IQTISODIY TIZIMLAR VA MULKCHILIK
Reja:
1.Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va mulkchilik munosabatlari
2. O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish maqsadi,
yo’llari va usullari
I.
Ijtimoiy-iqtisodiy
tizimlar
va
mulkchilik
munosabatlari
Kishilik jamiyati ishlab chiqarish munosabatlari va ishlab chiqaruvchi kuchlaming
o’zaro birligi va ziddiyati asosida taraqqiy etib borib, uning turli bosqichlariga
o’ziga xos bo’lgan iqtisodiy tizimlar muvofiq keladi. Insoniyat taraqqiyoti
bosqichlari va har bir bosqichga xos bo’lgan iqtisodiy tizimlarni o’rganish iqtisodiy
jarayonlarni, ularni o’zgaruvchan ekanligini bilishda muhim ahamiyatga egadir.
Taraqqiyot bosqichlarini bilishda turli xil yondashuvlar mavjud bo’lib,
ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin:
- tarixiy-formastion yondashuv;
- madaniylashish (stivilizastiya) darajasi jihatdan yondashuv;
- texnika va texnologik taraqqiyot darajasi jihatidan yondashuv;
- sostial-iqtisodiy shakllar o’zgarishi jihatidan yondashuv.
Ijtimoiy taraqqiyot bosqichlarini bilishga tarixiy-formastion yondashuvda
ishlab chiqarishning ijtimoiy usullari va uning tarkibiy qismlarini tahlil qilishga
e’tibor berilgan.
Ishlab chiqarish usuli ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish
(iqtisodiy) munosabatlarining birligidan iborat. Ishlab chiqarishning shaxsiy va
moddiy omillari, ya’ni ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish vositalari birgalikda
jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlarini tashkil qiladi. Boshqacha aytganda,ishlab
chiqaruvchi kuchlar - bu ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida kishilar bilan tabiat
o’rtasidagi bog'lanishni amalga oshiruvchi shaxsiy va texnik- buyumlashgan
elementlar tizimidan iborat. Ishlab chiqaruvchi kuchlaming rivojlanish darajasi
ijtimoiy taraqqiyotning eng muhim mezoni va umumiy ko’rsatkichidir.
Odamlar ishlab chiqarish jarayonida faqat tabiat ashyolari va boshqa moddiy
ashyolar bilan emas, shu bilan birga o’zaro bir-biri bilan ham munosabatlarda
bo’ladilar, ya’ni ishlab chiqarish munosabatlariga kirishadilar. Bunda ishlab
chiqarishda tarkib topadigan tashkiliy-iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar
bir-biridan farq qiladi. Tashkiliy-iqtisodiy munosabatlar ishlab chiqarishni tashkil
qilish jarayonida vujudga keladi. Mazkur munosabatlar kishilar o’rtasidagi aloqalar
sifatida namoyon bo’lib, shu bilan birga ishlab chiqarish holatini bevosita
tavsiflaydi, ishlab chiqaruvchi kuchlar taraqqiyoti muayyan bosqichlarining
xususiyatlarini va ularning ijtimoiy uyg'unlashuvini aks ettiradi. Bu masalan,
mehnat taqsimoti, uni ixtisoslashtirish va kooperastiyalash, ishlab chiqarishning
to’planishi va uyg'unlashtirilishidir.
Ishlab chiqarish har doim muayyan ijtimoiy shaklga ega bo’ladi. Bu ijtimoiy
shakl ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni vujudga keltiradi, ularning mohiyati va
asosini ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik munosabatlari tashkil etadi.
Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar - bu kishilar uchun zarur bo’lgan hayotiy
ne’matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish jarayonida
vujudga keladigan munosabatlardir. Ular takror ishlab chiqarish munosabatlari yoki
iqtisodiy munosabatlar deb ham ataladi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojining muayyan darajasi ishlab chiqarish
munosabatlarining u yoki bu turini taqozo qiladi. Muayyan taraqqiyot darajasidagi
ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari muayyan turining
birligi va o’zaro ta’siri ishlab chiqarish usulini tashkil etadi.
Ishlab chiqarish munosabatlari faqat ishlab chiqaruvchi kuchlar bilangina
o’zaro aloqada bo’lib qolmaydi. Ular bir vaqtda bazis ham hisoblanib, uning ustida
ishlab chiqarish munosabatlarining ushbu tizimiga xos bo’lgan alohida siyosiy,
huquqiy, mafkuraviy, milliy, oilaviy va boshqa ijtimoiy munosabatlar hamda
tartibotlarning alohida turlari qad ko’taradi. Ana shularning yig'indisi jamiyatning
ustqurmasini tashkil etadi. Siyosat, huquq, ahloq va ustqurmaning boshqa
elementlari ham faol rol o’ynaydi, o’zlarini vujudga keltirgan ishlab chiqarish
munosabatlariga, ular orqali esa jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlariga ham aks
ta’sir ko’rsatadi.
Ishlab chiqarish usuli bilan jamiyat ustqurmasi ijtimoiy-iqtisodiy
formastiyani tashkil etadi (1-chizma).
Bu erda ikki holatga e’tibor berish muhim. Birinchidan, ishlab chiqarish
munosabatlari mustaqil, alohida tizimni tashkil qilmaydi. Ular ishlab
chiqaruvchi kuchlar bilan ham, shuningdek ustqurma bilan ham har doim o’zaro
ta’sirda bo’ladi. Ikkinchidan, turli formastiyalarda o’ziga xos ishlab chiqarish
munosabatlari amal qiladi va bu esa har bir formastiyaga mos keluvchi ishlab
chiqarish usulini belgilab beradi.
1-chizma. Ijtimoiy-iqtisodiy formastiyaning tarkibiy tuzilishi.
Insoniyat jamiyati tarixida bir-biri bilan izchil almashinib turgan qator
ishlab chiqarish usullari va shunga muvofiq ijtimoiy-iqtisodiy formastiyalar
ajralib turadi.
Ishlab chiqarish usullari almashinishining klassik namunasi Evropada
namoyish qilingan deb hisoblanadi. Evropa hududida bir-biri bilan almashinib,
ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodal va kapitalistik munosabatlar izchil tarkib topdi.
Boshqa qit’alarga kelganda esa, bu erda kapitalizmgacha bo’lgan davrda mana
shu marralarning hammasi aniqroq qayd etilgan. Osiyo, Afrika, Avstraliyada
Evropa mustamlakachiligining ta’siri seziladi. Adabiyotlarda Osiyocha ishlab
chiqarish usuli deb atalmish usul haqida ham qayd qilinadi. Bu usulning
shakllanishida mamlakatlaming katta turkumiga xos bo’lgan ishlab chiqaruvchi
kuchlar
va
ishlab
chiqarish
munosabatlarining
sug'orish
tizimlarini
markazlashtirilgan tarzda tartibga solib turish va davlatning ana shu sharoitlarda
alohida roli bilan bog'liq sifat xususiyatlari aks etadi.
Iqtisodiy fanda ijtimoiy taraqqiyotni stivilizastiyaning tarixiy rivojlanish
tiplari natijasi sifatida o’rganish ham muhim o’rin tutadi.
«^vilizastiya» so’zi lotinchada fuqarolarga oid, ijtimoiy degan ma’nolarni
anglatadi. Bu tushuncha fanga franstuz faylasuflari tomonidan nisbatan yaqin
vaqt - ikki asr oldin kiritilgan bo’lib, tafakkur va erkinlik hukmron bo’lgan
jamiyatlarni tavsiflash uchun qo’llanilgan. Umuman olganda stivilizastiya
rivojlangan mamlakatlardagi iqtisodiy va ijtimoiy-huquqiy munosabatlarning
oqilona tashkil etilgan tuzumi sifatida talqin etiladi.
Jamiyat
taraqqiyotini
stivilizastiya
nuqtai-nazaridan
o’rganishda
stivilizastiyalarning almashuvi nazariyasi muhim o’rin tutadi. Bu nazariya
tarafdorlari quyidagi 7 ta bosqichdan iborat stivilizastiyani ajratib ko’rsatadilar:
1) davomiylik muddati 30-35 asrni o’z ichiga olgan neolit davri;
2) davomiylik muddati 20-23 asrni o’z ichiga olgan sharqiy quldorlik
davri (bronza asri);
3) davomiylik muddati 12-13 asrni o’z ichiga olgan antik davr (temir asri);
4) davomiylik muddati 7 asrni o’z ichiga olgan erta feodal davri;
5) davomiylik muddati 4,5 asrni o’z ichiga olgan industrlashishdan oldingi
davr;
6) davomiylik muddati 2,5 asrni o’z ichiga olgan industrial davri;
7) davomiylik muddati 1,3 asrni o’z ichiga olgan yuqori industrlashish
davri.1
Bu qayd qilingan bosqichlardan ko’rinib turibdiki, ushbu nazariyada turli
qarashlar va yondashuvlarni aralashtirish holatiga yo’l qo’yilib, jamiyat
taraqqiyoti bosqichlarini ajratishning aniq bir mezoni yoki belgisi mavjud emas.
Jamiyat taraqqiyoti bosqichlariga texnologik yondashuv ham ma’lum bir
oqim xisoblanadi. Ular jamiyat tarixiy taraqqiyoti davomida ro’y berayotgan
o’zgarishlar ko’lami va tavsifini yaxshiroq tushunib olish uchun ishlab
1 Экономическая теория: Учебник. - Изд., испр. и доп. / Под общ. ред. акад. В.И.Видяпина,
А.И.Добрынина, Г.П.Журавлевой, Л.С.Тарасевича. - М.: ИНФРА-М, 2005, 55-б.
chiqarishning turli texnologik usullarini tahlil etish, mashinalashgan ishlab
chiqarishning vujudga kelishi va rivojlanish tarixiga murojaat qilish zarur deb
hisoblaydilar.
Mehnat vositalari, materiallar, texnologiya, energiya, axborotlar va ishlab
chiqarishni tashkil etish bilan birgalikda ishlab chiqarishning texnologik usuli
deyiladi.
Ular o’rtasidagi chegaralarni jamiyat taraqqiyoti tarixining yirik
bosqichlari ajratib turadi. Bir texnologik ishlab chiqarish usulidan boshqasiga
o’tish asosan mehnat vositalarining tavsifidagi o’zgarishlar, fan va texnika
taraqqiyoti bilan belgilanadi.
Ishlab chiqarish texnologik usullarining dastlabki uchta bosqichlari alohida
farqlanadi. Bular oddiy kooperastiya, manufaktura va mashinalashgan ishlab
chiqarish. Oddiy kooperastiya - bu bir xil ishni yoki xizmat vazifasini
bajaruvchi xodimlarning eng oddiy shaklidagi uyushishi, birgalashib ma’lum
tartib asosida ishlaydigan kishilar guruhidir. Kooperastiyaning yakka tartibdagi
hunarmandchilik ishlab chiqarishiga nisbatan afzalliklari quyidagilar orqali
namoyon bo’ladi:
1) ko’plab ishchilarning birgalikdagi mehnati ishchi kuchidagi alohida
tafovutlarning yo’qolishiga, ularning sifat jihatidan bir xildalashuviga olib
keldi;
2) bino va inshootlardan birgalikda foydalanish natijasida yoqilg'i, yoritish
va boshqa shu kabi xarajatlarning kam sarflanishi mahsulot birligiga to’g'ri
keluvchi ishlab chiqarish vositalarining tejalishiga olib keldi;
3) birgalikdagi
mehnat
bellashuvni
keltirib
chiqarib,
mehnat
unumdorligini oshirdi.
Manufaktura - bu mehnat taqsimotiga asoslangan, lekin mashina hali
mavjud bo’lmagan sharoitdagi kooperastiyadir. Manufaktura davrida ishlab
chiqarishning umumlashuv jarayoni davom etadi. Yalpi ishchi kuchi tarkib
topadi, har bir ayrim xodim esa yalpi ishchi kuchining tarkibiy qismiga
aylanadi. Bunda oddiy kooperastiyadagidek qo’l mehnatiga va qo’l mehnatiga
asoslangan qurolga tayanadi.
Manufaktura ixtisoslashtirilgan qurol va asboblar vujudga keltirib hamda
ishchini tor operastiyalarni bajarishga bog'lab, yirik mashinalashgan ishlab
chiqarishga o’tish uchun zarur shart-sharoit tayyorlaydi. Bu davrda ishlab
chiqarishni tashkil etish, mehnatning mazmuni va tavsifida, ishlab chiqarishning
butun texnologik usulida, iqtisodiy munosabatlarda va butun ijtimoiy hayotda
ham tub o’zgarishlar ro’y beradi. XVIII asming so’nggi 30 yili ichida
boshlangan sanoat revolyustiyasi natijasida yirik mashinalashgan ishlab
chiqarish vujudga keldi.
Yirik mashinalashgan ishlab chiqarish mehnat taqsimoti hamda
mashinali mehnatga asoslangan kooperastiyadir. Fabrika ichidagi mehnat
taqsimoti tamomila mashinalarning vazifalari bilan belgilanadi.
Fan-texnika, texnologiya va axborot tizimidagi o’zgarishlarga qarab
R.Aron, Dj. Gelbreyt, U.Rostou va boshqa olimlar jamiyat taraqqiyoti
bosqichlarini uch bosqichga:
-industrlashgangungacha bo’lgan jamiyat,
-industrlashgan jamiyat,
-yuqori industrlashgan yoki axborotlashgan jamiyatlarga bo’lib o’rganishni
tavsiya etadilar.
Bunda ular industrlashgangungacha bo’lgan jamiyatning asosiy belgilari
sifatida:
a) aholining asosan qishloq xo’jaligi bilan bandligi;
b) qo’l mehnatining hukmronligi;
v) mehnat taqsimotining juda sayozligi (dehqonchilik, chorvachilik,
xunarmandchilik, savdo, boshqaruv va boshqalar);
g) natural xo’jalikning hukmronligini ko’rsatadi.
Jamiyat
taraqqiyotining
ikkinchi
muhim
bosqichi
industrlashgan
jamiyatning asosiy belgilari deb:
a) ishlab chiqarishning mashinalashganligi;
b) sanoatning fan-texnika yutuqlari asosida rivojlanishi, unda ishchilar
sonining ko’payishi;
v) shahar aholisining qishloq aholisiga qaraganda ko’payishi va boshqalar.
Taraqqiyotning uchinchi muhim bosqichi yuqori darajada industrlashgan
jamiyatning asosiy belgilari:
a) xizmat ko’rsatish sohasining yuksak darajada rivojlanishi;
b) ishchi kuchining asosiy qismi (60-70%) shu sohada band bo’lishi;
v) fanning bevosita ishlab chiqaruvchi kuchga aylanishi, fan xodimlarining
va malakali mutaxassislar rolining oshishi;
g) iqtisodiyotning hamma sohalarida va kundalik hayotda axborot va
hisoblash texnikalarining keng qo’llanilishi;
d) tovarlar va xizmatlar sifatiga putur etkazmasdan iqtisodiy resurslarning
hamma turlarini tejash imkonini beradigan yangi texnika va texnologiyalarning
keng qo’llanilishi va boshqalar.
Biz yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, texnika va texnologiyadagi
o’zgarishlar jamiyat taraqqiyotida asosiy rolni o’ynaydi va tashkiliy, boshqaruv
tizimlarining,
ishchi-xizmatchilar
tarkibining
o’zgarishiga,
mehnat
unumdorligining o’sishiga olib keladi. Lekin bu texnik o’zgarishlarga qarab bir
tomonlama yondashuv bilan jamiyat taraqqiyoti qonunlarini aniqlab bo’lmaydi.
Ayniqsa, iqtisodiy tizimlar va ularning xarakterini bilishda ham texnik ham
ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlarning birgalikda olib, ularning o’zaro bir-biriga
ta’sirini va shu dialektik aloqadorlik va ta’sir natijasida sodir bo’ladigan
taraqqiyot qonunlarini o’rganish zarurdir.
Jamiyat taraqqiyotiga, jumladan texnika va texnologiyaning rivojiga
ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlarning kuchli ta’sirini shunda ko’rish mumkinki,
bir necha ming yillab rivojlanmay yotgan texnika va texnologiya taraqqiyoti
tovar xo’jaligi va bozorning vujudga kelishi bilan gurkirab o’sib ketdi.
Texnika taraqqiyotining hamma bosqichlari ya’ni oddiy kooperastiya,
manufaktura, mashinalashgan ya’ni industrlashgan ishlab chiqarish, yuqori
darajadagi industrlashgan, axborotlashgan jamiyat bosqichlari keyingi 250-300
yilga, ya’ni tovar xo’jaligi rivoj topgan davrga to’g'ri keladi. Shuning uchun
ham keyingi paytda ko’pgina iqtisodchilar jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini
iqtisodiy tizimlarga bo’lib o’rganadilar.
1. Iqtisodiy tizimlar va ularning turli modellari
Har bir davrda va makonda amal qilayotgan iqtisodiy munosabatlar majmuasi
- iqtisodiyotni tashkil qilish shakllari, xo’jalik mexanizmi va iqtisodiy muassasalar
bilan birgalikda iqtisodiy tizimni tashkil qiladi.
Iqtisodiy nazariyada ko’pincha iqtisodiy tizim tushunchasini ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi bilan bog'lab turkumlashga harakat
qilinadi. Shu asosda dunyodagi rivojlangan mamlakatlar iqtisodiy tizimining uchta
nusxasiga kiritiladi: an’anaviy iqtisodiyot, ma’muriy buyruqbozlik iqtisodiyoti va
bozor iqtisodiyoti tizimlari.
An’anaviy iqtisodiyot - deyarli hamma mamlakatlar bosib o’tgan tarixiy
tizimdir. U hozirgi davrda ham ko’plab iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan
mamlakatlarda mavjud bo’lib, ularda urf-odatlar, udumlarga, an’analarga
asoslangan iqtisodiy jarayonlarga amal qiladi. Ularda natural yoki mayda tovar
xo’jaligi hukmron bo’ladi. Bu erda ishlab chiqarish, ayirboshlash, daromadlarni
taqsimlash vaqti-vaqti bilan o’rnatiladigan urf-odatlarga asoslanadi. Merosxo’rlik
va sulola (tabaqa) shaxslarning iqtisodiy rolida hukmronlik qiladi, ijtimoiy-
iqtisodiy turg'unlik aniq ifodalanadi. Texnika taraqqiyoti va yangiliklarni joriy
qilish keskin cheklangan, chunki ular an’analar bilan ziddiyatli hisoblanadi va
ijtimoiy tuzum barqarorligiga xavf tug'diradi. Iqtisodiy faoliyatga nisbatan diniy va
madaniy tartiblar birlamchi hisoblanadi.
Bu erda shuni ta’kidlash lozimki iqtisod muammosini hal qilishning bir xil va
umum tan olingan echimi mavjud emas. Xar xil madaniyat va tarixiy o’tmish, har
xil urf-odat va an’analar, qarama-qarshi mafkuraviy qarashlarga ega bo’lgan turli
jamiyatlar aniq iqtisodiy muammolarni hal qilish uchun turli xil tartiblardan
foydalanadi.
Bozor
iqtisodiyotiga
qarama-qarshi
tizim
ma’muriy-buyruqbozlik
iqtisodiyoti hisoblanadi. Bu tizim amalda barcha moddiy resurslarga ijtimoiy
aniqrog'i davlat mulkchiligining hukmronligi va ma’muriy organlar tomonidan
iqtisodiy qarorlarning markazlashgan tartibda qabul qilinishi bilan xarakterlanadi.
Foydalanadigan resurslarning hajmi, mahsulotning tarkibi va taqsimlanishi, ishlab
chiqarishni tashkil qilish kabilarga tegishli barcha muhim qarorlar markaziy
boshqarish organlari tomonidan qabul qilinadi.
Iqtisodiy taraqqiyotda muhim bosqich hisoblangan tizim bozor iqtisodiyoti
tizimidir.
Bozor iqtisodiyoti tizimi asosan ikki bosqichga egadir. Birinchisi erkin
raqobatga asoslangan klassik bozor iqtisodiyoti bo’lib, ba’zi adabiyotlarda uni sof
kapitalizm deb ham yuritiladi. Ikkinchisi esa hozirgi zamon rivojlangan bozor
iqtisodiyoti bo’lib, uni aralash iqtisodiyot tizimi deb ham yuritiladi.
Erkin raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti resurslarga xususiy
mulkchilik, iqtisodiy faoliyatda va tadbirkorlikda erkinlik, iqtisodiy jarayonlarni
tartiblashda va uyg'unlashtirishda bozor mexanizmidan foydalanish bilan
tavsiflanadi. Bunday tizimda uning ham bir qatnashchisining xulq-atvori shaxsiy
manfaatiga asoslanadi, har bir iqtisodiy birlik, alohida qabul qilingan qarorlar
asosida, o’zlarimng daromadlarini eng yuqori darajada etkazishga intiladi. Bozor
tizimi yordamida alohida qabul qilingan qarorlar uyg'unlashtiriladi. Raqobat
sharoitida tovarlar (xizmatlarning) ishlab chiqarilishi, resurslarning taklif qilinishi
shuni bildiradiki, har bir mahsulot va resurslarning ko’plab mustaqil harakat
qiluvchi xaridor va sotuvchilari mavjud bo’ladi. Bu erda iqtisodiy jarayonlarga
davlatning aralashuvi cheklangan tavsifga ega bo’ladi. Shu sababli davlatning roli,
xususiy mulkni himoya qilish va erkin bozorning amal qilinishi engillashtiruvchi
ishonchli huquqiy tartiblar o’rnatishdan iboratdir.
Hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti. Hozirgi davrda real hayotda bozor
iqtisodiyoti
sof
bozor
mexanizmi
va
rejali
iqtisodiyot
unsurlarini
mujassamlashtiradi. Mulkchilikning har xil shakllari, tadbirkorlikning turli
yo’nalishlari mavjud bo’ladi, unda rejalashtirish, prognozlash, aholini sostial
himoyalash kuchayadi. Masalan, AQSh iqtisodiyoti hozirgi davrda oldingi erkin
bozor iqtisodiyotdan sezilarli farq qiladi. Bu farqlar quyidagilarda ko’rinadi.
Birinchidan, mulkning bir qismi davlat qo’lida bo’lib, u iqtisodiyotda faol rol
o’ynaydi. Bu iqtisodiyotning barqarorligi va o’sishi uchun sharoit yaratishda, bozor
tizimi etarli darajada ishlab chiqarmaydigan yoki umuman etkazib bermaydigan
ayrim tovarlar va xizmatlar bilan ta’minlashda, daromadlar taqsimlanishini
o’zgartirishda va shu kabilarda namoyon bo’ladi. Ikkinchidan, sof kapitalizmdan
farq qilib amerika iqtisodiyotiga yirik korporastiyalar va kuchli kasaba uyushmalari
shaklidagi qudratli iqtisodiy tashkilotlar mavjud.
Bu erda, shuni alohida ta’kidlash lozimki, xususiy mulkchilik va bozor
tizimiga suyanish, ijtimoiy mulkchilik va markazdan rejalashtirish har doim ham bir
vaqtda mavjud bo’lmasligi mumkin. Masalan, sobiq millatchi Germaniya
iqtisodiyoti avtoritar kapitalizm deb atalgan, chunki mulkchilik xususiy bo’lib
qolsada, mamlakat iqtisodiyoti qattiq nazorat ostiga olingan va markazdan
boshqarilgan. Buning teskarisi, bozor sostializmi deb atalgan sobiq sostialistik
Yugoslaviya iqtisodiyotida resurslarga ijtimoiy mulkchilik xos bo’lgan va bir
vaqtda iqtisodiy faoliyatni tashkil qilish va boshqarishda erkin bozor asosida olib
borilgan. Shvestiya iqtisodiyotida ham 90%dan ortiq xo’jalik faoliyati xususiy
firmalarda to’plangan bo’lsada, davlat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va
daromadlarni qayta taqsimlashda faol qatnashadi. Hozirgi vaqtda Xitoy Xalq
Respublikasida davlatning markazlashgan holda iqtisodiyotga aralashuvi va
rejalashtirish tizimi saqlanib qolgan holda bozor mexanizmlari muvaffaqiyat bilan
qo’llanilib, barqaror va tez sur’atlar bilan iqtisodiy o’sishga erishmoqda.
.
Mulkchilik
munosabatlarining
mohiyati
va
iqtisodiy
mazmuni. Mulk ob’ektlari va sub’ektlari
Mulkchilik munosabatlari har qanday jamiyat iqtisodiy tizimining asosiy
munosabatlaridan birini tashkil qilib, insoniyat taraqqiyotining mahsuli hisoblanadi.
Mulkchilik munosabatlari moddiy va ma’naviy ne’matlarni ishlab chiqarish hamda
jamiyat boyliklarini o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladi.
Shunday ekan, mulkchilik munosabatlari - bu mulkka egalik qilish,
foydalanish, tasarruf etish va o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladigan
iqtisodiy munosabatlardir.
Mulkka egalik qilish mulkning egasi qo’lida saqlanib turishini bildiradi va
yaratilgan moddiy boyliklarni o’zlashtirishning ijtimoiy shaklini ifodalaydi. Ayrim
hollarda mulkka egalik qilish uning egasi ixtiyorida saqlangan holda, undan amalda
foydalanish esa boshqalar qo’lida bo’ladi. Bunga ijaraga berilgan mol- mulkni misol
qilib keltirish mumkin. Mulkdan foydalanish - bu mol-mulkning iqtisodiy faoliyatda
ishlatilishi yoki ijtimoiy hayotda qo’llanilishidir. Mol-mulkni o’zlashtirish yuz
berganda u daromad olish uchun yoki shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun ishlatilishini
bildiradi. Mulkni tasarruf etish - bu mol-mulk taqdirining mustaqil hal qilinishidir. U
mol-mulkni sotish, meros qoldirish, hadya qilish, ijaraga berish kabi hollar orqali ro’y
beradi.
Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmunini uning ajralmas jihatlari (egalik
qilish, foydalanish, o’zlashtirish va tasarruf etish) belgilab bersada, bu munosabatlar
tavsifi nafaqat alohida mulk shakllarida, balki bitta mulk shakli doirasida ham
farqlanishi mumkin.
Mulkchilik jamiyatdagi ham huquqiy, ham iqtisodiy munosabatlar mazmunini
o’zida ifodalaydi. Mulkchilikning huquqiy va iqtisodiy mazmuni o’zaro bog'liq va bir-
birini taqozo qiladi, shu sababli mulkchilik bir vaqtda ham iqtisodiy, ham huquqiy
kategoriya hisoblanadi. Bu birlikda, yuqorida ko’rsatilganidek, hal qiluvchi rolni
mulkchilikning iqtisodiy tomoni egallaydi. Agar mulk iqtisodiy jihatdan ro’yobga
chiqarilmasa, ya’ni o’zlashtirilmasa, ishlab chiqarishda foydalanilmasa yoki mulk
egasiga daromad keltirmasa, bunda u «huquqiy» kategoriya sifatida qoladi.
Mulkchilik xo’jalik va tadbirkorlik faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy
jihatdan ro’yobga chiqariladi.
Boshqa tomondan, mulkchilikning huquqiy jihati uning iqtisodiy tomoniga
nisbatan faqat bo’ysinuvchi rol o’ynamaydi. Bu shunda ko’rinadiki, ishlab chiqarish
vositalariga ma’lum huquqiy egalik qilmasdan, hech kim ishlab chiqarish jarayonini
amalga oshira olmaydi, ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan mahsulotdan
foydalana olmaydi. Shu sababli mulkchilikning huquqiy normalari (egalik qilish,
tasarruf qilish, foydalanish huquqi) iqtisodiy munosabatlarning aniqlashtirilgan
ko’rinishi hisoblanadi.
Xuquqiy normalar, bir tomondan, aynan mulkchilik munosabatlarini muhofaza
qilish zarurati bilan bog'liq holda vujudga kelsa, boshqa tomondan u tovar ishlab
chiqarish sharoitida mulkchilik munosabatlarini rivojlantirishda g'oyat muhim rol
o’ynaydi. Bu rol shunda ko’rinadiki, tovar xo’jaligi sharoitida ayrim ijtimoiy qatlamlar
ishlab chiqarish jarayonida qatnashmasdan, ayirboshlash munosabatlarida ishtirok etib
(masalan, savdo vositachilari) mulkdorga aylanish imkoniyati paydo bo’ladi.
Shunday qilib, mulkchilikning huquqiy normalari, birinchidan, ishlab chiqarish
vositalari va yaratilgan moddiy ne’matlarning muayyan shaxslarga (huquqiy yoki
jismoniy) tegishli ekanligini, ikkinchidan, mulk egalarining qonun bilan qo’riqlanadigan
vakolatlarini va nihoyat, uchinchidan mol-mulkni himoya qilish usullarini belgilab
beradi.
Mulkchilik munosabatlari uning ob’ektlari va sub’ektlari bo’lishini shart qilib
qo’yadi. Mulkka aylangan barcha boylik turlari mulkchilik ob’ektlaridir. Mulk ob’ekti
bo’lib, inson yaratgan moddiy va ma’naviy boyliklar, tabiiy boyliklar, aqliy mehnat
mahsuli, insonning mehnat qilishi qobiliyati - ishchi kuchi va boshqalar hisoblanadi.
Mulk ob’ektida asosiy bo’g'in - bu ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish
hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalari kimniki bo’lsa, ishlab chiqarilgan mahsulot ham
unga tegishli bo’ladi.
Real hayotda ishlab chiqarish vositalarining umumlashish darajasi turli xil, ya’ni
ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish vositalari bilan qo’shilishi turli darajada va
turli shakllarda amalga oshiriladi. Shunga mos ravishda mulk sub’ektlari vujudga
keladi. Mulk sub’ekti jamiyatda ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy mavqeiga ega bo’lgan, mulk
ob’ektini o’zlashtirishda qatnashuvchilar, mulkiy munosabatlar ishtirokchilari bo’lib,
ular jamoa, sinf, tabaqa yoki boshqa ijtimoiy guruhlarga birlashgan bo’ladi. Ayrim
kishilar, oilalar va davlat ham mulkchilik sub’ekti bo’lib chiqadi.
Mulk ob’ektlari va sub’ektlari yordamida mulkchilik munosabatlari va huquqlarini
yanada yaqqolroq tushunish mumkin. Mulkchilik munosabatlari - bu mulk ob’ektini
o’zlashtirish bo’yicha mulk sub’ektlari o’rtasidagi iqtisodiy munosabatdir. Bu qoidani
quyidagi tasvir orqali ifodalash mumkin:
Mulkchilik huquqlari esa mulk sub’ektining mulk ob’ektiga nisbatan
munosabatidir, ya’ni undan foydalanish va nazorat qilish yuzasidan kelib chiquvchi
huquqlar majmuidir:
Mulk sub’ektlari ko’p darajali bo’lib, shu sub’ektlardan birontasi o’zini mulk egasi
sifatida yuzaga chiqara olmasa, unda mulkchilik munosabatlari rasmiy va yuzaki tus
oladi.
Mulkchilikning turli shakllari va ularning iqtisodiy mazmuni
Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida mulkchilik munosabatlari o’z ichiga
davlat mulkini, ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va matlubot sohalaridagi jamoa
mulkining xilma-xil turlarini, ijtimoiy tashkilotlar mulkini, uy xo’jaligi va shaxsiy
tomorqa xo’jaligi hamda yakka tartibdagi mehnat faoliyati bilan bog'liq bo’lgan
mehnatkashlarning shaxsiy mulkini, tashqi iqtisodiy munosabatlar sohasidagi
aralash mulk shakllarini va xususiy mulklarni oladi.
Shu sababli «O’zbekiston Respublikasining mulkchilik to’g'risida»gi
qonunida turli-tuman mulklar quyidagi mulk shakllariga kiritiladi: davlat mulki,
jamoa mulki, xususiy mulk, shaxsiy mulk, aralash mulk (3-chizma).
3- chizma. Mulkchilik shakllarining tasniflanishi.
Mulkchilik turli shakllarining mavjud bo’lishi va ularning iqtisodiy mezoni,
avvalo, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va ishlab chiqarishning
umumlashuvi darajasi bilan bog'liq. Shu bilan birga mulkchilik shakllari ishlab
chiqaruvchi kuchlarning holati, ijtimoiy mehnat taqsimoti va tashkiliy-iqtisodiy
munosabatlarining etuklik darajasi bilan mos kelishi zarur.
Davlat mulki - egalik qilish, foydalanish va tasarruf qilish davlat
ixtiyorida bo’lgan mulk ob’ektlaridan iborat. Davlat mulki asosan ikki yo’l
bilan hosil bo’ladi:
1) xususiy mol-mulkni milliylashtirib, davlat qo’liga olish;
2) davlat mablag'lari hisobidan korxonalar qurish, davlatga qarashli korxona
va tashkilotlarda investistiyalarni amalga oshirish.
Davlat mulki haqiqatda ham xalqqa qarashli bo’lgan, bo’linmaydigan yoki
umumiy resurslardan foydalanish uchun juda mosdir. Bunga misol qilib takror
ishlab chiqarib bo’lmaydigan tabiiy resurslarni, yirik inshootlar va transport
vositalari, yo’llar kabi iqtisodiy tuzilmaning kattagina qismini ko’rsatish mumkin.
O’zbekistonda Fuqarolik Kodeksiga muvofiq davlat mulki Respublika
mulkidan va ma’muriy-xududiy (munistipal) tuzilmalar mulkidan iborat bo’ladi.
Er, er osti boyliklari, suv, havo bo’shlig'i, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda
boshqa tabiiy resurslar, respublika xokimiyati va boshqaruvi tuzilmalari mol-
mulki, davlatga qarashli madaniy va tarixiy boyliklar, byudjet mablag'lari, oltin
zaxirasi, valyuta fondi va boshqa davlat fondlari respublika mulki hisoblanadi.
Ma’muriy-hududiy (munistipal) tuzilmalar mulkida davlat hokimiyati
mahalliy organlari mol-mulki, mahalliy byudjet mablag'lari, munistipal uy-joy
fondi va kommunal xo’jaligi korxonalari va boshqa mulkiy majmualar, xalq
ta’limi, madaniyat, sog'liqni saqlash muassasalari kabilar mol-mulki bo’ladi.
Jamoa mulki - muayyan maqsad yo’lida jamoaga birlashgan kishilar
tomonidan moddiy va ma’naviy boyliklarni hamjihatlik bilan o’zlashtirishni
bildiradi. Jamoa mulki davlat mulkini korxona jamoasi sotib olishi, badal to’lab
korxona qurishi, akstiya chiqarib, ulami sotish kabi yo’llar orqali paydo bo’ldi.
Jamoa mulkining muhim xususiyati shundaki, ishlab chiqarish vositalari va mehnat
mahsuliga ayrim shaxslar emas, balki ma’lum guruh, kishilar egalik qiladi.
Jamoa
mulkiga
kooperativlarning, ijara
va
jamoa
korxonalarining,
akstionerlar jamiyatlari, xo’jalik jamiyatlari va shirkatlarining, jamoa tashkilotlari
va diniy tashkilotlarning mulki kiradi.
Shaxsiy mulk - bu fuqarolar mulki bo’lib, ularning shaxsiy yoki oilaviy
ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Bu mulk shakli asosan shaxsning yoki
uning oila a’zolarining mehnati asosida ko’payadi va rivoj topadi.
Fuqaroning shaxsiy mulki asosan ularning ijtimoiy ishlab chiqarishda
ishtirokidan, o’z xo’jaligim yuritishdan tushgan mehnat daromadlari hisobiga
vujudga keladi va ko’payadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy mulk
akstiyadan keladigan dividend, bank foizlari, xususiy sohibkorlik daromadi kabi
yangi manbaalarga asoslanadi.
Shaxsiy mulk ob’ektlari - bu turar joylar, bog'-hovli va uylar, transport
vositalari, pul jamg'armalari, uy-ro’zg'or va shaxsiy iste’mol buyumlari, yakka
tartibda va boshqa xo’jalik faoliyati uchun kerakli ishlab chiqarish vositalari,
ularda hosil qilingan mahsulot va boshqalar bo’lishi mumkin. «O’zbekiston
Respublikasida mulkchilik to’g'risida»gi qonunda ko’rsatilganidek, savdo, umumiy
ovqatlanish, maishiy xizmat sohasidagi, xalq xo’jalik faoliyatining boshqa
tarmoqlaridagi maydaroq korxonalar fuqaro va ularning oila a’zolarining mulki
bo’lishi mumkin. Shaxsiy mulk ob’ektlari ehtiyojlarini qondirish doirasidan chiqib,
daromad topish yo’lida ishlatilishi mumkin.
Xususiy mulk - ayrim sohibkorlarga qarashli yollanma mehnatga
asoslangan va o’z egasiga foyda keltiruvchi mulkdir.
O’zbekiston Respublikasining mulkchilik to’g'risidagi qonunida (7-modda),
xususiy mulk o’z mol-mulkiga xususiy egalik qilish, undan foydalanish va uni
tasarruf etish huquqidan iboratdir deb ko’rsatilgan. Shu bilan birga xususiy mulk
bo’lgan mol-mulkning miqdori va qiymati cheklanmasligi ta’kidlanadi.
Xususiy mulk ham, boshqa har qanday mulk shakllari kabi, o’zining ijobiy va
salbiy tomonlariga ega. U, so’zsiz, tashabbuskorlik va tadbirkorlikni, mehnatga
ma’suliyatlilik munosabatlarini rag'batlan-tiradi. Shu bilan birga, tovar ishlab
chiqarish sharoitida u xufyona daromad orttirishga intilish hissini tug'diradi.
Mulkchilikning bu shaklini tan olish xalq xo’jaligida uni qo’llash foydali bo’lgan
bo’g'inlarni aniqlash, uni tartibga solishning moliyaviy va huquqiy mexanizmlarini
shakllantirishni taqozo qiladi. Lekin xususiy mulkchilikni bunday tan olish uni
mutlaqlashtirish bilan umuman bog'liq emas. Bu mulk sotib olingan ishlab
chiqarish vositalari asosida mustaqil xo’jalik yuritish yoki davlat korxonalari,
kooperativ firmalar, magazin, oshxona va shu kabilarni sotib olish orqali vujudga
kelishi mumkin.
Turli shakldagi mulklarning birikib ketishi natijasida aralash mulk paydo
bo’ladi. Bu mulk alohida olingan ob’ektning turli mulkdorlar ishtirokida
o’zlashtirilishini
bildiradi.
2
.
O’zbekistonda
mulkni
davlat
tasarrufidan
chiqarish
va
xususiylashtirish
maqsadi,
yo’llari
va
usullari
Mulkchilik islohotlarining O'zbekistondagi xususiyatlari.
Bozor munosabatlariga o’tishning asosiy sharti ko’p ukladli iqtisodiyotni va
raqobatlashuvchi muhitni shakllantirish uchun shart-sharoitini vujudga keltirishdan
iborat. Bunda asosiysi mulkchilik masalasini hal qilishdir. Shu sababli respublikamiz
Prezidenti I.A. Karimov mulkchilik masalasini hal qilishni «...bozorni vujudga
keltirishga qaratilgan butun tadbirlar tizimining tamal toshi bo’lib xizmat qiladi»2 deb
alohida ta’kidlab ko’rsatadi. Uzoq yillar mobaynida respublikamiz iqtisodiyotida
umumxalq mulki deb atalgan, aslida esa davlatlashtirilgan mulk to’liq hukmronlik
qilib keldi. Nazariya va amaliyotda umumxalq mulki deb hisoblangan mulk sub’ekti
sifatida davlatning chiqishi jamiyat a’zolari o’rtasida bu mulkga «hech kimniki»,
«davlatniki», «birovning mulki» deb qarashlarining shakllanishiga olib keldi.
Bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish vazifasi o’tish davrida mulkchilikda
davlat sektorining salmog'i ancha yuqori bo’lgan mamlakatlarda bu mulkning ma’lum
qismini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni taqozo qiladi. Shunga
ko’ra, O’zbekistonda ham mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga
muhim ahamiyat kasb etuvchi jarayon sifatida qaralib, «Davlat tasarrufidan chiqarish
va xususiylashtirish to’g'risida»gi Qonunida (1991 yil 19 noyabr) quyidagicha ta’rif
beriladi:
Davlat tasarrufidan chiqarish - davlat korxonalarini va tashkilotlarini
jamoa, ijara korxonalariga, akstiyali jamiyatlarga, mas’uliyati cheklangan
jamiyatlarga, davlatga qarashli mulk bo’lmaydigan boshqa korxonalar va
tashkilotlarga aylantirishdir.
Xususiylashtirish - fuqarolarning va davlatga taalluqli bo’lmagan yuridik
shaxslarning davlat mulki ob’ektlarini yoki davlat akstiyali jamiyatlarining
2 Каримов И.А. Ватан саждагоИ каби MyqaAAacA^. Т.3., - Т.: Узбекистан, 1996, 202-б.
akstiyalarini davlatdan sotib olishidir.3
Bundan ko’rinadiki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashtirishga
qaraganda ancha keng tushuncha. Xususiylashtirish - davlat mulkiga egalik
huquqining davlatdan xususiy shaxslarga o’tishidir. Mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish xususiylashtirishdan tashqari, bu mulk hisobidan boshqa nodavlat mulk
shakllarining vujudga keltirishni ham ko’zda tutadi. U bir qator yo’llar bilan amalga
oshiriladi: davlat korxonalarini hissadorlik jamiyatiga aylantirish, davlat korxonasini
sotib, uni jamoa mulkiga aylantirish; mulkni qiymatga qarab chiqarilgan cheklar
(vaucher) bo’yicha fuqarolarga bepul berish; mulkni ayrim tadbirkor va ish
boshqaruvchilarga sotish; ayrim davlat korxonalarini chet el firma va fuqarolariga
sotish yoki qarz hisobiga berish; davlat mol-mulkini aukstionlarda kim oshdi savdosi
orqali sotish va h.k.
Xususiylashtirishning usullari ham turli-tuman bo’lib, ularni 3 guruhga ajratish
mumkin: 1) davlat mulkini bepul bo’lib berish orqali xususiylashtirish; 2) davlat
mulkini sotish orqali xususiylashtirish; 3) davlat mulkini bepul bo’lib berish hamda
sotishni uyg'unlashtirish orqali xususiylashtirish (4-chizma).
Mamlakatimizda amalga oshirilgan xususiylashtirish jarayonining o’ziga xos
jihati - bu uning bosqichma-bosqich olib borilganligidir (5-chizma).
O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichidayoq mulkchilikning
hamma shakllari teng huquqli ekanligi konstitutstion tarzda e’tirof etildi va davlat
mulki monopolizmini tugatish hamda bu mulkni xususiylashtirish hisobiga ko’p
ukladli iqtisodiyotni real shakllantirish vazifasi qo’yildi. Avvalo mulkchilikning turli
xil shakllari qaror topishi uchun teng huquqiy normalar va amal qilish mexanizmlari
yaratildi4
O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga
yondashuvning muhim xususiyati - uni dasturlar asosida bosqichma-bosqich amalga
oshirishdan iborat. 1992-1993 yillar xususiylashtirishning birinchi bosqichini o’z
3
Узбекистон Республикасининг QoHyHH. Давлат тасарруфидан чщариш ва хусусийлаштириш Tyg'
рисида/Узбекистон Республикаси: qoнyнлар ва фармонлар. - Т.: Узбекистон, 1992, 65-б.
4 Идтисодий ислоЬотларни чудурлаштириш чора-тадбирлари (1994 й. 21 январь) ва мулкни давлат
тасарруфидан чидариш ва хусусийлаштириш жараёнини янада ривожлантиришнинг устувор
йуналишлари тyg'рисидаги (1994 йил 16 март) фармонлар.
ichiga olib, bu bosqichda xususiylashtirish jarayoni umumiy uy-joy fondini, savdo,
mahalliy sanoat, xizmat ko’rsatish korxonalarini hamda qishloq xo’jalik mahsulotlarini
qayta ishlash tizimini qamrab oldi. Engil, mahalliy sanoatga, transport va qurilishga,
boshqa tarmoqlarga qarashli ayrim o’rta va yirik korxonalar keyinchalik sotib olinish
huquqi bilan ko’proq ijra korxonalariga, jamoa korxonalariga, yopiq turdagi
akstionerlik jamiyatlariga aylantirildi. Akstiyalarning nazorat paketi davlat ixtiyorida
saqlab qolindi.
4- chizma. Davlat mulkini xususiylashtirishning usullari.
Xususiylashtirishning birinchi bosqichida davlat xalq xo’jaligining iqtisodiy
jihatdan samarasiz bo’lgan, biroq butun mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida muhim
rol o’ynaydigan ayrim sektorlarini, ayrim korxonalarni saqlab turishni va mablag'
bilan ta’minlash vazifalarini o’z zimmasiga oldi.
Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning birinchi bosqichi natijasida kichik
xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat mulkini boshqarish va uni mulkchilikning
boshqa shakllariga aylantirish uchun kerak bo’lgan muassasalar tizimi vujudga
keltirildi.
5-
chizma.
O’zbekistonda
mulkni
davlat
tasarrufidan
chiqarish
va
xususiylashtirish jarayonini amalga oshirish bosqichlari.
Savdo, aholiga maishiy xizmat ko’rsatish, mahalliy sanoat korxonalari xususiy
va jamoa mulki qilib berildi. Natijada 1997 yilda savdo-sotiq hajmi va umumiy
ovqatlanish yalpi mahsulotining 95 foizdan ortiqrog'i davlatga qarashli bo’lmagan
sektorga to’g'ri keldi. Uy joylarni xususiylashtirish jarayonida ilgari davlat ixtiyorida
bo’lgan bir milliondan ortiq kvartira yoki davlat uy-joy fondining 95 foizdan ortiqrog'i
fuqarolarning xususiy mulki bo’lib qoldi.
Davlat ijtimoiy dasturida belgilab berilgan ikkinchi bosqich 1994-1995 yillarga
to’g'ri keldi. Bu bosqichda ko’plab o’rta va yirik korxonalar hissadorlik jamiyatlariga
aylantirildi hamda ularning akstiyalari respublika qimmatbaho qog'ozlar bozorining
asosini tashkil etdi. Davlat mulki hissadorlikka aylantirilishi bilan bir qatorda kichik
xususiy biznes korxonalari qizg'in tashkil qilindi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarishning va xususiylashtirishning bu bosqichda
ochiq turdagi akstionerlik jamiyatlarini vujudga keltirish, davlat mulkini tanlov
asosida hamda kim oshdi savdosida sotish amaliyotga joriy qilindi. Ko’chmas mulk va
qimmatli qog'ozlar bozorining yangi muassasalari barpo etildi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan keladigan samara
ikki yoqlama tavsifga ega. Bir tomondan, u aholining bo’sh turgan mablag'larini
o’ziga jalb qilib, ularning bozorga taziyqini pasaytiradi. Ikkinchi tomondan, yangi
mablag'larni ishlab chiqarishga jalb etish va tovar ishlab chiqaruvchilar o’rtasida
raqobatni yuzaga keltirish uchun sharoit yaratadi. Bu erda shuni ta’kidlash lozimki
xususiylashtirish
iqtisodiyotning
davlatga
qarashli
bo’lmagan
sektorini
shakllantirishning yagona yo’li emas. Tashabbuskorlik asosida yakka tartibdagi
xususiy mulkchilikka asoslangan, shuningdek, turli xil kooperativlar, shirkatlar,
ma’suliyati cheklangan jamiyatlar ko’rinishidagi kichik va o’rta korxonalarni tashkil
qilish - ikkinchi qudratli jarayon hisoblanadi.
Respublika iqtisodiyoti 1996 yildan boshlab mulkni davlat tasarrufidan chiqarish
va xususiylashtirishning uchinchi bosqichiga kirdi. Bu bosqich davrida (1996-1998
yillar) xususiylashtirilmaydigan ob’ektlar ro’yxatiga kirmagan barcha ob’ekt va
korxonalar (jami 3146 ta) davlat tasarrufidan chiqarildi.
Xususiylashtirish jarayonlarining to’rtinchi bosqichi (1998-2002 yillar) ning
asosiy vazifalari sifatida davlat byudjetiga xususiylashtirishdan tushgan mablag'larni
yo’naltirish, xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy investistiyalarni jalb etish,
boshqaruv samaradorligini oshirish va mulkchilik yangi munosabatlarini to’laqonli
amal qilishi uchun sharoitlar yaratish tadbirlarini amalga oshirish belgilandi.
O’zbekistonda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonlarining
hozirgi - beshinchi bosqichi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 24
yanvardagi «O’zbekiston iqtisodiyotida xususiy sektorning ulushi va ahamiyatini
tubdan oshirish chora-tadbirlari to’g'risida»gi Farmoni bilan bog'liq. Mazkur Farmon
yaqin istiqbolda yo’naltirilgan. Iqtisodiy nochor davlat korxonalarini davlat
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini jadallashtirish, shuningdek,
mazkur korxonalarni modernizastiyalash va barqaror rivojlantirish uchun to’g'ridan-
to’g'ri investistiyalarni jalb etish maqsadida xususiylashtirilgan ob’ektlarga narx
belgilashning samarali mexanizmi joriy etildi. Xususan, xususiylashtirilgan korxonalar
davlat aktivlarining boshlang'ich narxlarini sekin-asta pasaytirib borish hamda davlat,
iqtisodiy nochor korxonalarni va past likvidli ob’ektlarni nol darajadagi xarid qiymati
bo’yicha tanlov asosida investistiya majburiyatlarini qabul qilish sharti bilan
investorlarga sotish tartiblari tasdiqlandi.5
Mamlakatimizdagi davlat korxonalarini xususiylashtirishning 1995-2004
yillardagi asosiy natijalarini 6-jadval orqali kuzatish mumkin.
5 Валижонов А.Р. Особенности современного этапа разгосударствления и приватизации. - Восемнадцатые
Международные Плехановские чтения «Реформирование и модернизация национальной экономики -
стратегический курс на демократизацию и обновление общества»: Тезисы докладов профессорско-
преподавательского состава и специалистов-практиков (26 марта 2005г). Выездная сессия в г.Ташкенте. - М.:
изд-во РЭА, 2005, с.22-23.
6- jadval. O’zbekistonda davlat korxonalarini xususiylashtirishning asosiy
ko’rsatkichlari.
Respublikada xususiylashtirishning adresli yo’naltirilganligi uning navbatdagi
xususiyatidir. Bu aholining barcha qatlamlariga mazkur jarayonda aniqroq va
natijaliroq
qatnashishi
imkonini
beradi.
Xususiylashtirishning
adresli
yo’naltirilganligi uy-joylarning o’z egalariga imtiyozli yoki bepul berilishida,
aholining ko’proq muhtoj va zaif qatlamlarini qo’llab-quvvatlashning turli xil
Ko’rsatkichlar
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Xususiylashtirilgan
korxonalar
soni,
birlik
8537 1915 1231 451
448
374
1449 1912 1519 1228
Xususiylashtirish
natijasida
tashkil
etilgan
nodavlat
mulkidagi
korxonalar soni
8537 1915 899
266
373
372
1238 1800 1452 1228
Akstiyadorlik
jamiyatlari
1026 1257 456
110
141
152
227
223
75
28
Xususiy
korxonalar
6036 420
260
103
156
103
827
1252 981
1038
Boshqa shakldagi
korxonalar
1475 238
183
53
76
117
184
325
396
162
Xususiylashtirishdan
tushgan
mablag',
mlrd. so’m
2,4
5,3
4,4
8,9
9,1
14,3 23,2 43,6 56,1 78,4
dasturlari byudjet mablag'lari hisobiga qoplanishida, qishloq aholisi o’z yordamchi
xo’jaligi uchun chek erlar olishi kabilarda ifodalanadi.
O’zbekistonda xususiylashtirishning to’lovliligi uning navbatdagi muhim
xususiyatidir. Pulni to’lash orqali davlat tasarrufidagi korxona va ob’ektlarni
xususiylashtirishda mulkni bepul taqsimlash bilan bog'liq salbiy holatlar bartaraf
etilishi bilan birga qator muammolarni hal qilish imkoniyati yaratiladi. Bulardan
asosiysi avvalo tadbirkorlikni, xususiylashtirilgan korxonalarni davlat tomonidan
qo’llab-quvvatlashning
moliyaviy
manbalari
paydo
bo’ladi,
bozor
infrastrukturasini barpo etish uchun resurslar vujudga keladi va aholini ijtimoiy
muhofazalash dasturini ro’yobga chiqarish uchun mablag'lar jamlanadi.
Davlat mol-mulkini yangi mulkdorlarga sotish yo’li orqali ularning
mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirilishi bilan birga xususiylashtirishdan
olinadigan mablag'lar shu korxonaning o’zini qo’llab-quvvatlashga, yangi
raqobatlashuvchi korxonalar barpo etishga ham sarflanadi.
Navbatdagi muhim xususiyat - respublikada mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish chog'ida aholi uchun kuchli ijtimoiy kafolatlar yaratildi va ta’minlandi.
Ijtimoiy kafolatlar bir butun imtiyozlar tizimi orqali yaratildi. Bular
xususiylashtirilayotgan korxona mehnat jamoasiga akstiyalarni imtiyozli shartlar
bilan sotish, yangi mulkdorga eskirgan asosiy fondlar hamda ijtimoiy
infrastruktura ob’ektlarini bepul topshirish, davlat korxonalarining mol-mulki,
fermalar, bog'lar va shu kabilarni imtiyozli shartlar asosida xususiylashtirish,
hamda soliq to’lashda ayrim imtiyozlar berish kabilardir.
Respublikada davlat mulkini xususiylashtirishning o’ziga xos boshqa
jihatlari Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan bayon qilingan iqtisodiy
islohotlarni amalga oshirishning asosiy qoidalaridan kelib chiqadi. Bular
quyidagilar:
a) davlat
mulkini
xususiylashtirish
respublikada
amalga
oshirilayotgan
islohotlarning ichki mantiqiga bo’ysindiriladi va ularning asosini tashkil qiladi;
b) mulkni xususiylashtirish jarayoni davlat tomonidan boshqariladi;
v) xususiylashtirishni huquqiy-me’yoriy jihatdan ta’minlashda qonunlarga
rioya etiladi.
Respublikamizda xususiylashtirish bo’yicha qo’yilgan vazifa, davlat sektori
bozor sharoitida ham sezilarli rol o’ynashi inkor qilmaydi. Chunki iqtisodiyotning
davlat korxonalari saqlanib qolishi kerak bo’lgan sohalar ham mavjud. Bunday
korxonalar uchun ularning bozor sharoitlariga tarkiban moslashuviga imkon
beradigan
xo’jalik
yuritish
mexanizmini
ishlab
chiqish
talab
qilinadi.
32
29
O’zbekistonda
mulkni
davlat
tasarrufidan
chiqarish
va
xususiylashtirish borasida erishilgan natijalar iqtisodiy tahlili.
O’zbekiston mustaqil taraqqiyot yo’lini tanlab, jamiyatni tubdan
isloh qilish strategiyasi ishlab chiqishda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor
iqtisodiyotiga
o’tishni
pirovard
maqsad
sifatida
belgilab
oldi.
Prezidentimiz bu borada “Bunda biz markazlashtirilgan, ma’muriy-
buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tish -
eski
xo’jalik
yuritish
mexanizmini
shunchaki
yangilash
yoki
takomillashtirish emas, balki bir sifat holatidan ikkinchi sifat holatiga
o’tish ekanligini qayta-qayta ta’kidladik. Bu bir iqtisodiy munosabatlar
va tashkiliy- boshqaruv tuzilmalarining boshqa iqtisodiy munosabatlar va
tashkiliy-boshqaruv tuzilmalari bilan almashinuvidir”2, deb ko’rsatib
berdi.
Bundan ko’rinadiki, bir ijtimoiy-iqtisodiy tizim o’rniga mazmun va
sifat jihatidan farqlanuvchi butunlay yangi tizimning shakllantirilishi
jamiyatdagi
mavjud
iqtisodiy
manfaatlar
va
munosabatlar
muvozanatining buzilishiga, ko’plab tashkiliy-iqtisodiy va xo’jalik
yuritish shakllarining barham topishi yoki o’zgarishiga, yangilarining
paydo bo’lishiga olib keladi. Eng muhimi, bunday yangilanishlar jamiyat
a’zolarining iqtisodiy tafakkuri, turmush tarzi va “hayot falsafasi”dagi
tub o’zgarish holatlari bilan bog'liqdir.
Jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va qiyofasining yangilanishi
mazkur jarayonlar huquqiy asoslarining yaratilishi bilan birga uzviy
holda borishi zarur. Shunga ko’ra, iqtisodiy islohotlarning dastlabki
pallasidanoq mamlakatimizda Fuqarolik, Er, Soliq va Bojxona
kodekslari,
“Davlat
tasarrufidan
chiqarish
va
xususiylashtirish
to’g'risida”, “Banklar va bank faoliyati to’g'risida”, “Chet el
investistiyalari to’g'risida”, “Chet ellik investorlar huquqlarining
kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to’g'risida”gi Qonunl arning
qabul qilinishi muhim qadam bo’ldi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tishdagi islohotlarning bosqichligi va izchilligining muhim qoidasi va e’tiborda
tutish lozim bo’lgan jihatlaridan biri - ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlardagi har qanday sifat o’zgarishlarini
muntazam kuzatib, ularni yanada rivojlanishini rag'batlantirib, va ayni paytda, buning uchun etarli shart-
sharoitlarni yaratib borish hisoblanadi. Shunga ko’ra, Prezidentimiz ta’kidlaganidek, islohotlarimizning
keyingi bosqichida “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g'risida”, “Xususiy korxona
to’g'risida”, “Valyutani tartibga solish to’g'risida”, “Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g'risida”, “Fermer xo’jaligi
to’g'risida”gi Qonunlar, yangi tahrirdagi Soliq kodeksi va iqtisodiyotni isloh qilish bo’yicha umumiy
hisobda 400 dan ziyod qonun hujjatlari ishlab chiqilib, qabul qilindi va joriy etildi. Ularning barchasi
iqtisodiyotimizni yanada liberallashtirish va modernizastiya qilishda nafaqat mustahkam huquqiy asos,
balki amalga oshirilayotgan bozor islohotlarining ortga qaytmasligining kafolati bo’lib xizmat qilmoqda.
Agar bozor islohotlarining dastlabki pallalarida odamlarda bu boradagi tasavvurlar etarli emasligi
natijasida mazkur jarayonlarga ma’lum darajada hadiksirash, ertangi hayot uchun tashvishlanish, hattoki
ayrim hollarda ishonchsizlik xislari
mavjud bo’lsa, mamlakatimizdagi islohot
va
30
yangilanishlarning o’tgan davri bunday hissiyot va ikkilanishlarni
yo’qotib yubordi, aholi orasida ertangi kunga ishonch va yorqin kelajak
uchun intilish, bunyodkorlik yo’lida harakat qilish kabi xislatlarni
kuchaytirdi. Bugungi kunda jamiyat a’zolarining aksariyati bozor
iqtisodiyotining afzalliklari va imkoniyatlarini o’z hayotlari va turmush
tarzlarida yaqqol sezmoqdalar. Dastlab odamlar uchun qandaydir
mavhum bo’lib tuyulgan bozor iqtisodiyoti bugun ularning farovon
hayotlari uchun yangidan-yangi imkoniyatlarni ochib bermoqda.
Prezidentimiz o’z ma’ruzasida yuqoridagi ijobiy jihatlarni ta’kidlash
bilan birga, xolisona tahlil, islohotlarimizning mantig'i va izchilligi,
ularning eng zamonaviy bozor normalariga muvofiqligini baholash
iqtisodiyotni
boshqarish
tizimini
yanada
chuqurlashtirish,
takomillashtirish va liberallashtirish bo’yicha jiddiy ehtiyoj mayjudligini
ko’rsatayotganini ham ta’kidlab o’tdi.
Ma’lumki, erkinlashtirish bozor iqtisodiyotini shakllantirishning
asosiy
yo’nalishlaridan
biri
bo’lib,
xo’jalik
hayotining
barcha
sohalaridagi to’siq hamda cheklovlarni, shuningdek, davlat nazoratini
keskin ravishda qisqartirish yoki bekor qilishga yo’naltirilgan chora-
tadbirlar tizimidan iboratdir. U butun iqtisodiyotga tatbiq etilib,
quyidagilarni o’z ichiga oladi:
- xo’jalik faoliyatini amalga oshirishda davlat monopoliyasini bekor
qilish;
- resurslarning markazlashgan holdagi taqsimotini tugatish;
- narxlarning ustun ravishda talab va taklif nisbati asosida
shakllantirilishiga o’tish;
- ichki va tashqi bozorlarda transakstion bitimlar ustidan davlat
nazoratini pasaytirish va h.k.
O’zbekiston Respublikasi Konstitustiyasida xususiy mulkka alohida
e’tibor qaratilib, uning boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat
himoyasida ekani alohida qayd etilgan. Shuni tan olishimiz va doimo
e’tiborda tutishimiz kerakki, bugungi kunda ham aholi ma’lum bir
qismining xususiy mulk, tadbirkorlik, daromadlarning shakllanishi
tizimining erkinligiga salbiy munosabatda bo’lishi hollari uchrashi
mumkin. Bu holat totalitar tizimning bir necha o’n yillar davomida
hukmronligi oqibatida aholida shakllangan boqimandalik kayfiyati,
davlat yordamiga umidvorlik, xususiy mulkning uzoq yillar davomida
ta’qib qilib kelinganligi, uning ayrim kishilar tasavvurida salbiy taassurot
qoldirganligi kabi sabablar bilan izohlanadi.
Mamlakatimizda xususiy mulkning daxlsizligi va davlat himoyasiga
olinganligi
to’g'risida
to’xtalar
ekanmiz,
bu
taniqli
iqtisodchi
Ya.Kornaining xususiy sektorni samarali rivojlanishini ta’minlash uchun
“Xususiy mulkning mutlaq xavfsizligi to’g'risida qat’iy ravishda e’lon
qilinishi zarur... Albatta, bunday kafolatlar qonunlar, partiyalarning
dasturlari va etakchi davlat arboblarining bayonotlari orqali belgilanishi
lozim... Kelgusidagi investistiyalar haqida qayg'urish “Konfiskastiyalar
31
endi hech qachon bo’lmaydi!” deya qat’iy bayonot berishni taqozo
etadi”6 degan so’zlarini keltirish o’rinlidir. O’zbekiston o’z mustaqilligini
qo’lga kiritgandan buyon Prezidentimiz shaxsan turli doiralarda bunday
kafolatlar to’g'risida muntazam ravishda, qayta-qayta ta’kidlab kelmoqda.
“Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konstepstiyasi”da “Birinchi navbatda,
xususiy mulkning huquq va himoyasini mustahkamlashimiz, har qaysi
xususiy mulkdor qonuniy yo’l bilan qo’lga kiritgan yoki yaratgan o’z
mulkining daxlsizligiga aslo shubha qilmasligini ta’minlaydigan
ishonchli kafolatlar tizimi ni yaratishimiz zarur. Har bir tadbirkor avvalo
shuni aniq-ravshan bilib olishi kerakki, davlat xususiy mulkdor
huquqlarining himoyachisidir. Shuning uchun ham tadbirkorlar o’z
biznesiga bexavotir investistiya kiritishi, ishlab chiqarish faoliyatini
kengaytirishi, mahsulot hajmi va olayotgan daromadini ko’paytirishi, o’z
mulkiga o’zi egalik qilishi, foydalanishi, tasarruf etishi lozim”7 deya yana
bir bor ta’kidlanishi ushbu fikrlarning yaqqol tasdig'idir.
Ma’ruzada shu maqsadda bozor iqtisodiyotining negiz i hisoblangan
xususiy mulkka nisbatan davlat tomonidan berilayotgan asosiy
kafolatlarni mustahkamlashga qaratilgan “Xususiy mulkni himoya qilish
va mulkdorlar huquqlarining kafolatlari to’g'risida”gi Qonunni ishlab
chiqish va qabul qilish zarurligi, shuningdek, boshqaruv tizimini
takomillashtirish,
ortiqcha
byurokratik
to’siqlarni
bartaraf
etish
maqsadida “Tadbirkorlik faoliyati sohasida ruxsat berish tartib-qoidalari
to’g'risida”gi Qonunni ishlab chiqish va qabul qilish muhim ahamiyat
kasb etishi, bunda tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun zarur bo’lgan
ruxsat berish tartib-qoidalarining qat’iy cheklangan ro’yxati va turlarini
aniq belgilab qo’yish, qonunda nazarda tutilmagan ortiqcha ruxsatnoma
va ruxsat berish tartib-qoidalarining yangi turlari kiritilishini qonun bilan
keskin taqiqlash zarurligi ta’kidlandi.
Prezidentimiz tomonidan tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishdagi
ruxsat
berish
jarayonlarining
qisqartirilishi
va
to’lovlarning
optimallashtirilishi bilan bog'liq chora-tadbirlarga oldingi yillardan
e’tibor qaratib kelinmoqda. Xususan, 2009 yilda ham tadbirkorlarning o’z
ishini tashkil etish bilan bog'liq sarf- xarajatlarini qisqartirish ishlari
davom ettirilib, jumladan:
- arxitektura-rejalashtirish topshiriq to’plamlarini olish qiymati - 4
barobar;
- loyiha-smeta hujjatlarini ekspertizadan o’tkazish - 2,5 barobar;
- kadastr hujjatlarini rasmiylashtirish qiymati - 2 barobarga pasaytirilgan
edi.
7
Мамлакатимизда демократик ислоИотларни янада чуоурлаштириш ва фуqаролик жамиятини
ривожлантириш концепцияси. - Узбекистан Республикаси Президента Ислом Каримовнинг
Узбекистан Республикаси Олий Мажлиси Ронунчилик палатаси ва Сенатининг qушма
мажлисидаги маърузаси // “Халq сузи” газетаси, 2010 йил 13 ноябрь.