning bir qismi davlat qo’lida bo’lib, u iqtisodiyotda faol rol 
o’ynaydi. Bu iqtisodiyotning barqarorligi va o’sishi uchun sharoit yaratishda, bozor 
tizimi etarli darajada ishlab chiqarmaydigan yoki umuman etkazib bermaydigan 
ayrim tovarlar va xizmatlar bilan ta’minlashda, daromadlar taqsimlanishini 
o’zgartirishda va shu kabilarda namoyon bo’ladi. Ikkinchidan, sof kapitalizmdan 
farq qilib amerika iqtisodiyotiga yirik korporastiyalar va kuchli kasaba uyushmalari 
shaklidagi qudratli iqtisodiy tashkilotlar mavjud. 
Bu erda, shuni alohida ta’kidlash lozimki, xususiy mulkchilik va bozor 
tizimiga suyanish, ijtimoiy mulkchilik va markazdan rejalashtirish har doim ham bir 
vaqtda mavjud bo’lmasligi mumkin. Masalan, sobiq millatchi Germaniya 
iqtisodiyoti avtoritar kapitalizm deb atalgan, chunki mulkchilik xususiy bo’lib 
qolsada, mamlakat iqtisodiyoti qattiq nazorat ostiga olingan va markazdan 
boshqarilgan. Buning teskarisi, bozor sostializmi deb atalgan sobiq sostialistik 
Yugoslaviya iqtisodiyotida resurslarga ijtimoiy mulkchilik xos bo’lgan va bir 
vaqtda iqtisodiy faoliyatni tashkil qilish va boshqarishda erkin bozor asosida olib 
borilgan. Shvestiya iqtisodiyotida ham 90%dan ortiq xo’jalik faoliyati xususiy 
firmalarda to’plangan bo’lsada, davlat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va 
daromadlarni qayta taqsimlashda faol qatnashadi. Hozirgi vaqtda Xitoy Xalq 
Respublikasida davlatning markazlashgan holda iqtisodiyotga aralashuvi va 
rejalashtirish tizimi saqlanib qolgan holda bozor mexanizmlari muvaffaqiyat bilan 
qo’llanilib, barqaror va tez sur’atlar bilan iqtisodiy o’sishga erishmoqda.
Logotip
Hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti. Hozirgi davrda real hayotda bozor iqtisodiyoti sof bozor mexanizmi va rejali iqtisodiyot unsurlarini mujassamlashtiradi. Mulkchilikning har xil shakllari, tadbirkorlikning turli yo’nalishlari mavjud bo’ladi, unda rejalashtirish, prognozlash, aholini sostial himoyalash kuchayadi. Masalan, AQSh iqtisodiyoti hozirgi davrda oldingi erkin bozor iqtisodiyotdan sezilarli farq qiladi. Bu farqlar quyidagilarda ko’rinadi. Birinchidan, mulkning bir qismi davlat qo’lida bo’lib, u iqtisodiyotda faol rol o’ynaydi. Bu iqtisodiyotning barqarorligi va o’sishi uchun sharoit yaratishda, bozor tizimi etarli darajada ishlab chiqarmaydigan yoki umuman etkazib bermaydigan ayrim tovarlar va xizmatlar bilan ta’minlashda, daromadlar taqsimlanishini o’zgartirishda va shu kabilarda namoyon bo’ladi. Ikkinchidan, sof kapitalizmdan farq qilib amerika iqtisodiyotiga yirik korporastiyalar va kuchli kasaba uyushmalari shaklidagi qudratli iqtisodiy tashkilotlar mavjud. Bu erda, shuni alohida ta’kidlash lozimki, xususiy mulkchilik va bozor tizimiga suyanish, ijtimoiy mulkchilik va markazdan rejalashtirish har doim ham bir vaqtda mavjud bo’lmasligi mumkin. Masalan, sobiq millatchi Germaniya iqtisodiyoti avtoritar kapitalizm deb atalgan, chunki mulkchilik xususiy bo’lib qolsada, mamlakat iqtisodiyoti qattiq nazorat ostiga olingan va markazdan boshqarilgan. Buning teskarisi, bozor sostializmi deb atalgan sobiq sostialistik Yugoslaviya iqtisodiyotida resurslarga ijtimoiy mulkchilik xos bo’lgan va bir vaqtda iqtisodiy faoliyatni tashkil qilish va boshqarishda erkin bozor asosida olib borilgan. Shvestiya iqtisodiyotida ham 90%dan ortiq xo’jalik faoliyati xususiy firmalarda to’plangan bo’lsada, davlat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va daromadlarni qayta taqsimlashda faol qatnashadi. Hozirgi vaqtda Xitoy Xalq Respublikasida davlatning markazlashgan holda iqtisodiyotga aralashuvi va rejalashtirish tizimi saqlanib qolgan holda bozor mexanizmlari muvaffaqiyat bilan qo’llanilib, barqaror va tez sur’atlar bilan iqtisodiy o’sishga erishmoqda.
. 
Mulkchilik 
munosabatlarining 
mohiyati 
va 
iqtisodiy 
mazmuni. Mulk ob’ektlari va sub’ektlari 
Mulkchilik munosabatlari har qanday jamiyat iqtisodiy tizimining asosiy 
munosabatlaridan birini tashkil qilib, insoniyat taraqqiyotining mahsuli hisoblanadi. 
Mulkchilik munosabatlari moddiy va ma’naviy ne’matlarni ishlab chiqarish hamda 
jamiyat boyliklarini o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladi. 
Shunday ekan, mulkchilik munosabatlari - bu mulkka egalik qilish, 
foydalanish, tasarruf etish va o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladigan 
iqtisodiy munosabatlardir. 
Mulkka egalik qilish mulkning egasi qo’lida saqlanib turishini bildiradi va 
yaratilgan moddiy boyliklarni o’zlashtirishning ijtimoiy shaklini ifodalaydi. Ayrim 
hollarda mulkka egalik qilish uning egasi ixtiyorida saqlangan holda, undan amalda 
foydalanish esa boshqalar qo’lida bo’ladi. Bunga ijaraga berilgan mol- mulkni misol 
qilib keltirish mumkin. Mulkdan foydalanish - bu mol-mulkning iqtisodiy faoliyatda 
ishlatilishi yoki ijtimoiy hayotda qo’llanilishidir. Mol-mulkni o’zlashtirish yuz 
berganda u daromad olish uchun yoki shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun ishlatilishini 
bildiradi. Mulkni tasarruf etish - bu mol-mulk taqdirining mustaqil hal qilinishidir. U 
mol-mulkni sotish, meros qoldirish, hadya qilish, ijaraga berish kabi hollar orqali ro’y 
beradi. 
Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmunini uning ajralmas jihatlari (egalik 
qilish, foydalanish, o’zlashtirish va tasarruf etish) belgilab bersada, bu munosabatlar 
tavsifi nafaqat alohida mulk shakllarida, balki bitta mulk shakli doirasida ham 
farqlanishi mumkin. 
Mulkchilik jamiyatdagi ham huquqiy, ham iqtisodiy munosabatlar mazmunini 
o’zida ifodalaydi. Mulkchilikning huquqiy va iqtisodiy mazmuni o’zaro bog'liq va bir-
birini taqozo qiladi, shu sababli mulkchilik bir vaqtda ham iqtisodiy, ham huquqiy 
kategoriya hisoblanadi. Bu birlikda, yuqorida ko’rsatilganidek, hal qiluvchi rolni 
mulkchilikning iqtisodiy tomoni egallaydi. Agar mulk iqtisodiy jihatdan ro’yobga 
Logotip
. Mulkchilik munosabatlarining mohiyati va iqtisodiy mazmuni. Mulk ob’ektlari va sub’ektlari Mulkchilik munosabatlari har qanday jamiyat iqtisodiy tizimining asosiy munosabatlaridan birini tashkil qilib, insoniyat taraqqiyotining mahsuli hisoblanadi. Mulkchilik munosabatlari moddiy va ma’naviy ne’matlarni ishlab chiqarish hamda jamiyat boyliklarini o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladi. Shunday ekan, mulkchilik munosabatlari - bu mulkka egalik qilish, foydalanish, tasarruf etish va o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlardir. Mulkka egalik qilish mulkning egasi qo’lida saqlanib turishini bildiradi va yaratilgan moddiy boyliklarni o’zlashtirishning ijtimoiy shaklini ifodalaydi. Ayrim hollarda mulkka egalik qilish uning egasi ixtiyorida saqlangan holda, undan amalda foydalanish esa boshqalar qo’lida bo’ladi. Bunga ijaraga berilgan mol- mulkni misol qilib keltirish mumkin. Mulkdan foydalanish - bu mol-mulkning iqtisodiy faoliyatda ishlatilishi yoki ijtimoiy hayotda qo’llanilishidir. Mol-mulkni o’zlashtirish yuz berganda u daromad olish uchun yoki shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun ishlatilishini bildiradi. Mulkni tasarruf etish - bu mol-mulk taqdirining mustaqil hal qilinishidir. U mol-mulkni sotish, meros qoldirish, hadya qilish, ijaraga berish kabi hollar orqali ro’y beradi. Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmunini uning ajralmas jihatlari (egalik qilish, foydalanish, o’zlashtirish va tasarruf etish) belgilab bersada, bu munosabatlar tavsifi nafaqat alohida mulk shakllarida, balki bitta mulk shakli doirasida ham farqlanishi mumkin. Mulkchilik jamiyatdagi ham huquqiy, ham iqtisodiy munosabatlar mazmunini o’zida ifodalaydi. Mulkchilikning huquqiy va iqtisodiy mazmuni o’zaro bog'liq va bir- birini taqozo qiladi, shu sababli mulkchilik bir vaqtda ham iqtisodiy, ham huquqiy kategoriya hisoblanadi. Bu birlikda, yuqorida ko’rsatilganidek, hal qiluvchi rolni mulkchilikning iqtisodiy tomoni egallaydi. Agar mulk iqtisodiy jihatdan ro’yobga
chiqarilmasa, ya’ni o’zlashtirilmasa, ishlab chiqarishda foydalanilmasa yoki mulk 
egasiga daromad keltirmasa, bunda u «huquqiy» kategoriya sifatida qoladi. 
Mulkchilik xo’jalik va tadbirkorlik faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy 
jihatdan ro’yobga chiqariladi. 
Boshqa tomondan, mulkchilikning huquqiy jihati uning iqtisodiy tomoniga 
nisbatan faqat bo’ysinuvchi rol o’ynamaydi. Bu shunda ko’rinadiki, ishlab chiqarish 
vositalariga ma’lum huquqiy egalik qilmasdan, hech kim ishlab chiqarish jarayonini 
amalga oshira olmaydi, ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan mahsulotdan 
foydalana olmaydi. Shu sababli mulkchilikning huquqiy normalari (egalik qilish, 
tasarruf qilish, foydalanish huquqi) iqtisodiy munosabatlarning aniqlashtirilgan 
ko’rinishi hisoblanadi. 
Xuquqiy normalar, bir tomondan, aynan mulkchilik munosabatlarini muhofaza 
qilish zarurati bilan bog'liq holda vujudga kelsa, boshqa tomondan u tovar ishlab 
chiqarish sharoitida mulkchilik munosabatlarini rivojlantirishda g'oyat muhim rol 
o’ynaydi. Bu rol shunda ko’rinadiki, tovar xo’jaligi sharoitida ayrim ijtimoiy qatlamlar 
ishlab chiqarish jarayonida qatnashmasdan, ayirboshlash munosabatlarida ishtirok etib 
(masalan, savdo vositachilari) mulkdorga aylanish imkoniyati paydo bo’ladi. 
Shunday qilib, mulkchilikning huquqiy normalari, birinchidan, ishlab chiqarish 
vositalari va yaratilgan moddiy ne’matlarning muayyan shaxslarga (huquqiy yoki 
jismoniy) tegishli ekanligini, ikkinchidan, mulk egalarining qonun bilan qo’riqlanadigan 
vakolatlarini va nihoyat, uchinchidan mol-mulkni himoya qilish usullarini belgilab 
beradi. 
Mulkchilik munosabatlari uning ob’ektlari va sub’ektlari bo’lishini shart qilib 
qo’yadi. Mulkka aylangan barcha boylik turlari mulkchilik ob’ektlaridir. Mulk ob’ekti 
bo’lib, inson yaratgan moddiy va ma’naviy boyliklar, tabiiy boyliklar, aqliy mehnat 
mahsuli, insonning mehnat qilishi qobiliyati - ishchi kuchi va boshqalar hisoblanadi. 
Mulk ob’ektida asosiy bo’g'in - bu ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish 
hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalari kimniki bo’lsa, ishlab chiqarilgan mahsulot ham 
unga tegishli bo’ladi. 
Logotip
chiqarilmasa, ya’ni o’zlashtirilmasa, ishlab chiqarishda foydalanilmasa yoki mulk egasiga daromad keltirmasa, bunda u «huquqiy» kategoriya sifatida qoladi. Mulkchilik xo’jalik va tadbirkorlik faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqariladi. Boshqa tomondan, mulkchilikning huquqiy jihati uning iqtisodiy tomoniga nisbatan faqat bo’ysinuvchi rol o’ynamaydi. Bu shunda ko’rinadiki, ishlab chiqarish vositalariga ma’lum huquqiy egalik qilmasdan, hech kim ishlab chiqarish jarayonini amalga oshira olmaydi, ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan mahsulotdan foydalana olmaydi. Shu sababli mulkchilikning huquqiy normalari (egalik qilish, tasarruf qilish, foydalanish huquqi) iqtisodiy munosabatlarning aniqlashtirilgan ko’rinishi hisoblanadi. Xuquqiy normalar, bir tomondan, aynan mulkchilik munosabatlarini muhofaza qilish zarurati bilan bog'liq holda vujudga kelsa, boshqa tomondan u tovar ishlab chiqarish sharoitida mulkchilik munosabatlarini rivojlantirishda g'oyat muhim rol o’ynaydi. Bu rol shunda ko’rinadiki, tovar xo’jaligi sharoitida ayrim ijtimoiy qatlamlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashmasdan, ayirboshlash munosabatlarida ishtirok etib (masalan, savdo vositachilari) mulkdorga aylanish imkoniyati paydo bo’ladi. Shunday qilib, mulkchilikning huquqiy normalari, birinchidan, ishlab chiqarish vositalari va yaratilgan moddiy ne’matlarning muayyan shaxslarga (huquqiy yoki jismoniy) tegishli ekanligini, ikkinchidan, mulk egalarining qonun bilan qo’riqlanadigan vakolatlarini va nihoyat, uchinchidan mol-mulkni himoya qilish usullarini belgilab beradi. Mulkchilik munosabatlari uning ob’ektlari va sub’ektlari bo’lishini shart qilib qo’yadi. Mulkka aylangan barcha boylik turlari mulkchilik ob’ektlaridir. Mulk ob’ekti bo’lib, inson yaratgan moddiy va ma’naviy boyliklar, tabiiy boyliklar, aqliy mehnat mahsuli, insonning mehnat qilishi qobiliyati - ishchi kuchi va boshqalar hisoblanadi. Mulk ob’ektida asosiy bo’g'in - bu ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalari kimniki bo’lsa, ishlab chiqarilgan mahsulot ham unga tegishli bo’ladi.
Real hayotda ishlab chiqarish vositalarining umumlashish darajasi turli xil, ya’ni 
ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish vositalari bilan qo’shilishi turli darajada va 
turli shakllarda amalga oshiriladi. Shunga mos ravishda mulk sub’ektlari vujudga 
keladi. Mulk sub’ekti jamiyatda ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy mavqeiga ega bo’lgan, mulk 
ob’ektini o’zlashtirishda qatnashuvchilar, mulkiy munosabatlar ishtirokchilari bo’lib, 
ular jamoa, sinf, tabaqa yoki boshqa ijtimoiy guruhlarga birlashgan bo’ladi. Ayrim 
kishilar, oilalar va davlat ham mulkchilik sub’ekti bo’lib chiqadi. 
Mulk ob’ektlari va sub’ektlari yordamida mulkchilik munosabatlari va huquqlarini 
yanada yaqqolroq tushunish mumkin. Mulkchilik munosabatlari - bu mulk ob’ektini 
o’zlashtirish bo’yicha mulk sub’ektlari o’rtasidagi iqtisodiy munosabatdir. Bu qoidani 
quyidagi tasvir orqali ifodalash mumkin: 
 
Mulkchilik huquqlari esa mulk sub’ektining mulk ob’ektiga nisbatan 
munosabatidir, ya’ni undan foydalanish va nazorat qilish yuzasidan kelib chiquvchi 
huquqlar majmuidir: 
Mulk sub’ektlari ko’p darajali bo’lib, shu sub’ektlardan birontasi o’zini mulk egasi 
sifatida yuzaga chiqara olmasa, unda mulkchilik munosabatlari rasmiy va yuzaki tus 
oladi. 
 
Logotip
Real hayotda ishlab chiqarish vositalarining umumlashish darajasi turli xil, ya’ni ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish vositalari bilan qo’shilishi turli darajada va turli shakllarda amalga oshiriladi. Shunga mos ravishda mulk sub’ektlari vujudga keladi. Mulk sub’ekti jamiyatda ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy mavqeiga ega bo’lgan, mulk ob’ektini o’zlashtirishda qatnashuvchilar, mulkiy munosabatlar ishtirokchilari bo’lib, ular jamoa, sinf, tabaqa yoki boshqa ijtimoiy guruhlarga birlashgan bo’ladi. Ayrim kishilar, oilalar va davlat ham mulkchilik sub’ekti bo’lib chiqadi. Mulk ob’ektlari va sub’ektlari yordamida mulkchilik munosabatlari va huquqlarini yanada yaqqolroq tushunish mumkin. Mulkchilik munosabatlari - bu mulk ob’ektini o’zlashtirish bo’yicha mulk sub’ektlari o’rtasidagi iqtisodiy munosabatdir. Bu qoidani quyidagi tasvir orqali ifodalash mumkin: Mulkchilik huquqlari esa mulk sub’ektining mulk ob’ektiga nisbatan munosabatidir, ya’ni undan foydalanish va nazorat qilish yuzasidan kelib chiquvchi huquqlar majmuidir: Mulk sub’ektlari ko’p darajali bo’lib, shu sub’ektlardan birontasi o’zini mulk egasi sifatida yuzaga chiqara olmasa, unda mulkchilik munosabatlari rasmiy va yuzaki tus oladi.
Mulkchilikning turli shakllari va ularning iqtisodiy mazmuni 
Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida mulkchilik munosabatlari o’z ichiga 
davlat mulkini, ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va matlubot sohalaridagi jamoa 
mulkining xilma-xil turlarini, ijtimoiy tashkilotlar mulkini, uy xo’jaligi va shaxsiy 
tomorqa xo’jaligi hamda yakka tartibdagi mehnat faoliyati bilan bog'liq bo’lgan 
mehnatkashlarning shaxsiy mulkini, tashqi iqtisodiy munosabatlar sohasidagi 
aralash mulk shakllarini va xususiy mulklarni oladi. 
Shu sababli «O’zbekiston Respublikasining mulkchilik to’g'risida»gi 
qonunida turli-tuman mulklar quyidagi mulk shakllariga kiritiladi: davlat mulki, 
jamoa mulki, xususiy mulk, shaxsiy mulk, aralash mulk (3-chizma). 
 
 
Logotip
Mulkchilikning turli shakllari va ularning iqtisodiy mazmuni Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida mulkchilik munosabatlari o’z ichiga davlat mulkini, ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va matlubot sohalaridagi jamoa mulkining xilma-xil turlarini, ijtimoiy tashkilotlar mulkini, uy xo’jaligi va shaxsiy tomorqa xo’jaligi hamda yakka tartibdagi mehnat faoliyati bilan bog'liq bo’lgan mehnatkashlarning shaxsiy mulkini, tashqi iqtisodiy munosabatlar sohasidagi aralash mulk shakllarini va xususiy mulklarni oladi. Shu sababli «O’zbekiston Respublikasining mulkchilik to’g'risida»gi qonunida turli-tuman mulklar quyidagi mulk shakllariga kiritiladi: davlat mulki, jamoa mulki, xususiy mulk, shaxsiy mulk, aralash mulk (3-chizma).
3- chizma. Mulkchilik shakllarining tasniflanishi. 
Mulkchilik turli shakllarining mavjud bo’lishi va ularning iqtisodiy mezoni, 
avvalo, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va ishlab chiqarishning 
umumlashuvi darajasi bilan bog'liq. Shu bilan birga mulkchilik shakllari ishlab 
chiqaruvchi kuchlarning holati, ijtimoiy mehnat taqsimoti va tashkiliy-iqtisodiy 
munosabatlarining etuklik darajasi bilan mos kelishi zarur. 
Davlat mulki - egalik qilish, foydalanish va tasarruf qilish davlat 
ixtiyorida bo’lgan mulk ob’ektlaridan iborat. Davlat mulki asosan ikki yo’l 
bilan hosil bo’ladi: 
1) xususiy mol-mulkni milliylashtirib, davlat qo’liga olish; 
2) davlat mablag'lari hisobidan korxonalar qurish, davlatga qarashli korxona 
va tashkilotlarda investistiyalarni amalga oshirish. 
Davlat mulki haqiqatda ham xalqqa qarashli bo’lgan, bo’linmaydigan yoki 
umumiy resurslardan foydalanish uchun juda mosdir. Bunga misol qilib takror 
ishlab chiqarib bo’lmaydigan tabiiy resurslarni, yirik inshootlar va transport 
vositalari, yo’llar kabi iqtisodiy tuzilmaning kattagina qismini ko’rsatish mumkin. 
O’zbekistonda Fuqarolik Kodeksiga muvofiq davlat mulki Respublika 
mulkidan va ma’muriy-xududiy (munistipal) tuzilmalar mulkidan iborat bo’ladi. 
Er, er osti boyliklari, suv, havo bo’shlig'i, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda 
boshqa tabiiy resurslar, respublika xokimiyati va boshqaruvi tuzilmalari mol- 
mulki, davlatga qarashli madaniy va tarixiy boyliklar, byudjet mablag'lari, oltin 
zaxirasi, valyuta fondi va boshqa davlat fondlari respublika mulki hisoblanadi. 
Ma’muriy-hududiy (munistipal) tuzilmalar mulkida davlat hokimiyati 
mahalliy organlari mol-mulki, mahalliy byudjet mablag'lari, munistipal uy-joy 
fondi va kommunal xo’jaligi korxonalari va boshqa mulkiy majmualar, xalq 
ta’limi, madaniyat, sog'liqni saqlash muassasalari kabilar mol-mulki bo’ladi. 
Jamoa mulki - muayyan maqsad yo’lida jamoaga birlashgan kishilar 
tomonidan moddiy va ma’naviy boyliklarni hamjihatlik bilan o’zlashtirishni 
bildiradi. Jamoa mulki davlat mulkini korxona jamoasi sotib olishi, badal to’lab 
korxona qurishi, akstiya chiqarib, ulami sotish kabi yo’llar orqali paydo bo’ldi. 
Logotip
3- chizma. Mulkchilik shakllarining tasniflanishi. Mulkchilik turli shakllarining mavjud bo’lishi va ularning iqtisodiy mezoni, avvalo, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va ishlab chiqarishning umumlashuvi darajasi bilan bog'liq. Shu bilan birga mulkchilik shakllari ishlab chiqaruvchi kuchlarning holati, ijtimoiy mehnat taqsimoti va tashkiliy-iqtisodiy munosabatlarining etuklik darajasi bilan mos kelishi zarur. Davlat mulki - egalik qilish, foydalanish va tasarruf qilish davlat ixtiyorida bo’lgan mulk ob’ektlaridan iborat. Davlat mulki asosan ikki yo’l bilan hosil bo’ladi: 1) xususiy mol-mulkni milliylashtirib, davlat qo’liga olish; 2) davlat mablag'lari hisobidan korxonalar qurish, davlatga qarashli korxona va tashkilotlarda investistiyalarni amalga oshirish. Davlat mulki haqiqatda ham xalqqa qarashli bo’lgan, bo’linmaydigan yoki umumiy resurslardan foydalanish uchun juda mosdir. Bunga misol qilib takror ishlab chiqarib bo’lmaydigan tabiiy resurslarni, yirik inshootlar va transport vositalari, yo’llar kabi iqtisodiy tuzilmaning kattagina qismini ko’rsatish mumkin. O’zbekistonda Fuqarolik Kodeksiga muvofiq davlat mulki Respublika mulkidan va ma’muriy-xududiy (munistipal) tuzilmalar mulkidan iborat bo’ladi. Er, er osti boyliklari, suv, havo bo’shlig'i, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslar, respublika xokimiyati va boshqaruvi tuzilmalari mol- mulki, davlatga qarashli madaniy va tarixiy boyliklar, byudjet mablag'lari, oltin zaxirasi, valyuta fondi va boshqa davlat fondlari respublika mulki hisoblanadi. Ma’muriy-hududiy (munistipal) tuzilmalar mulkida davlat hokimiyati mahalliy organlari mol-mulki, mahalliy byudjet mablag'lari, munistipal uy-joy fondi va kommunal xo’jaligi korxonalari va boshqa mulkiy majmualar, xalq ta’limi, madaniyat, sog'liqni saqlash muassasalari kabilar mol-mulki bo’ladi. Jamoa mulki - muayyan maqsad yo’lida jamoaga birlashgan kishilar tomonidan moddiy va ma’naviy boyliklarni hamjihatlik bilan o’zlashtirishni bildiradi. Jamoa mulki davlat mulkini korxona jamoasi sotib olishi, badal to’lab korxona qurishi, akstiya chiqarib, ulami sotish kabi yo’llar orqali paydo bo’ldi.
Jamoa mulkining muhim xususiyati shundaki, ishlab chiqarish vositalari va mehnat 
mahsuliga ayrim shaxslar emas, balki ma’lum guruh, kishilar egalik qiladi. 
Jamoa 
mulkiga 
kooperativlarning, ijara 
va 
jamoa 
korxonalarining, 
akstionerlar jamiyatlari, xo’jalik jamiyatlari va shirkatlarining, jamoa tashkilotlari 
va diniy tashkilotlarning mulki kiradi. 
Shaxsiy mulk - bu fuqarolar mulki bo’lib, ularning shaxsiy yoki oilaviy 
ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Bu mulk shakli asosan shaxsning yoki 
uning oila a’zolarining mehnati asosida ko’payadi va rivoj topadi. 
Fuqaroning shaxsiy mulki asosan ularning ijtimoiy ishlab chiqarishda 
ishtirokidan, o’z xo’jaligim yuritishdan tushgan mehnat daromadlari hisobiga 
vujudga keladi va ko’payadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy mulk 
akstiyadan keladigan dividend, bank foizlari, xususiy sohibkorlik daromadi kabi 
yangi manbaalarga asoslanadi. 
Shaxsiy mulk ob’ektlari - bu turar joylar, bog'-hovli va uylar, transport 
vositalari, pul jamg'armalari, uy-ro’zg'or va shaxsiy iste’mol buyumlari, yakka 
tartibda va boshqa xo’jalik faoliyati uchun kerakli ishlab chiqarish vositalari, 
ularda hosil qilingan mahsulot va boshqalar bo’lishi mumkin. «O’zbekiston 
Respublikasida mulkchilik to’g'risida»gi qonunda ko’rsatilganidek, savdo, umumiy 
ovqatlanish, maishiy xizmat sohasidagi, xalq xo’jalik faoliyatining boshqa 
tarmoqlaridagi maydaroq korxonalar fuqaro va ularning oila a’zolarining mulki 
bo’lishi mumkin. Shaxsiy mulk ob’ektlari ehtiyojlarini qondirish doirasidan chiqib, 
daromad topish yo’lida ishlatilishi mumkin. 
Xususiy mulk - ayrim sohibkorlarga qarashli yollanma mehnatga 
asoslangan va o’z egasiga foyda keltiruvchi mulkdir. 
O’zbekiston Respublikasining mulkchilik to’g'risidagi qonunida (7-modda), 
xususiy mulk o’z mol-mulkiga xususiy egalik qilish, undan foydalanish va uni 
tasarruf etish huquqidan iboratdir deb ko’rsatilgan. Shu bilan birga xususiy mulk 
bo’lgan mol-mulkning miqdori va qiymati cheklanmasligi ta’kidlanadi. 
Xususiy mulk ham, boshqa har qanday mulk shakllari kabi, o’zining ijobiy va 
salbiy tomonlariga ega. U, so’zsiz, tashabbuskorlik va tadbirkorlikni, mehnatga 
Logotip
Jamoa mulkining muhim xususiyati shundaki, ishlab chiqarish vositalari va mehnat mahsuliga ayrim shaxslar emas, balki ma’lum guruh, kishilar egalik qiladi. Jamoa mulkiga kooperativlarning, ijara va jamoa korxonalarining, akstionerlar jamiyatlari, xo’jalik jamiyatlari va shirkatlarining, jamoa tashkilotlari va diniy tashkilotlarning mulki kiradi. Shaxsiy mulk - bu fuqarolar mulki bo’lib, ularning shaxsiy yoki oilaviy ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Bu mulk shakli asosan shaxsning yoki uning oila a’zolarining mehnati asosida ko’payadi va rivoj topadi. Fuqaroning shaxsiy mulki asosan ularning ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirokidan, o’z xo’jaligim yuritishdan tushgan mehnat daromadlari hisobiga vujudga keladi va ko’payadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy mulk akstiyadan keladigan dividend, bank foizlari, xususiy sohibkorlik daromadi kabi yangi manbaalarga asoslanadi. Shaxsiy mulk ob’ektlari - bu turar joylar, bog'-hovli va uylar, transport vositalari, pul jamg'armalari, uy-ro’zg'or va shaxsiy iste’mol buyumlari, yakka tartibda va boshqa xo’jalik faoliyati uchun kerakli ishlab chiqarish vositalari, ularda hosil qilingan mahsulot va boshqalar bo’lishi mumkin. «O’zbekiston Respublikasida mulkchilik to’g'risida»gi qonunda ko’rsatilganidek, savdo, umumiy ovqatlanish, maishiy xizmat sohasidagi, xalq xo’jalik faoliyatining boshqa tarmoqlaridagi maydaroq korxonalar fuqaro va ularning oila a’zolarining mulki bo’lishi mumkin. Shaxsiy mulk ob’ektlari ehtiyojlarini qondirish doirasidan chiqib, daromad topish yo’lida ishlatilishi mumkin. Xususiy mulk - ayrim sohibkorlarga qarashli yollanma mehnatga asoslangan va o’z egasiga foyda keltiruvchi mulkdir. O’zbekiston Respublikasining mulkchilik to’g'risidagi qonunida (7-modda), xususiy mulk o’z mol-mulkiga xususiy egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidan iboratdir deb ko’rsatilgan. Shu bilan birga xususiy mulk bo’lgan mol-mulkning miqdori va qiymati cheklanmasligi ta’kidlanadi. Xususiy mulk ham, boshqa har qanday mulk shakllari kabi, o’zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega. U, so’zsiz, tashabbuskorlik va tadbirkorlikni, mehnatga
ma’suliyatlilik munosabatlarini rag'batlan-tiradi. Shu bilan birga, tovar ishlab 
chiqarish sharoitida u xufyona daromad orttirishga intilish hissini tug'diradi. 
Mulkchilikning bu shaklini tan olish xalq xo’jaligida uni qo’llash foydali bo’lgan 
bo’g'inlarni aniqlash, uni tartibga solishning moliyaviy va huquqiy mexanizmlarini 
shakllantirishni taqozo qiladi. Lekin xususiy mulkchilikni bunday tan olish uni 
mutlaqlashtirish bilan umuman bog'liq emas. Bu mulk sotib olingan ishlab 
chiqarish vositalari asosida mustaqil xo’jalik yuritish yoki davlat korxonalari, 
kooperativ firmalar, magazin, oshxona va shu kabilarni sotib olish orqali vujudga 
kelishi mumkin. 
Turli shakldagi mulklarning birikib ketishi natijasida aralash mulk paydo 
bo’ladi. Bu mulk alohida olingan ob’ektning turli mulkdorlar ishtirokida 
o’zlashtirilishini 
bildiradi.
Logotip
ma’suliyatlilik munosabatlarini rag'batlan-tiradi. Shu bilan birga, tovar ishlab chiqarish sharoitida u xufyona daromad orttirishga intilish hissini tug'diradi. Mulkchilikning bu shaklini tan olish xalq xo’jaligida uni qo’llash foydali bo’lgan bo’g'inlarni aniqlash, uni tartibga solishning moliyaviy va huquqiy mexanizmlarini shakllantirishni taqozo qiladi. Lekin xususiy mulkchilikni bunday tan olish uni mutlaqlashtirish bilan umuman bog'liq emas. Bu mulk sotib olingan ishlab chiqarish vositalari asosida mustaqil xo’jalik yuritish yoki davlat korxonalari, kooperativ firmalar, magazin, oshxona va shu kabilarni sotib olish orqali vujudga kelishi mumkin. Turli shakldagi mulklarning birikib ketishi natijasida aralash mulk paydo bo’ladi. Bu mulk alohida olingan ob’ektning turli mulkdorlar ishtirokida o’zlashtirilishini bildiradi.
 
 
2 
. 
O’zbekistonda 
mulkni 
davlat 
tasarrufidan 
chiqarish 
va 
xususiylashtirish 
maqsadi, 
yo’llari 
va 
usullari 
 Mulkchilik islohotlarining O'zbekistondagi xususiyatlari. 
Bozor munosabatlariga o’tishning asosiy sharti ko’p ukladli iqtisodiyotni va 
raqobatlashuvchi muhitni shakllantirish uchun shart-sharoitini vujudga keltirishdan 
iborat. Bunda asosiysi mulkchilik masalasini hal qilishdir. Shu sababli respublikamiz 
Prezidenti I.A. Karimov mulkchilik masalasini hal qilishni «...bozorni vujudga 
keltirishga qaratilgan butun tadbirlar tizimining tamal toshi bo’lib xizmat qiladi»2 deb 
alohida ta’kidlab ko’rsatadi. Uzoq yillar mobaynida respublikamiz iqtisodiyotida 
umumxalq mulki deb atalgan, aslida esa davlatlashtirilgan mulk to’liq hukmronlik 
qilib keldi. Nazariya va amaliyotda umumxalq mulki deb hisoblangan mulk sub’ekti 
sifatida davlatning chiqishi jamiyat a’zolari o’rtasida bu mulkga «hech kimniki», 
«davlatniki», «birovning mulki» deb qarashlarining shakllanishiga olib keldi. 
Bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish vazifasi o’tish davrida mulkchilikda 
davlat sektorining salmog'i ancha yuqori bo’lgan mamlakatlarda bu mulkning ma’lum 
qismini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni taqozo qiladi. Shunga 
ko’ra, O’zbekistonda ham mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga 
muhim ahamiyat kasb etuvchi jarayon sifatida qaralib, «Davlat tasarrufidan chiqarish 
va xususiylashtirish to’g'risida»gi Qonunida (1991 yil 19 noyabr) quyidagicha ta’rif 
beriladi: 
Davlat tasarrufidan chiqarish - davlat korxonalarini va tashkilotlarini 
jamoa, ijara korxonalariga, akstiyali jamiyatlarga, mas’uliyati cheklangan 
jamiyatlarga, davlatga qarashli mulk bo’lmaydigan boshqa korxonalar va 
tashkilotlarga aylantirishdir. 
Xususiylashtirish - fuqarolarning va davlatga taalluqli bo’lmagan yuridik 
shaxslarning davlat mulki ob’ektlarini yoki davlat akstiyali jamiyatlarining 
                                                           
2 Каримов И.А. Ватан саждагоИ каби MyqaAAacA^. Т.3., - Т.: Узбекистан, 1996, 202-б. 
Logotip
2 . O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish maqsadi, yo’llari va usullari Mulkchilik islohotlarining O'zbekistondagi xususiyatlari. Bozor munosabatlariga o’tishning asosiy sharti ko’p ukladli iqtisodiyotni va raqobatlashuvchi muhitni shakllantirish uchun shart-sharoitini vujudga keltirishdan iborat. Bunda asosiysi mulkchilik masalasini hal qilishdir. Shu sababli respublikamiz Prezidenti I.A. Karimov mulkchilik masalasini hal qilishni «...bozorni vujudga keltirishga qaratilgan butun tadbirlar tizimining tamal toshi bo’lib xizmat qiladi»2 deb alohida ta’kidlab ko’rsatadi. Uzoq yillar mobaynida respublikamiz iqtisodiyotida umumxalq mulki deb atalgan, aslida esa davlatlashtirilgan mulk to’liq hukmronlik qilib keldi. Nazariya va amaliyotda umumxalq mulki deb hisoblangan mulk sub’ekti sifatida davlatning chiqishi jamiyat a’zolari o’rtasida bu mulkga «hech kimniki», «davlatniki», «birovning mulki» deb qarashlarining shakllanishiga olib keldi. Bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish vazifasi o’tish davrida mulkchilikda davlat sektorining salmog'i ancha yuqori bo’lgan mamlakatlarda bu mulkning ma’lum qismini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni taqozo qiladi. Shunga ko’ra, O’zbekistonda ham mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga muhim ahamiyat kasb etuvchi jarayon sifatida qaralib, «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g'risida»gi Qonunida (1991 yil 19 noyabr) quyidagicha ta’rif beriladi: Davlat tasarrufidan chiqarish - davlat korxonalarini va tashkilotlarini jamoa, ijara korxonalariga, akstiyali jamiyatlarga, mas’uliyati cheklangan jamiyatlarga, davlatga qarashli mulk bo’lmaydigan boshqa korxonalar va tashkilotlarga aylantirishdir. Xususiylashtirish - fuqarolarning va davlatga taalluqli bo’lmagan yuridik shaxslarning davlat mulki ob’ektlarini yoki davlat akstiyali jamiyatlarining 2 Каримов И.А. Ватан саждагоИ каби MyqaAAacA^. Т.3., - Т.: Узбекистан, 1996, 202-б.
akstiyalarini davlatdan sotib olishidir.3 
Bundan ko’rinadiki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashtirishga 
qaraganda ancha keng tushuncha. Xususiylashtirish - davlat mulkiga egalik 
huquqining davlatdan xususiy shaxslarga o’tishidir. Mulkni davlat tasarrufidan 
chiqarish xususiylashtirishdan tashqari, bu mulk hisobidan boshqa nodavlat mulk 
shakllarining vujudga keltirishni ham ko’zda tutadi. U bir qator yo’llar bilan amalga 
oshiriladi: davlat korxonalarini hissadorlik jamiyatiga aylantirish, davlat korxonasini 
sotib, uni jamoa mulkiga aylantirish; mulkni qiymatga qarab chiqarilgan cheklar 
(vaucher) bo’yicha fuqarolarga bepul berish; mulkni ayrim tadbirkor va ish 
boshqaruvchilarga sotish; ayrim davlat korxonalarini chet el firma va fuqarolariga 
sotish yoki qarz hisobiga berish; davlat mol-mulkini aukstionlarda kim oshdi savdosi 
orqali sotish va h.k. 
Xususiylashtirishning usullari ham turli-tuman bo’lib, ularni 3 guruhga ajratish 
mumkin: 1) davlat mulkini bepul bo’lib berish orqali xususiylashtirish; 2) davlat 
mulkini sotish orqali xususiylashtirish; 3) davlat mulkini bepul bo’lib berish hamda 
sotishni uyg'unlashtirish orqali xususiylashtirish (4-chizma). 
Mamlakatimizda amalga oshirilgan xususiylashtirish jarayonining o’ziga xos 
jihati - bu uning bosqichma-bosqich olib borilganligidir (5-chizma). 
O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichidayoq mulkchilikning 
hamma shakllari teng huquqli ekanligi konstitutstion tarzda e’tirof etildi va davlat 
mulki monopolizmini tugatish hamda bu mulkni xususiylashtirish hisobiga ko’p 
ukladli iqtisodiyotni real shakllantirish vazifasi qo’yildi. Avvalo mulkchilikning turli 
xil shakllari qaror topishi uchun teng huquqiy normalar va amal qilish mexanizmlari 
yaratildi4 
O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga 
yondashuvning muhim xususiyati - uni dasturlar asosida bosqichma-bosqich amalga 
oshirishdan iborat. 1992-1993 yillar xususiylashtirishning birinchi bosqichini o’z 
                                                           
3 
Узбекистон Республикасининг QoHyHH. Давлат тасарруфидан чщариш ва хусусийлаштириш Tyg' 
рисида/Узбекистон Республикаси: qoнyнлар ва фармонлар. - Т.: Узбекистон, 1992, 65-б. 
4 Идтисодий ислоЬотларни чудурлаштириш чора-тадбирлари (1994 й. 21 январь) ва мулкни давлат 
тасарруфидан чидариш ва хусусийлаштириш жараёнини янада ривожлантиришнинг устувор 
йуналишлари тyg'рисидаги (1994 йил 16 март) фармонлар. 
Logotip
akstiyalarini davlatdan sotib olishidir.3 Bundan ko’rinadiki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashtirishga qaraganda ancha keng tushuncha. Xususiylashtirish - davlat mulkiga egalik huquqining davlatdan xususiy shaxslarga o’tishidir. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashtirishdan tashqari, bu mulk hisobidan boshqa nodavlat mulk shakllarining vujudga keltirishni ham ko’zda tutadi. U bir qator yo’llar bilan amalga oshiriladi: davlat korxonalarini hissadorlik jamiyatiga aylantirish, davlat korxonasini sotib, uni jamoa mulkiga aylantirish; mulkni qiymatga qarab chiqarilgan cheklar (vaucher) bo’yicha fuqarolarga bepul berish; mulkni ayrim tadbirkor va ish boshqaruvchilarga sotish; ayrim davlat korxonalarini chet el firma va fuqarolariga sotish yoki qarz hisobiga berish; davlat mol-mulkini aukstionlarda kim oshdi savdosi orqali sotish va h.k. Xususiylashtirishning usullari ham turli-tuman bo’lib, ularni 3 guruhga ajratish mumkin: 1) davlat mulkini bepul bo’lib berish orqali xususiylashtirish; 2) davlat mulkini sotish orqali xususiylashtirish; 3) davlat mulkini bepul bo’lib berish hamda sotishni uyg'unlashtirish orqali xususiylashtirish (4-chizma). Mamlakatimizda amalga oshirilgan xususiylashtirish jarayonining o’ziga xos jihati - bu uning bosqichma-bosqich olib borilganligidir (5-chizma). O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichidayoq mulkchilikning hamma shakllari teng huquqli ekanligi konstitutstion tarzda e’tirof etildi va davlat mulki monopolizmini tugatish hamda bu mulkni xususiylashtirish hisobiga ko’p ukladli iqtisodiyotni real shakllantirish vazifasi qo’yildi. Avvalo mulkchilikning turli xil shakllari qaror topishi uchun teng huquqiy normalar va amal qilish mexanizmlari yaratildi4 O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga yondashuvning muhim xususiyati - uni dasturlar asosida bosqichma-bosqich amalga oshirishdan iborat. 1992-1993 yillar xususiylashtirishning birinchi bosqichini o’z 3 Узбекистон Республикасининг QoHyHH. Давлат тасарруфидан чщариш ва хусусийлаштириш Tyg' рисида/Узбекистон Республикаси: qoнyнлар ва фармонлар. - Т.: Узбекистон, 1992, 65-б. 4 Идтисодий ислоЬотларни чудурлаштириш чора-тадбирлари (1994 й. 21 январь) ва мулкни давлат тасарруфидан чидариш ва хусусийлаштириш жараёнини янада ривожлантиришнинг устувор йуналишлари тyg'рисидаги (1994 йил 16 март) фармонлар.
ichiga olib, bu bosqichda xususiylashtirish jarayoni umumiy uy-joy fondini, savdo, 
mahalliy sanoat, xizmat ko’rsatish korxonalarini hamda qishloq xo’jalik mahsulotlarini 
qayta ishlash tizimini qamrab oldi. Engil, mahalliy sanoatga, transport va qurilishga, 
boshqa tarmoqlarga qarashli ayrim o’rta va yirik korxonalar keyinchalik sotib olinish 
huquqi bilan ko’proq ijra korxonalariga, jamoa korxonalariga, yopiq turdagi 
akstionerlik jamiyatlariga aylantirildi. Akstiyalarning nazorat paketi davlat ixtiyorida 
saqlab qolindi. 
 
4- chizma. Davlat mulkini xususiylashtirishning usullari. 
Xususiylashtirishning birinchi bosqichida davlat xalq xo’jaligining iqtisodiy 
jihatdan samarasiz bo’lgan, biroq butun mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida muhim 
 
Logotip
ichiga olib, bu bosqichda xususiylashtirish jarayoni umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko’rsatish korxonalarini hamda qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash tizimini qamrab oldi. Engil, mahalliy sanoatga, transport va qurilishga, boshqa tarmoqlarga qarashli ayrim o’rta va yirik korxonalar keyinchalik sotib olinish huquqi bilan ko’proq ijra korxonalariga, jamoa korxonalariga, yopiq turdagi akstionerlik jamiyatlariga aylantirildi. Akstiyalarning nazorat paketi davlat ixtiyorida saqlab qolindi. 4- chizma. Davlat mulkini xususiylashtirishning usullari. Xususiylashtirishning birinchi bosqichida davlat xalq xo’jaligining iqtisodiy jihatdan samarasiz bo’lgan, biroq butun mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida muhim
rol o’ynaydigan ayrim sektorlarini, ayrim korxonalarni saqlab turishni va mablag' 
bilan ta’minlash vazifalarini o’z zimmasiga oldi. 
Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning birinchi bosqichi natijasida kichik 
xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat mulkini boshqarish va uni mulkchilikning 
boshqa shakllariga aylantirish uchun kerak bo’lgan muassasalar tizimi vujudga 
keltirildi. 
 
5- 
chizma. 
O’zbekistonda 
mulkni 
davlat 
tasarrufidan 
chiqarish 
va 
xususiylashtirish jarayonini amalga oshirish bosqichlari. 
Savdo, aholiga maishiy xizmat ko’rsatish, mahalliy sanoat korxonalari xususiy 
va jamoa mulki qilib berildi. Natijada 1997 yilda savdo-sotiq hajmi va umumiy 
ovqatlanish yalpi mahsulotining 95 foizdan ortiqrog'i davlatga qarashli bo’lmagan 
 
Logotip
rol o’ynaydigan ayrim sektorlarini, ayrim korxonalarni saqlab turishni va mablag' bilan ta’minlash vazifalarini o’z zimmasiga oldi. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning birinchi bosqichi natijasida kichik xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat mulkini boshqarish va uni mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirish uchun kerak bo’lgan muassasalar tizimi vujudga keltirildi. 5- chizma. O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini amalga oshirish bosqichlari. Savdo, aholiga maishiy xizmat ko’rsatish, mahalliy sanoat korxonalari xususiy va jamoa mulki qilib berildi. Natijada 1997 yilda savdo-sotiq hajmi va umumiy ovqatlanish yalpi mahsulotining 95 foizdan ortiqrog'i davlatga qarashli bo’lmagan
sektorga to’g'ri keldi. Uy joylarni xususiylashtirish jarayonida ilgari davlat ixtiyorida 
bo’lgan bir milliondan ortiq kvartira yoki davlat uy-joy fondining 95 foizdan ortiqrog'i 
fuqarolarning xususiy mulki bo’lib qoldi. 
Davlat ijtimoiy dasturida belgilab berilgan ikkinchi bosqich 1994-1995 yillarga 
to’g'ri keldi. Bu bosqichda ko’plab o’rta va yirik korxonalar hissadorlik jamiyatlariga 
aylantirildi hamda ularning akstiyalari respublika qimmatbaho qog'ozlar bozorining 
asosini tashkil etdi. Davlat mulki hissadorlikka aylantirilishi bilan bir qatorda kichik 
xususiy biznes korxonalari qizg'in tashkil qilindi. 
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarishning va xususiylashtirishning bu bosqichda 
ochiq turdagi akstionerlik jamiyatlarini vujudga keltirish, davlat mulkini tanlov 
asosida hamda kim oshdi savdosida sotish amaliyotga joriy qilindi. Ko’chmas mulk va 
qimmatli qog'ozlar bozorining yangi muassasalari barpo etildi. 
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan keladigan samara 
ikki yoqlama tavsifga ega. Bir tomondan, u aholining bo’sh turgan mablag'larini 
o’ziga jalb qilib, ularning bozorga taziyqini pasaytiradi. Ikkinchi tomondan, yangi 
mablag'larni ishlab chiqarishga jalb etish va tovar ishlab chiqaruvchilar o’rtasida 
raqobatni yuzaga keltirish uchun sharoit yaratadi. Bu erda shuni ta’kidlash lozimki 
xususiylashtirish 
iqtisodiyotning 
davlatga 
qarashli 
bo’lmagan 
sektorini 
shakllantirishning yagona yo’li emas. Tashabbuskorlik asosida yakka tartibdagi 
xususiy mulkchilikka asoslangan, shuningdek, turli xil kooperativlar, shirkatlar, 
ma’suliyati cheklangan jamiyatlar ko’rinishidagi kichik va o’rta korxonalarni tashkil 
qilish - ikkinchi qudratli jarayon hisoblanadi. 
Respublika iqtisodiyoti 1996 yildan boshlab mulkni davlat tasarrufidan chiqarish 
va xususiylashtirishning uchinchi bosqichiga kirdi. Bu bosqich davrida (1996-1998 
yillar) xususiylashtirilmaydigan ob’ektlar ro’yxatiga kirmagan barcha ob’ekt va 
korxonalar (jami 3146 ta) davlat tasarrufidan chiqarildi. 
Xususiylashtirish jarayonlarining to’rtinchi bosqichi (1998-2002 yillar) ning 
asosiy vazifalari sifatida davlat byudjetiga xususiylashtirishdan tushgan mablag'larni 
yo’naltirish, xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy investistiyalarni jalb etish, 
Logotip
sektorga to’g'ri keldi. Uy joylarni xususiylashtirish jarayonida ilgari davlat ixtiyorida bo’lgan bir milliondan ortiq kvartira yoki davlat uy-joy fondining 95 foizdan ortiqrog'i fuqarolarning xususiy mulki bo’lib qoldi. Davlat ijtimoiy dasturida belgilab berilgan ikkinchi bosqich 1994-1995 yillarga to’g'ri keldi. Bu bosqichda ko’plab o’rta va yirik korxonalar hissadorlik jamiyatlariga aylantirildi hamda ularning akstiyalari respublika qimmatbaho qog'ozlar bozorining asosini tashkil etdi. Davlat mulki hissadorlikka aylantirilishi bilan bir qatorda kichik xususiy biznes korxonalari qizg'in tashkil qilindi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarishning va xususiylashtirishning bu bosqichda ochiq turdagi akstionerlik jamiyatlarini vujudga keltirish, davlat mulkini tanlov asosida hamda kim oshdi savdosida sotish amaliyotga joriy qilindi. Ko’chmas mulk va qimmatli qog'ozlar bozorining yangi muassasalari barpo etildi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan keladigan samara ikki yoqlama tavsifga ega. Bir tomondan, u aholining bo’sh turgan mablag'larini o’ziga jalb qilib, ularning bozorga taziyqini pasaytiradi. Ikkinchi tomondan, yangi mablag'larni ishlab chiqarishga jalb etish va tovar ishlab chiqaruvchilar o’rtasida raqobatni yuzaga keltirish uchun sharoit yaratadi. Bu erda shuni ta’kidlash lozimki xususiylashtirish iqtisodiyotning davlatga qarashli bo’lmagan sektorini shakllantirishning yagona yo’li emas. Tashabbuskorlik asosida yakka tartibdagi xususiy mulkchilikka asoslangan, shuningdek, turli xil kooperativlar, shirkatlar, ma’suliyati cheklangan jamiyatlar ko’rinishidagi kichik va o’rta korxonalarni tashkil qilish - ikkinchi qudratli jarayon hisoblanadi. Respublika iqtisodiyoti 1996 yildan boshlab mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning uchinchi bosqichiga kirdi. Bu bosqich davrida (1996-1998 yillar) xususiylashtirilmaydigan ob’ektlar ro’yxatiga kirmagan barcha ob’ekt va korxonalar (jami 3146 ta) davlat tasarrufidan chiqarildi. Xususiylashtirish jarayonlarining to’rtinchi bosqichi (1998-2002 yillar) ning asosiy vazifalari sifatida davlat byudjetiga xususiylashtirishdan tushgan mablag'larni yo’naltirish, xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy investistiyalarni jalb etish,
boshqaruv samaradorligini oshirish va mulkchilik yangi munosabatlarini to’laqonli 
amal qilishi uchun sharoitlar yaratish tadbirlarini amalga oshirish belgilandi. 
O’zbekistonda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonlarining 
hozirgi - beshinchi bosqichi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 24 
yanvardagi «O’zbekiston iqtisodiyotida xususiy sektorning ulushi va ahamiyatini 
tubdan oshirish chora-tadbirlari to’g'risida»gi Farmoni bilan bog'liq. Mazkur Farmon 
yaqin istiqbolda yo’naltirilgan. Iqtisodiy nochor davlat korxonalarini davlat 
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini jadallashtirish, shuningdek, 
mazkur korxonalarni modernizastiyalash va barqaror rivojlantirish uchun to’g'ridan-
to’g'ri investistiyalarni jalb etish maqsadida xususiylashtirilgan ob’ektlarga narx 
belgilashning samarali mexanizmi joriy etildi. Xususan, xususiylashtirilgan korxonalar 
davlat aktivlarining boshlang'ich narxlarini sekin-asta pasaytirib borish hamda davlat, 
iqtisodiy nochor korxonalarni va past likvidli ob’ektlarni nol darajadagi xarid qiymati 
bo’yicha tanlov asosida investistiya majburiyatlarini qabul qilish sharti bilan 
investorlarga sotish tartiblari tasdiqlandi.5 
Mamlakatimizdagi davlat korxonalarini xususiylashtirishning 1995-2004 
yillardagi asosiy natijalarini 6-jadval orqali kuzatish mumkin. 
                                                           
5  Валижонов А.Р. Особенности современного этапа разгосударствления и приватизации. - Восемнадцатые 
Международные Плехановские чтения «Реформирование и модернизация национальной экономики - 
стратегический курс на демократизацию и обновление общества»: Тезисы докладов профессорско- 
преподавательского состава и специалистов-практиков (26 марта 2005г). Выездная сессия в г.Ташкенте. - М.: 
изд-во РЭА, 2005, с.22-23. 
Logotip
boshqaruv samaradorligini oshirish va mulkchilik yangi munosabatlarini to’laqonli amal qilishi uchun sharoitlar yaratish tadbirlarini amalga oshirish belgilandi. O’zbekistonda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonlarining hozirgi - beshinchi bosqichi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 24 yanvardagi «O’zbekiston iqtisodiyotida xususiy sektorning ulushi va ahamiyatini tubdan oshirish chora-tadbirlari to’g'risida»gi Farmoni bilan bog'liq. Mazkur Farmon yaqin istiqbolda yo’naltirilgan. Iqtisodiy nochor davlat korxonalarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini jadallashtirish, shuningdek, mazkur korxonalarni modernizastiyalash va barqaror rivojlantirish uchun to’g'ridan- to’g'ri investistiyalarni jalb etish maqsadida xususiylashtirilgan ob’ektlarga narx belgilashning samarali mexanizmi joriy etildi. Xususan, xususiylashtirilgan korxonalar davlat aktivlarining boshlang'ich narxlarini sekin-asta pasaytirib borish hamda davlat, iqtisodiy nochor korxonalarni va past likvidli ob’ektlarni nol darajadagi xarid qiymati bo’yicha tanlov asosida investistiya majburiyatlarini qabul qilish sharti bilan investorlarga sotish tartiblari tasdiqlandi.5 Mamlakatimizdagi davlat korxonalarini xususiylashtirishning 1995-2004 yillardagi asosiy natijalarini 6-jadval orqali kuzatish mumkin. 5 Валижонов А.Р. Особенности современного этапа разгосударствления и приватизации. - Восемнадцатые Международные Плехановские чтения «Реформирование и модернизация национальной экономики - стратегический курс на демократизацию и обновление общества»: Тезисы докладов профессорско- преподавательского состава и специалистов-практиков (26 марта 2005г). Выездная сессия в г.Ташкенте. - М.: изд-во РЭА, 2005, с.22-23.
 
6- jadval. O’zbekistonda davlat korxonalarini xususiylashtirishning asosiy 
ko’rsatkichlari. 
Respublikada xususiylashtirishning adresli yo’naltirilganligi uning navbatdagi 
xususiyatidir. Bu aholining barcha qatlamlariga mazkur jarayonda aniqroq va 
natijaliroq 
qatnashishi 
imkonini 
beradi. 
Xususiylashtirishning 
adresli 
yo’naltirilganligi uy-joylarning o’z egalariga imtiyozli yoki bepul berilishida, 
aholining ko’proq muhtoj va zaif qatlamlarini qo’llab-quvvatlashning turli xil 
Ko’rsatkichlar 
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 
Xususiylashtirilgan 
korxonalar 
soni, 
birlik 
8537 1915 1231 451 
448 
374 
1449 1912 1519 1228 
Xususiylashtirish 
natijasida 
tashkil 
etilgan 
nodavlat 
mulkidagi 
korxonalar soni 
8537 1915 899 
266 
373 
372 
1238 1800 1452 1228 
Akstiyadorlik 
jamiyatlari 
1026 1257 456 
110 
141 
152 
227 
223 
75 
28 
Xususiy 
korxonalar 
6036 420 
260 
103 
156 
103 
827 
1252 981 
1038 
Boshqa shakldagi 
korxonalar 
1475 238 
183 
53 
76 
117 
184 
325 
396 
162 
Xususiylashtirishdan 
tushgan 
mablag', 
mlrd. so’m 
2,4 
5,3 
4,4 
8,9 
9,1 
14,3 23,2 43,6 56,1 78,4 
 
Logotip
6- jadval. O’zbekistonda davlat korxonalarini xususiylashtirishning asosiy ko’rsatkichlari. Respublikada xususiylashtirishning adresli yo’naltirilganligi uning navbatdagi xususiyatidir. Bu aholining barcha qatlamlariga mazkur jarayonda aniqroq va natijaliroq qatnashishi imkonini beradi. Xususiylashtirishning adresli yo’naltirilganligi uy-joylarning o’z egalariga imtiyozli yoki bepul berilishida, aholining ko’proq muhtoj va zaif qatlamlarini qo’llab-quvvatlashning turli xil Ko’rsatkichlar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Xususiylashtirilgan korxonalar soni, birlik 8537 1915 1231 451 448 374 1449 1912 1519 1228 Xususiylashtirish natijasida tashkil etilgan nodavlat mulkidagi korxonalar soni 8537 1915 899 266 373 372 1238 1800 1452 1228 Akstiyadorlik jamiyatlari 1026 1257 456 110 141 152 227 223 75 28 Xususiy korxonalar 6036 420 260 103 156 103 827 1252 981 1038 Boshqa shakldagi korxonalar 1475 238 183 53 76 117 184 325 396 162 Xususiylashtirishdan tushgan mablag', mlrd. so’m 2,4 5,3 4,4 8,9 9,1 14,3 23,2 43,6 56,1 78,4
dasturlari byudjet mablag'lari hisobiga qoplanishida, qishloq aholisi o’z yordamchi 
xo’jaligi uchun chek erlar olishi kabilarda ifodalanadi. 
O’zbekistonda xususiylashtirishning to’lovliligi uning navbatdagi muhim 
xususiyatidir. Pulni to’lash orqali davlat tasarrufidagi korxona va ob’ektlarni 
xususiylashtirishda mulkni bepul taqsimlash bilan bog'liq salbiy holatlar bartaraf 
etilishi bilan birga qator muammolarni hal qilish imkoniyati yaratiladi. Bulardan 
asosiysi avvalo tadbirkorlikni, xususiylashtirilgan korxonalarni davlat tomonidan 
qo’llab-quvvatlashning 
moliyaviy 
manbalari 
paydo 
bo’ladi, 
bozor 
infrastrukturasini barpo etish uchun resurslar vujudga keladi va aholini ijtimoiy 
muhofazalash dasturini ro’yobga chiqarish uchun mablag'lar jamlanadi. 
Davlat mol-mulkini yangi mulkdorlarga sotish yo’li orqali ularning 
mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirilishi bilan birga xususiylashtirishdan 
olinadigan mablag'lar shu korxonaning o’zini qo’llab-quvvatlashga, yangi 
raqobatlashuvchi korxonalar barpo etishga ham sarflanadi. 
Navbatdagi muhim xususiyat - respublikada mulkni davlat tasarrufidan 
chiqarish chog'ida aholi uchun kuchli ijtimoiy kafolatlar yaratildi va ta’minlandi. 
Ijtimoiy kafolatlar bir butun imtiyozlar tizimi orqali yaratildi. Bular 
xususiylashtirilayotgan korxona mehnat jamoasiga akstiyalarni imtiyozli shartlar 
bilan sotish, yangi mulkdorga eskirgan asosiy fondlar hamda ijtimoiy 
infrastruktura ob’ektlarini bepul topshirish, davlat korxonalarining mol-mulki, 
fermalar, bog'lar va shu kabilarni imtiyozli shartlar asosida xususiylashtirish, 
hamda soliq to’lashda ayrim imtiyozlar berish kabilardir. 
Respublikada davlat mulkini xususiylashtirishning o’ziga xos boshqa 
jihatlari Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan bayon qilingan iqtisodiy 
islohotlarni amalga oshirishning asosiy qoidalaridan kelib chiqadi. Bular 
quyidagilar: 
a) davlat 
mulkini 
xususiylashtirish 
respublikada 
amalga 
oshirilayotgan 
islohotlarning ichki mantiqiga bo’ysindiriladi va ularning asosini tashkil qiladi; 
b) mulkni xususiylashtirish jarayoni davlat tomonidan boshqariladi; 
Logotip
dasturlari byudjet mablag'lari hisobiga qoplanishida, qishloq aholisi o’z yordamchi xo’jaligi uchun chek erlar olishi kabilarda ifodalanadi. O’zbekistonda xususiylashtirishning to’lovliligi uning navbatdagi muhim xususiyatidir. Pulni to’lash orqali davlat tasarrufidagi korxona va ob’ektlarni xususiylashtirishda mulkni bepul taqsimlash bilan bog'liq salbiy holatlar bartaraf etilishi bilan birga qator muammolarni hal qilish imkoniyati yaratiladi. Bulardan asosiysi avvalo tadbirkorlikni, xususiylashtirilgan korxonalarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlashning moliyaviy manbalari paydo bo’ladi, bozor infrastrukturasini barpo etish uchun resurslar vujudga keladi va aholini ijtimoiy muhofazalash dasturini ro’yobga chiqarish uchun mablag'lar jamlanadi. Davlat mol-mulkini yangi mulkdorlarga sotish yo’li orqali ularning mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirilishi bilan birga xususiylashtirishdan olinadigan mablag'lar shu korxonaning o’zini qo’llab-quvvatlashga, yangi raqobatlashuvchi korxonalar barpo etishga ham sarflanadi. Navbatdagi muhim xususiyat - respublikada mulkni davlat tasarrufidan chiqarish chog'ida aholi uchun kuchli ijtimoiy kafolatlar yaratildi va ta’minlandi. Ijtimoiy kafolatlar bir butun imtiyozlar tizimi orqali yaratildi. Bular xususiylashtirilayotgan korxona mehnat jamoasiga akstiyalarni imtiyozli shartlar bilan sotish, yangi mulkdorga eskirgan asosiy fondlar hamda ijtimoiy infrastruktura ob’ektlarini bepul topshirish, davlat korxonalarining mol-mulki, fermalar, bog'lar va shu kabilarni imtiyozli shartlar asosida xususiylashtirish, hamda soliq to’lashda ayrim imtiyozlar berish kabilardir. Respublikada davlat mulkini xususiylashtirishning o’ziga xos boshqa jihatlari Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan bayon qilingan iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning asosiy qoidalaridan kelib chiqadi. Bular quyidagilar: a) davlat mulkini xususiylashtirish respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning ichki mantiqiga bo’ysindiriladi va ularning asosini tashkil qiladi; b) mulkni xususiylashtirish jarayoni davlat tomonidan boshqariladi;
v) xususiylashtirishni huquqiy-me’yoriy jihatdan ta’minlashda qonunlarga 
rioya etiladi. 
Respublikamizda xususiylashtirish bo’yicha qo’yilgan vazifa, davlat sektori 
bozor sharoitida ham sezilarli rol o’ynashi inkor qilmaydi. Chunki iqtisodiyotning 
davlat korxonalari saqlanib qolishi kerak bo’lgan sohalar ham mavjud. Bunday 
korxonalar uchun ularning bozor sharoitlariga tarkiban moslashuviga imkon 
beradigan 
xo’jalik 
yuritish 
mexanizmini 
ishlab 
chiqish 
talab 
qilinadi.
Logotip
v) xususiylashtirishni huquqiy-me’yoriy jihatdan ta’minlashda qonunlarga rioya etiladi. Respublikamizda xususiylashtirish bo’yicha qo’yilgan vazifa, davlat sektori bozor sharoitida ham sezilarli rol o’ynashi inkor qilmaydi. Chunki iqtisodiyotning davlat korxonalari saqlanib qolishi kerak bo’lgan sohalar ham mavjud. Bunday korxonalar uchun ularning bozor sharoitlariga tarkiban moslashuviga imkon beradigan xo’jalik yuritish mexanizmini ishlab chiqish talab qilinadi.
 
32 
Logotip
32
29 
 
 O’zbekistonda 
mulkni 
davlat 
tasarrufidan 
chiqarish 
va 
xususiylashtirish borasida erishilgan natijalar iqtisodiy tahlili. 
O’zbekiston mustaqil taraqqiyot yo’lini tanlab, jamiyatni tubdan 
isloh qilish strategiyasi ishlab chiqishda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor 
iqtisodiyotiga 
o’tishni 
pirovard 
maqsad 
sifatida 
belgilab 
oldi. 
Prezidentimiz bu borada “Bunda biz markazlashtirilgan, ma’muriy-
buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tish - 
eski 
xo’jalik 
yuritish 
mexanizmini 
shunchaki 
yangilash 
yoki 
takomillashtirish emas, balki bir sifat holatidan ikkinchi sifat holatiga 
o’tish ekanligini qayta-qayta ta’kidladik. Bu bir iqtisodiy munosabatlar 
va tashkiliy- boshqaruv tuzilmalarining boshqa iqtisodiy munosabatlar va 
tashkiliy-boshqaruv tuzilmalari bilan almashinuvidir”2, deb ko’rsatib 
berdi. 
Bundan ko’rinadiki, bir ijtimoiy-iqtisodiy tizim o’rniga mazmun va 
sifat jihatidan farqlanuvchi butunlay yangi tizimning shakllantirilishi 
jamiyatdagi 
mavjud 
iqtisodiy 
manfaatlar 
va 
munosabatlar 
muvozanatining buzilishiga, ko’plab tashkiliy-iqtisodiy va xo’jalik 
yuritish shakllarining barham topishi yoki o’zgarishiga, yangilarining 
paydo bo’lishiga olib keladi. Eng muhimi, bunday yangilanishlar jamiyat 
a’zolarining iqtisodiy tafakkuri, turmush tarzi va “hayot falsafasi”dagi 
tub o’zgarish holatlari bilan bog'liqdir. 
Jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va qiyofasining yangilanishi 
mazkur jarayonlar huquqiy asoslarining yaratilishi bilan birga uzviy 
holda borishi zarur. Shunga ko’ra, iqtisodiy islohotlarning dastlabki 
pallasidanoq mamlakatimizda Fuqarolik, Er, Soliq va Bojxona 
kodekslari, 
“Davlat 
tasarrufidan 
chiqarish 
va 
xususiylashtirish 
to’g'risida”, “Banklar va bank faoliyati to’g'risida”, “Chet el 
investistiyalari to’g'risida”, “Chet ellik investorlar huquqlarining 
kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to’g'risida”gi Qonunl arning 
qabul qilinishi muhim qadam bo’ldi. 
Bozor iqtisodiyotiga o’tishdagi islohotlarning bosqichligi va izchilligining muhim qoidasi va e’tiborda 
tutish lozim bo’lgan jihatlaridan biri - ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlardagi har qanday sifat o’zgarishlarini 
muntazam kuzatib, ularni yanada rivojlanishini rag'batlantirib, va ayni paytda, buning uchun etarli shart-
sharoitlarni yaratib borish hisoblanadi. Shunga ko’ra, Prezidentimiz ta’kidlaganidek, islohotlarimizning 
keyingi bosqichida “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g'risida”, “Xususiy korxona 
to’g'risida”, “Valyutani tartibga solish to’g'risida”, “Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g'risida”, “Fermer xo’jaligi 
to’g'risida”gi Qonunlar, yangi tahrirdagi Soliq kodeksi va iqtisodiyotni isloh qilish bo’yicha umumiy 
hisobda 400 dan ziyod qonun hujjatlari ishlab chiqilib, qabul qilindi va joriy etildi. Ularning barchasi 
iqtisodiyotimizni yanada liberallashtirish va modernizastiya qilishda nafaqat mustahkam huquqiy asos, 
balki amalga oshirilayotgan bozor islohotlarining ortga qaytmasligining kafolati bo’lib xizmat qilmoqda. 
Agar bozor islohotlarining dastlabki pallalarida odamlarda bu boradagi tasavvurlar etarli emasligi 
natijasida mazkur jarayonlarga ma’lum darajada hadiksirash, ertangi hayot uchun tashvishlanish, hattoki 
ayrim hollarda ishonchsizlik xislari 
mavjud bo’lsa, mamlakatimizdagi islohot 
va 
Logotip
29 O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish borasida erishilgan natijalar iqtisodiy tahlili. O’zbekiston mustaqil taraqqiyot yo’lini tanlab, jamiyatni tubdan isloh qilish strategiyasi ishlab chiqishda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o’tishni pirovard maqsad sifatida belgilab oldi. Prezidentimiz bu borada “Bunda biz markazlashtirilgan, ma’muriy- buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tish - eski xo’jalik yuritish mexanizmini shunchaki yangilash yoki takomillashtirish emas, balki bir sifat holatidan ikkinchi sifat holatiga o’tish ekanligini qayta-qayta ta’kidladik. Bu bir iqtisodiy munosabatlar va tashkiliy- boshqaruv tuzilmalarining boshqa iqtisodiy munosabatlar va tashkiliy-boshqaruv tuzilmalari bilan almashinuvidir”2, deb ko’rsatib berdi. Bundan ko’rinadiki, bir ijtimoiy-iqtisodiy tizim o’rniga mazmun va sifat jihatidan farqlanuvchi butunlay yangi tizimning shakllantirilishi jamiyatdagi mavjud iqtisodiy manfaatlar va munosabatlar muvozanatining buzilishiga, ko’plab tashkiliy-iqtisodiy va xo’jalik yuritish shakllarining barham topishi yoki o’zgarishiga, yangilarining paydo bo’lishiga olib keladi. Eng muhimi, bunday yangilanishlar jamiyat a’zolarining iqtisodiy tafakkuri, turmush tarzi va “hayot falsafasi”dagi tub o’zgarish holatlari bilan bog'liqdir. Jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va qiyofasining yangilanishi mazkur jarayonlar huquqiy asoslarining yaratilishi bilan birga uzviy holda borishi zarur. Shunga ko’ra, iqtisodiy islohotlarning dastlabki pallasidanoq mamlakatimizda Fuqarolik, Er, Soliq va Bojxona kodekslari, “Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g'risida”, “Banklar va bank faoliyati to’g'risida”, “Chet el investistiyalari to’g'risida”, “Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to’g'risida”gi Qonunl arning qabul qilinishi muhim qadam bo’ldi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishdagi islohotlarning bosqichligi va izchilligining muhim qoidasi va e’tiborda tutish lozim bo’lgan jihatlaridan biri - ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlardagi har qanday sifat o’zgarishlarini muntazam kuzatib, ularni yanada rivojlanishini rag'batlantirib, va ayni paytda, buning uchun etarli shart- sharoitlarni yaratib borish hisoblanadi. Shunga ko’ra, Prezidentimiz ta’kidlaganidek, islohotlarimizning keyingi bosqichida “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g'risida”, “Xususiy korxona to’g'risida”, “Valyutani tartibga solish to’g'risida”, “Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g'risida”, “Fermer xo’jaligi to’g'risida”gi Qonunlar, yangi tahrirdagi Soliq kodeksi va iqtisodiyotni isloh qilish bo’yicha umumiy hisobda 400 dan ziyod qonun hujjatlari ishlab chiqilib, qabul qilindi va joriy etildi. Ularning barchasi iqtisodiyotimizni yanada liberallashtirish va modernizastiya qilishda nafaqat mustahkam huquqiy asos, balki amalga oshirilayotgan bozor islohotlarining ortga qaytmasligining kafolati bo’lib xizmat qilmoqda. Agar bozor islohotlarining dastlabki pallalarida odamlarda bu boradagi tasavvurlar etarli emasligi natijasida mazkur jarayonlarga ma’lum darajada hadiksirash, ertangi hayot uchun tashvishlanish, hattoki ayrim hollarda ishonchsizlik xislari mavjud bo’lsa, mamlakatimizdagi islohot va
30 
 
yangilanishlarning o’tgan davri bunday hissiyot va ikkilanishlarni 
yo’qotib yubordi, aholi orasida ertangi kunga ishonch va yorqin kelajak 
uchun intilish, bunyodkorlik yo’lida harakat qilish kabi xislatlarni 
kuchaytirdi. Bugungi kunda jamiyat a’zolarining  aksariyati bozor 
iqtisodiyotining afzalliklari va imkoniyatlarini o’z hayotlari va turmush 
tarzlarida yaqqol sezmoqdalar. Dastlab odamlar uchun qandaydir 
mavhum bo’lib tuyulgan bozor iqtisodiyoti bugun ularning farovon 
hayotlari uchun yangidan-yangi imkoniyatlarni ochib bermoqda. 
Prezidentimiz o’z ma’ruzasida yuqoridagi ijobiy jihatlarni ta’kidlash 
bilan birga, xolisona tahlil, islohotlarimizning mantig'i va izchilligi, 
ularning eng zamonaviy bozor normalariga muvofiqligini baholash 
iqtisodiyotni 
boshqarish 
tizimini 
yanada 
chuqurlashtirish, 
takomillashtirish va liberallashtirish bo’yicha jiddiy ehtiyoj mayjudligini 
ko’rsatayotganini ham ta’kidlab o’tdi. 
Ma’lumki, erkinlashtirish bozor iqtisodiyotini shakllantirishning 
asosiy 
yo’nalishlaridan 
biri 
bo’lib, 
xo’jalik 
hayotining 
barcha 
sohalaridagi to’siq hamda cheklovlarni, shuningdek, davlat nazoratini 
keskin ravishda qisqartirish yoki bekor qilishga yo’naltirilgan chora-
tadbirlar tizimidan iboratdir. U butun iqtisodiyotga tatbiq etilib, 
quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
- xo’jalik faoliyatini amalga oshirishda davlat monopoliyasini bekor 
qilish; 
- resurslarning markazlashgan holdagi taqsimotini tugatish; 
- narxlarning ustun ravishda talab va taklif nisbati asosida 
shakllantirilishiga o’tish; 
- ichki va tashqi bozorlarda transakstion bitimlar ustidan davlat 
nazoratini pasaytirish va h.k. 
O’zbekiston Respublikasi Konstitustiyasida xususiy mulkka alohida 
e’tibor qaratilib, uning boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat 
himoyasida ekani alohida qayd etilgan. Shuni tan olishimiz va doimo 
e’tiborda tutishimiz kerakki, bugungi kunda ham aholi ma’lum bir 
qismining xususiy mulk, tadbirkorlik, daromadlarning shakllanishi 
tizimining erkinligiga salbiy munosabatda bo’lishi hollari uchrashi 
mumkin. Bu holat totalitar tizimning bir necha o’n yillar davomida 
hukmronligi oqibatida aholida shakllangan boqimandalik kayfiyati, 
davlat yordamiga umidvorlik, xususiy mulkning uzoq yillar davomida 
ta’qib qilib kelinganligi, uning ayrim kishilar tasavvurida salbiy taassurot 
qoldirganligi kabi sabablar bilan izohlanadi. 
Mamlakatimizda xususiy mulkning daxlsizligi va davlat himoyasiga 
olinganligi 
to’g'risida 
to’xtalar 
ekanmiz, 
bu 
taniqli 
iqtisodchi 
Ya.Kornaining xususiy sektorni samarali rivojlanishini ta’minlash uchun 
“Xususiy mulkning mutlaq xavfsizligi to’g'risida qat’iy ravishda e’lon 
qilinishi zarur... Albatta, bunday kafolatlar qonunlar, partiyalarning 
dasturlari va etakchi davlat arboblarining bayonotlari orqali belgilanishi 
lozim... Kelgusidagi investistiyalar haqida qayg'urish “Konfiskastiyalar 
Logotip
30 yangilanishlarning o’tgan davri bunday hissiyot va ikkilanishlarni yo’qotib yubordi, aholi orasida ertangi kunga ishonch va yorqin kelajak uchun intilish, bunyodkorlik yo’lida harakat qilish kabi xislatlarni kuchaytirdi. Bugungi kunda jamiyat a’zolarining aksariyati bozor iqtisodiyotining afzalliklari va imkoniyatlarini o’z hayotlari va turmush tarzlarida yaqqol sezmoqdalar. Dastlab odamlar uchun qandaydir mavhum bo’lib tuyulgan bozor iqtisodiyoti bugun ularning farovon hayotlari uchun yangidan-yangi imkoniyatlarni ochib bermoqda. Prezidentimiz o’z ma’ruzasida yuqoridagi ijobiy jihatlarni ta’kidlash bilan birga, xolisona tahlil, islohotlarimizning mantig'i va izchilligi, ularning eng zamonaviy bozor normalariga muvofiqligini baholash iqtisodiyotni boshqarish tizimini yanada chuqurlashtirish, takomillashtirish va liberallashtirish bo’yicha jiddiy ehtiyoj mayjudligini ko’rsatayotganini ham ta’kidlab o’tdi. Ma’lumki, erkinlashtirish bozor iqtisodiyotini shakllantirishning asosiy yo’nalishlaridan biri bo’lib, xo’jalik hayotining barcha sohalaridagi to’siq hamda cheklovlarni, shuningdek, davlat nazoratini keskin ravishda qisqartirish yoki bekor qilishga yo’naltirilgan chora- tadbirlar tizimidan iboratdir. U butun iqtisodiyotga tatbiq etilib, quyidagilarni o’z ichiga oladi: - xo’jalik faoliyatini amalga oshirishda davlat monopoliyasini bekor qilish; - resurslarning markazlashgan holdagi taqsimotini tugatish; - narxlarning ustun ravishda talab va taklif nisbati asosida shakllantirilishiga o’tish; - ichki va tashqi bozorlarda transakstion bitimlar ustidan davlat nazoratini pasaytirish va h.k. O’zbekiston Respublikasi Konstitustiyasida xususiy mulkka alohida e’tibor qaratilib, uning boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasida ekani alohida qayd etilgan. Shuni tan olishimiz va doimo e’tiborda tutishimiz kerakki, bugungi kunda ham aholi ma’lum bir qismining xususiy mulk, tadbirkorlik, daromadlarning shakllanishi tizimining erkinligiga salbiy munosabatda bo’lishi hollari uchrashi mumkin. Bu holat totalitar tizimning bir necha o’n yillar davomida hukmronligi oqibatida aholida shakllangan boqimandalik kayfiyati, davlat yordamiga umidvorlik, xususiy mulkning uzoq yillar davomida ta’qib qilib kelinganligi, uning ayrim kishilar tasavvurida salbiy taassurot qoldirganligi kabi sabablar bilan izohlanadi. Mamlakatimizda xususiy mulkning daxlsizligi va davlat himoyasiga olinganligi to’g'risida to’xtalar ekanmiz, bu taniqli iqtisodchi Ya.Kornaining xususiy sektorni samarali rivojlanishini ta’minlash uchun “Xususiy mulkning mutlaq xavfsizligi to’g'risida qat’iy ravishda e’lon qilinishi zarur... Albatta, bunday kafolatlar qonunlar, partiyalarning dasturlari va etakchi davlat arboblarining bayonotlari orqali belgilanishi lozim... Kelgusidagi investistiyalar haqida qayg'urish “Konfiskastiyalar
31 
 
endi hech qachon bo’lmaydi!” deya qat’iy bayonot berishni taqozo 
etadi”6 degan so’zlarini keltirish o’rinlidir. O’zbekiston o’z mustaqilligini 
qo’lga kiritgandan buyon Prezidentimiz shaxsan turli doiralarda bunday 
kafolatlar to’g'risida muntazam ravishda, qayta-qayta ta’kidlab kelmoqda. 
“Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va 
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konstepstiyasi”da “Birinchi navbatda, 
xususiy mulkning huquq va himoyasini mustahkamlashimiz, har qaysi 
xususiy mulkdor qonuniy yo’l bilan qo’lga kiritgan yoki yaratgan o’z 
mulkining daxlsizligiga aslo shubha qilmasligini ta’minlaydigan 
ishonchli kafolatlar tizimi ni yaratishimiz zarur. Har bir tadbirkor avvalo 
shuni aniq-ravshan bilib olishi kerakki, davlat xususiy mulkdor 
huquqlarining himoyachisidir. Shuning uchun ham tadbirkorlar o’z 
biznesiga bexavotir investistiya kiritishi, ishlab chiqarish faoliyatini 
kengaytirishi, mahsulot hajmi va olayotgan daromadini ko’paytirishi, o’z 
mulkiga o’zi egalik qilishi, foydalanishi, tasarruf etishi lozim”7 deya yana 
bir bor ta’kidlanishi ushbu fikrlarning yaqqol tasdig'idir. 
Ma’ruzada shu maqsadda bozor iqtisodiyotining negiz i hisoblangan 
xususiy mulkka nisbatan davlat tomonidan berilayotgan asosiy 
kafolatlarni mustahkamlashga qaratilgan “Xususiy mulkni himoya qilish 
va mulkdorlar huquqlarining kafolatlari to’g'risida”gi Qonunni ishlab 
chiqish va qabul qilish zarurligi, shuningdek, boshqaruv tizimini 
takomillashtirish, 
ortiqcha 
byurokratik 
to’siqlarni 
bartaraf 
etish 
maqsadida “Tadbirkorlik faoliyati sohasida ruxsat berish tartib-qoidalari 
to’g'risida”gi Qonunni ishlab chiqish va qabul qilish muhim ahamiyat 
kasb etishi, bunda tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun zarur bo’lgan 
ruxsat berish tartib-qoidalarining qat’iy cheklangan ro’yxati va turlarini 
aniq belgilab qo’yish, qonunda nazarda tutilmagan ortiqcha ruxsatnoma 
va ruxsat berish tartib-qoidalarining yangi turlari kiritilishini qonun bilan 
keskin taqiqlash zarurligi ta’kidlandi. 
Prezidentimiz tomonidan tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishdagi 
ruxsat 
berish 
jarayonlarining 
qisqartirilishi 
va 
to’lovlarning 
optimallashtirilishi bilan bog'liq chora-tadbirlarga oldingi yillardan 
e’tibor qaratib kelinmoqda. Xususan, 2009 yilda ham tadbirkorlarning o’z 
ishini tashkil etish bilan bog'liq sarf- xarajatlarini qisqartirish ishlari 
davom ettirilib, jumladan: 
- arxitektura-rejalashtirish topshiriq to’plamlarini olish qiymati - 4 
barobar; 
- loyiha-smeta hujjatlarini ekspertizadan o’tkazish - 2,5 barobar; 
- kadastr hujjatlarini rasmiylashtirish qiymati - 2 barobarga pasaytirilgan 
edi. 
                                                           
 
7 
Мамлакатимизда демократик ислоИотларни янада чуоурлаштириш ва фуqаролик жамиятини 
ривожлантириш концепцияси. - Узбекистан Республикаси Президента Ислом Каримовнинг 
Узбекистан Республикаси Олий Мажлиси Ронунчилик палатаси ва Сенатининг qушма 
мажлисидаги маърузаси // “Халq сузи” газетаси, 2010 йил 13 ноябрь. 
Logotip
31 endi hech qachon bo’lmaydi!” deya qat’iy bayonot berishni taqozo etadi”6 degan so’zlarini keltirish o’rinlidir. O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritgandan buyon Prezidentimiz shaxsan turli doiralarda bunday kafolatlar to’g'risida muntazam ravishda, qayta-qayta ta’kidlab kelmoqda. “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konstepstiyasi”da “Birinchi navbatda, xususiy mulkning huquq va himoyasini mustahkamlashimiz, har qaysi xususiy mulkdor qonuniy yo’l bilan qo’lga kiritgan yoki yaratgan o’z mulkining daxlsizligiga aslo shubha qilmasligini ta’minlaydigan ishonchli kafolatlar tizimi ni yaratishimiz zarur. Har bir tadbirkor avvalo shuni aniq-ravshan bilib olishi kerakki, davlat xususiy mulkdor huquqlarining himoyachisidir. Shuning uchun ham tadbirkorlar o’z biznesiga bexavotir investistiya kiritishi, ishlab chiqarish faoliyatini kengaytirishi, mahsulot hajmi va olayotgan daromadini ko’paytirishi, o’z mulkiga o’zi egalik qilishi, foydalanishi, tasarruf etishi lozim”7 deya yana bir bor ta’kidlanishi ushbu fikrlarning yaqqol tasdig'idir. Ma’ruzada shu maqsadda bozor iqtisodiyotining negiz i hisoblangan xususiy mulkka nisbatan davlat tomonidan berilayotgan asosiy kafolatlarni mustahkamlashga qaratilgan “Xususiy mulkni himoya qilish va mulkdorlar huquqlarining kafolatlari to’g'risida”gi Qonunni ishlab chiqish va qabul qilish zarurligi, shuningdek, boshqaruv tizimini takomillashtirish, ortiqcha byurokratik to’siqlarni bartaraf etish maqsadida “Tadbirkorlik faoliyati sohasida ruxsat berish tartib-qoidalari to’g'risida”gi Qonunni ishlab chiqish va qabul qilish muhim ahamiyat kasb etishi, bunda tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun zarur bo’lgan ruxsat berish tartib-qoidalarining qat’iy cheklangan ro’yxati va turlarini aniq belgilab qo’yish, qonunda nazarda tutilmagan ortiqcha ruxsatnoma va ruxsat berish tartib-qoidalarining yangi turlari kiritilishini qonun bilan keskin taqiqlash zarurligi ta’kidlandi. Prezidentimiz tomonidan tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishdagi ruxsat berish jarayonlarining qisqartirilishi va to’lovlarning optimallashtirilishi bilan bog'liq chora-tadbirlarga oldingi yillardan e’tibor qaratib kelinmoqda. Xususan, 2009 yilda ham tadbirkorlarning o’z ishini tashkil etish bilan bog'liq sarf- xarajatlarini qisqartirish ishlari davom ettirilib, jumladan: - arxitektura-rejalashtirish topshiriq to’plamlarini olish qiymati - 4 barobar; - loyiha-smeta hujjatlarini ekspertizadan o’tkazish - 2,5 barobar; - kadastr hujjatlarini rasmiylashtirish qiymati - 2 barobarga pasaytirilgan edi. 7 Мамлакатимизда демократик ислоИотларни янада чуоурлаштириш ва фуqаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. - Узбекистан Республикаси Президента Ислом Каримовнинг Узбекистан Республикаси Олий Мажлиси Ронунчилик палатаси ва Сенатининг qушма мажлисидаги маърузаси // “Халq сузи” газетаси, 2010 йил 13 ноябрь.