Ilmiybaza.uz
IQTISODIY TIZIMLAR VA MULKCHILIK MUNOSABATLARI
Reja:
1. Iqtisodiy tizimlar va ularning modellari
2. Mulk turlari va shakllari
3. Mulk ob`ekti va sub`ekti. Mulkchilik munosabatlari
4. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning o`ziga xosligi
Ilmiybaza.uz
3
.
. Iqtisodiy tizimlar va ularning modellari
Har bir davrda va makonda amal qilayotgan iqtisodiy munosabatlar majmuasi
iqtisodiyotni tashkil qilish shakllari, xo`jalik mexanizmi va iqtisodiy muassasalar
bilan birgalikda iqtisodiy tizimni tashkil qiladi.
Iqtisodiy nazariyada ko`pincha iqtisodiy tizim tushunchasini ishlab chiqaruvchi
kuchlarning rivojlanish darajasi bilan bog’lab turkumlashga harakat qilinadi. Shu
asosda dunyodagi rivojlangan mamlakatlar iqtisodiy tizimning uchta nusxasiga
kiritiladi: an`anaviy iqtisodiyot, ma`muriy buyruqbozlik iqtisodiyoti va bozor
iqtisodiyoti tizimlari.
An`anaviy iqtisodiyot – deyarli hamma mamlakatlar bosib o`tgan tarixiy
tizimdir. U hozirgi davrda ham ba`zi iqtisodiy jihatdan past rivojlangan
mamlakatlarda mavjud bo`lib, ularda urf-odatlar, udumlarga, an`analarga
asoslangan iqtisodiy jarayonlar orqali amal qiladi. An`anaviy iqtisodiyotda natural
yoki mayda tovar xo`jaligi hukmron bo`ladi. Bu erda ishlab chiqarish, ayirboshlash,
daromadlarni taqsimlash vaqti-vaqti bilan o`rnatiladigan urf-odatlarga asoslanadi.
Merosxo`rlik va sulola (tabaqa) shaxslarning iqtisodiy rolida hukmronlik qiladi,
ijtimoiy-iqtisodiy turg’unlik aniq ifodalanadi. Texnika taraqqiyoti va yangiliklarni
joriy qilish keskin cheklangan, chunki ular ko`pincha an`analarga zid keladi va
ijtimoiy tuzum barqarorligiga xavf tug’diradi. Iqtisodiy faoliyatga nisbatan diniy va
madaniy tartiblar birlamchi hisoblanadi. Bu erda shuni ta`kidlash lozimki,
iqtisodiyot muammosini hal qilishning bir xil va umum tan olingan yechimi mavjud
emas. Har xil madaniyat va tarixiy o`tmish, har xil urf-odat va an`analar, qarama-
qarshi mafkuraviy qarashlarga ega bo`lgan turli jamiyatlar aniq iqtisodiy
muammolarni hal qilish uchun turli xil tartiblardan foydalanadi.
Bozor
iqtisodiyotiga
qarama-qarshi
tizim
ma`muriy-buyruqbozlik
iqtisodiyoti hisoblanadi. Bu tizim amalda barcha moddiy resurslarga ijtimoiy,
aniqrog’i, davlat mulkchiligining hukmronligi va ma`muriy organlar tomonidan
iqtisodiy qarorlarning markazlashgan tartibda qabul qilinishi bilan tavsiflanadi.
Foydalanadigan resurslarning hajmi, mahsulotning tarkibi va taqsimlanishi, ishlab
Ilmiybaza.uz
chiqarishni tashkil qilish kabilarga tegishli barcha muhim qarorlar markaziy
boshqarish organlari tomonidan qabul qilinadi.
Iqtisodiy taraqqiyotda muhim bosqich hisoblangan tizim bozor iqtisodiyoti
tizimidir. Bozor iqtisodiyoti tizimi asosan ikki bosqichga egadir. Birinchisi erkin
raqobatga asoslangan klassik bozor iqtisodiyoti bo`lib, ba`zi adabiyotlarda uni sof
kapitalizm deb ham yuritiladi. Ikkinchisi esa hozirgi zamon rivojlangan bozor
iqtisodiyoti bo`lib, uni aralash iqtisodiyot tizimi deb ham yuritiladi.
Erkin raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti resurslarga xususiy
mulkchilik, iqtisodiy faoliyatda va tadbirkorlikda erkinlik, iqtisodiy jarayonlarni
tartiblashda va uyg’unlashtirishda bozor mexanizmidan foydalanish bilan
tavsiflanadi. Bunday tizimda har bir iqtisodiy sub`ektning xatti-harakati uning
xususiy manfaatiga asoslanadi. Ular o`zlari qabul qilgan xo`jalik yechimlari va
qarorlari asosida daromadlarini eng yuqori darajada yetkazishga intiladilar. Bu
alohida qabul qilingan qarorlar bozor tizimi yordamida uyg’unlashtiriladi. Raqobat
sharoitida tovarlarning ishlab chiqarilishi, resurslarning taklif qilinishi shuni
bildiradiki, har bir mahsulot va resurslarning ko`plab mustaqil harakat qiluvchi
xaridor va sotuvchilari mavjud bo`ladi. Bu yerda iqtisodiy jarayonlarga davlatning
aralashuvi cheklangan tavsifga ega bo`ladi. Shu sababli davlatning roli xususiy
mulkni himoya qilish va erkin bozorning amal qilishiga qulay sharoit yaratuvchi
huquqiy tartiblar o`rnatishdan iboratdir.
Hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti. Hozirgi davrda real hayotda bozor
iqtisodiyoti
sof
bozor
mexanizmi
va
rejali
iqtisodiyot
unsurlarini
mujassamlashtiradi. Mulkchilikning har xil shakllari, tadbirkorlikning turli
yo`nalishlari mavjud bo`ladi, unda rejalashtirish, prognozlash (bashorat), aholini
ijtimoiy himoyalash kuchayadi. Masalan, AQSh iqtisodiyoti hozirgi davrda oldingi
erkin bozor iqtisodiyotidan sezilarli farq qiladi. Bu farqlar quyidagilarda ko`rinadi:
birinchidan, mulkning bir qismi davlat qo`lida bo`lib, u iqtisodiyotda faol rol
o`ynaydi. Bu iqtisodiyotning barqarorligi va o`sishi uchun sharoit yaratishda, bozor
tizimi yetarli darajada ishlab chiqarmaydigan yoki umuman yetkazib bermaydigan
Ilmiybaza.uz
ayrim tovarlar va xizmatlar bilan ta`minlashda, daromadlar taqsimlanishini
o`zgartirishda va shu kabilarda namoyon bo`ladi;
ikkinchidan, sof kapitalizmdan farqli o`laroq, AQSh iqtisodiyotida yirik
korporatsiyalar va kuchli kasaba uyushmalari shaklidagi qudratli iqtisodiy
tashkilotlar mavjud.
Bu erda, shuni alohida ta`kidlash lozimki, xususiy mulkchilik va bozor tizimiga
suyanish, ijtimoiy mulkchilik va markazdan rejalashtirish har doim ham bir vaqtda
mavjud bo`lmasligi mumkin. Masalan, sobiq millatchi Germaniya iqtisodiyoti
avtoritar kapitalizm deb atalgan, chunki mulkchilik xususiy bo`lib qolsada,
mamlakat iqtisodiyoti qattiq nazorat ostiga olingan va markazdan boshqarilgan.
Buning teskarisi, bozor sotsializmi deb atalgan sobiq sotsialistik Yugoslaviya
iqtisodiyotida resurslarga ijtimoiy mulkchilik xos bo`lgan va bir vaqtda iqtisodiy
faoliyatni tashkil qilish va boshqarishda erkin bozor asosida olib borilgan. Shvetsiya
iqtisodiyotida ham 90 % dan ortiq xo`jalik faoliyati xususiy firmalarda to`plangan
bo`lsada, davlat iqtisodiy barqarorlikni ta`minlash va daromadlarni qayta
taqsimlashda faol qatnashadi. Hozirgi vaqtda Xitoy Xalq Respublikasida davlatning
markazlashgan holda iqtisodiyotga aralashuvi va rejalashtirish tizimi saqlanib
qolgan holda bozor mexanizmlari muvaffaqiyat bilan qo`llanilib, barqaror va tez
sur`atlar bilan iqtisodiy o`sishga erishmoqda.
3.2. Mulk turlari va shakllari
Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida mulkchilik munosabatlari o`z ichiga
davlat mulkini, ishlab chiqarish, xizmat ko`rsatish va matlubot sohalaridagi jamoa
mulkining xilma-xil turlarini, ijtimoiy tashkilotlar mulkini, uy xo`jaligi va shaxsiy
tomorqa xo`jaligi hamda yakka tartibdagi mehnat faoliyati bilan bog’liq bo`lgan
mehnatkashlarning shaxsiy mulkini, tashqi iqtisodiy munosabatlar sohasidagi
aralash mulk shakllarini va xususiy mulklarni oladi. Shu sababli «O`zbekiston
Respublikasining mulkchilik to`g’risida»gi qonunida turli-tuman mulklar quyidagi
mulk shakllariga kiritiladi: davlat mulki, jamoa mulki, xususiy mulk, shaxsiy mulk,
aralash mulk (3.3-chizma).
3.3-chizma
Ilmiybaza.uz
Mulkchilik shakllarining tasniflanishi
Mulkchilik turli shakllarining mavjud bo`lishi va ularning iqtisodiy mezoni,
avvalo, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va ishlab chiqarishning
umumlashuvi darajasi bilan bog’liq. Shu bilan birga mulkchilik shakllari ishlab
chiqaruvchi kuchlarning holati, ijtimoiy mehnat taqsimoti va tashkiliy-iqtisodiy
munosabatlarining yetuklik darajasi bilan mos kelishi zarur.
Davlat mulki – egalik qilish, foydalanish va tasarruf qilish davlat
ixtiyorida bo`lgan mulk ob`ektlaridan iborat. Davlat mulki asosan ikki yo`l bilan
hosil bo`ladi:
1) xususiy mol-mulkning milliylashtirilib, davlat ixtiyoriga o`tkazilishi;
2) davlat mablag’lari hisobidan korxonalar qurish, davlatga qarashli korxona
va tashkilotlarda investitsiyalarni amalga oshirish.
Davlat mulki haqiqatda ham xalqqa qarashli bo`lgan, bo`linmaydigan yoki
umumiy resurslardan foydalanish uchun juda mosdir. Bunga misol qilib takror ishlab
chiqarib bo`lmaydigan tabiiy resurslarni, yirik inshootlar va transport vositalari,
yo`llar kabi iqtisodiy tuzilmaning kattagina qismini ko`rsatish mumkin.
Xususiy mulk –
Ayrim kishilar va
guruhlarga tegishli
bo’lib, yollanma
mehnatdan
foydalanib daromad
topishga qaratilgan
mulk
Jamoa mulki –
Muayyan maqsad
yo’lida turli
ko’rinishdagi
jamoalarga birlashgan
kishilar tomonidan
birgalikda
o’zlashtiriluvchi vosita
va ne’matlar
Davlat mulki –
o’z vazifalarini
bajarish maqsadida
davlat tomonidan
o’zlashtiriluvchi
turli vosita va
ne’matlar
Aralash mulk –
Turli mulk shakllari
sintezidan tashkil topib,
shunga muvofiq tarzda
o’zlashtiriluvchi vosita va
ne’matlar
Yakka tartibdagi
xususiy mulk – alohida
olingan mulkdor
tomonidan
o’zlashtiriluvchi vosita
va ne’matlar
Korporativ xususiy mulk –
ma’lum maqsad yo’lida o’zaro
birlashgan mulkdorlar mablag’iga
asoslangan korxonalar tashkil etish
orqali o’zlashtiriluvchi vosita va
ne’matlar
Mulkchilik shakllari
Shaxsiy mulk –
fuqarolarning
shaxsiy yoki
oilaviy
ehtiyojlarini
qondirishga
qaratilgan mulk
Ilmiybaza.uz
O`zbekistonda Fuqarolik Kodeksiga muvofiq davlat mulki Respublika
mulkidan va ma`muriy-hududiy (munitsipal) tuzilmalar mulkidan iborat bo`ladi.
Yer, yer osti boyliklari, suv, havo bo`shlig’i, o`simlik va hayvonot dunyosi hamda
boshqa tabiiy resurslar, respublika hokimiyati va boshqaruvi tuzilmalari mol-mulki,
davlatga qarashli madaniy va tarixiy boyliklar, byudjet mablag’lari, oltin zaxirasi,
valyuta fondi va boshqa davlat fondlari respublika mulki hisoblanadi.
Ma`muriy-hududiy (munitsipal) tuzilmalar mulkida davlat hokimiyati mahalliy
organlari mol-mulki, mahalliy byudjet mablag’lari, munitsipal uy-joy fondi va
kommunal xo`jaligi korxonalari va boshqa mulkiy majmualar, xalq ta`limi,
madaniyat, sog’liqni saqlash muassasalari kabilar mol-mulki bo`ladi.
Jamoa mulki – muayyan maqsad yo`lida jamoaga birlashgan kishilar
tomonidan moddiy va ma`naviy boyliklarni hamjihatlik bilan o`zlashtirishni
bildiradi. Jamoa mulki davlat mulkini korxona jamoasi sotib olishi, badal to`lab
korxona qurishi, aktsiya chiqarib, ularni sotish kabi yo`llar orqali paydo bo`ldi.
Jamoa mulkining muhim xususiyati shundaki, ishlab chiqarish vositalari va mehnat
mahsuliga ayrim shaxslar emas, balki ma`lum guruh, kishilar egalik qiladi. Jamoa
mulkiga kooperativlarning, ijara va jamoa korxonalarining, aktsiyadorlar
jamiyatlari, xo`jalik jamiyatlari va shirkatlarining, jamoa tashkilotlari va diniy
tashkilotlarning mulki kiradi.
Shaxsiy mulk – bu fuqarolar mulki bo`lib, ularning shaxsiy yoki oilaviy
ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Bu mulk shakli asosan shaxsning yoki uning
oila a`zolarining mehnati asosida ko`payadi va rivoj topadi.
Fuqaroning shaxsiy mulki asosan, ularning ijtimoiy ishlab chiqarishda
ishtirokidan, o`z xo`jaligini yuritishdan tushgan mehnat daromadlari hisobiga
vujudga keladi va ko`payadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy mulk aktsiyadan
olinadigan dividend, bank foizlari, xususiy sohibkorlik daromadi kabi yangi
manbalarga asoslanadi. Shaxsiy mulk ob`ektlari – bu turar joylar, bog’-hovli va
uylar, transport vositalari, pul jamg’armalari, uy-ro`zg’or va shaxsiy iste`mol
buyumlari, yakka tartibda va boshqa xo`jalik faoliyati uchun kerakli ishlab chiqarish
vositalari, ularda hosil qilingan mahsulot va boshqalar bo`lishi mumkin.
Ilmiybaza.uz
«O`zbekiston Respublikasida mulkchilik to`g’risida»gi qonunda ko`rsatilganidek,
savdo, umumiy ovqatlanish, maishiy xizmat sohasidagi, iqtisodiyotning boshqa
tarmoqlaridagi kichik korxonalar fuqaro va uning oila a`zolarining mulki bo`lishi
mumkin. Shaxsiy mulk ob`ektlari ehtiyojlarini qondirish doirasidan chiqib, daromad
topish yo`lida ishlatilishi mumkin.
Xususiy mulk – ayrim sohibkorlarga qarashli bo`lib, yollanma mehnatga
asoslangan holda foydalaniladigan mulkdir.
O`zbekiston Respublikasining mulkchilik to`g’risidagi qonunida (7-modda)
xususiy mulk o`z mol-mulkiga xususiy egalik qilish, undan foydalanish va uni
tasarruf etish huquqidan iboratdir deb ko`rsatilgan. Shu bilan birga xususiy mulk
bo`lgan mol-mulkning miqdori va qiymati cheklanmasligi ta`kidlanadi. Xususiy
mulk ham boshqa har qanday mulk shakllari kabi o`zining ijobiy va salbiy
tomonlariga ega. U so`zsiz, tashabbuskorlikni, mehnatga mas`uliyatlilik
munosabatlarini rag’batlantiradi. Shu bilan birga, tovar ishlab chiqarish sharoitida
xufyona daromad orttirishga intilish hissini tug’diradi. Mulkchilikning bu shaklini
tan olish iqtisodiyotda uni qo`llash foydali bo`lgan bo`g’inlarni aniqlash, uni tartibga
solishning moliyaviy va huquqiy mexanizmlarini shakllantirishni taqozo qiladi.
Lekin xususiy mulkchilikni bunday tan olish uni mutlaqlashtirish bilan umuman
bog’liq emas. Bu mulk sotib olingan ishlab chiqarish vositalari asosida mustaqil
xo`jalik yuritish yoki davlat korxonalari, kooperativ firmalar, do’kon, oshxona va
shu kabilarni sotib olish orqali vujudga kelishi mumkin.
Turli shakldagi mulklarning birikib ketishi natijasida aralash mulk paydo
bo`ladi. Bu mulk alohida olingan ob`ektning turli mulkdorlar ishtirokida
o`zlashtirilishini bildiradi.
3.3. Mulk ob`ekti va sub`ekti. Mulkchilik munosabatlari
Mulkchilik munosabatlari har qanday jamiyat iqtisodiy tizimining asosiy
munosabatlaridan birini tashkil qilib, insoniyat taraqqiyotining mahsuli hisoblanadi.
Mulkchilik munosabatlari moddiy va ma`naviy ne`matlarni ishlab chiqarish hamda
jamiyat boyliklarini o`zlashtirish jarayonlarida vujudga keladi. Shunday ekan,
Ilmiybaza.uz
mulkchilik munosabatlari – bu mulkka egalik qilish, foydalanish, tasarruf etish
va o`zlashtirish jarayonlarida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlardir.
Mulkka egalik qilish mulkning egasi qo`lida saqlanib turishini bildiradi va
yaratilgan moddiy boyliklarni o`zlashtirishning ijtimoiy shaklini ifodalaydi. Ayrim
hollarda mulkka egalik qilish uning egasi ixtiyorida saqlangan holda, undan amalda
foydalanish esa boshqalar qo`lida bo`ladi. Bunga ijaraga berilgan mol-mulkni misol
qilib keltirish mumkin. Mulkdan foydalanish – bu mol-mulkning iqtisodiy
faoliyatda ishlatilishi yoki ijtimoiy hayotda qo`llanilishidir. Mol-mulkni
o`zlashtirish yuz berganda u daromad olish uchun yoki shaxsiy ehtiyojni qondirish
uchun ishlatilishini bildiradi. Mulkni tasarruf etish – bu mol-mulk taqdirining
mustaqil hal qilinishidir. U mol-mulkni sotish, meros qoldirish, hadya qilish, ijaraga
berish kabi holatlarni erkin tanlash imkoniyati orqali namoyon bo`ladi.
Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmunini uning ajralmas jihatlari
(egalik qilish, foydalanish, o`zlashtirish va tasarruf etish) belgilab bersada, bu
munosabatlar tavsifi nafaqat alohida mulk shakllarida, balki bitta mulk shakli
doirasida ham farqlanishi mumkin. Mulkchilik jamiyatdagi ham huquqiy, ham
iqtisodiy munosabatlar mazmunini o`zida ifodalaydi. Mulkchilikning huquqiy va
iqtisodiy mazmuni o`zaro bog’liq va bir-birini taqozo qiladi, shu sababli mulkchilik
bir vaqtda ham iqtisodiy, ham huquqiy kategoriya hisoblanadi. Bu birlikda, yuqorida
ko`rsatilganidek, hal qiluvchi rolni mulkchilikning iqtisodiy tomoni egallaydi.
Mulkchilik xo`jalik va tadbirkorlik faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy
jihatdan ro`yobga chiqariladi. Agar mulk iqtisodiy jihatdan ro`yobga chiqarilmasa,
ya`ni o`zlashtirilmasa, ishlab chiqarishda foydalanilmasa yoki mulk egasiga
daromad keltirmasa, bunda u «huquqiy» kategoriya sifatida qoladi. Boshqa
tomondan, mulkchilikning huquqiy jihati uning iqtisodiy tomoniga nisbatan faqat
bo`ysunuvchi rol o`ynamaydi. Bu shunda ko`rinadiki, ishlab chiqarish vositalariga
ma`lum huquqiy egalik qilmasdan, hech kim ishlab chiqarish jarayonini amalga
oshira olmaydi, ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan mahsulotdan
foydalana olmaydi. Shu sababli mulkchilikning huquqiy me`yorlari (egalik qilish,
Ilmiybaza.uz
tasarruf qilish, foydalanish huquqi) iqtisodiy munosabatlarning aniqlashtirilgan
ko`rinishi hisoblanadi.
Huquqiy me`yorlar, bir tomondan, aynan mulkchilik munosabatlarini
muhofaza qilish zarurati bilan bog’liq holda vujudga kelsa, boshqa tomondan, ular
tovar ishlab chiqarish sharoitida mulkchilik munosabatlarini rivojlantirishda g’oyat
muhim rol o`ynaydi. Bu rol shunda ko`rinadiki, tovar xo`jaligi sharoitida ayrim
ijtimoiy qatlamlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashmasdan, ayirboshlash
munosabatlarida ishtirok etib (masalan, savdo vositachilari) mulkdorga aylanish
imkoniyati paydo bo`ladi. Shunday qilib, mulkchilikning huquqiy me`yorlari,
birinchidan, ishlab chiqarish vositalari va yaratilgan moddiy ne`matlarning
muayyan shaxslarga (huquqiy yoki jismoniy) tegishli ekanligini, ikkinchidan, mulk
egalarining qonun bilan qo`riqlanadigan vakolatlarini va nihoyat, uchinchidan, mol-
mulkni himoya qilish usullarini belgilab beradi.
Mulkchilik munosabatlari uning ob`ektlari va sub`ektlari bo`lishini shart qilib
qo`yadi. Mulkka aylangan barcha boylik turlari mulkchilik ob`ektlaridir. Mulk
ob`ekti bo`lib, inson yaratgan moddiy va ma`naviy boyliklar, tabiiy boyliklar, aqliy
mehnat mahsuli, insonning mehnat qilish qobiliyati – ishchi kuchi va boshqalar
hisoblanadi. Mulk ob`ektida asosiy bo`g’in – bu ishlab chiqarish vositalariga egalik
qilish hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalari kimniki bo`lsa, ishlab chiqarilgan
mahsulot ham unga tegishli bo`ladi.
Real hayotda ishlab chiqarish vositalarining umumlashish darajasi turli xil,
ya`ni ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish vositalari bilan qo`shilishi turli
darajada va turli shakllarda amalga oshiriladi. Shunga mos ravishda mulk sub`ektlari
vujudga keladi. Mulk sub`ekti jamiyatda ma`lum ijtimoiy-iqtisodiy mavqega
ega bo`lgan, mulk ob`ektini o`zlashtirishda qatnashuvchilar, mulkiy
munosabatlar ishtirokchilari bo`lib, ular jamoa, sinf, tabaqa yoki boshqa
ijtimoiy guruhlarga birlashgan bo`ladi. Ayrim kishilar, oilalar va davlat ham
mulkchilik sub`ekti sifatida maydonga chiqishi mumkin.
Mulk ob`ektlari va sub`ektlari yordamida mulkchilik munosabatlari va
huquqlarini yanada yaqqolroq tushunish mumkin. Mulkchilik munosabatlari – bu
Ilmiybaza.uz
mulk ob`ektini o`zlashtirish bo`yicha mulk sub`ektlari o`rtasidagi iqtisodiy
munosabatdir. Bu qoidani quyidagi tasvir orqali ifodalash mumkin:
Mulkchilik huquqlari esa mulk sub`ektining mulk ob`ektiga nisbatan
munosabatidir, ya`ni undan foydalanish va nazorat qilish yuzasidan kelib
chiquvchi huquqlar majmuidir:
Mulk sub`ektlari ko`p darajali bo`lib, shu sub`ektlardan birontasi o`zini mulk
egasi sifatida yuzaga chiqara olmasa, unda mulkchilik munosabatlari rasmiy va
yuzaki tus oladi.
3.4. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning o`ziga
xosligi
Bozor munosabatlariga o`tishning asosiy sharti ko`p ukladli iqtisodiyotni va
raqobat muhitini shakllantirish uchun shart-sharoitini vujudga keltirishdan iborat.
Bunda asosiysi mulkchilik masalasini hal qilishdir. Shu sababli mamlakatimiz
birinchi Prezidentimiz marhum I.A. Karimov mulkchilik masalasini hal qilishni
«...bozorni vujudga keltirishga qaratilgan butun tadbirlar tizimining tamal toshi
bo`lib xizmat qiladi»1 deb alohida ta`kidlab ko`rsatadi. Uzoq yillar mobaynida
respublikamiz
iqtisodiyotida
umumxalq
mulki
deb
atalgan,
aslida
esa
davlatlashtirilgan mulk to`liq hukmronlik qilib keldi. Nazariya va amaliyotda
umumxalq mulki deb hisoblangan mulk sub`ekti sifatida davlatning chiqishi jamiyat
a`zolari o`rtasida bu mulkka «hech kimniki», «davlatniki», «birovning mulki» deb
qarashlarning shakllanishiga olib keldi. Bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish
vazifasi o`tish davrida mulkchilikda davlat sektorining salmog’i ancha yuqori
1 Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т.3., - Т.: Ўзбекистон, 1996, 202-б.
OB’EKT
SUB’EKT
SUB’EKT
SUB’EKT
OB’EKT
Ilmiybaza.uz
bo`lgan mamlakatlarda bu mulkning ma`lum qismini davlat tasarrufidan chiqarish
va xususiylashtirishni taqozo qiladi. Shunga ko`ra, O`zbekistonda ham mulkni
davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga muhim ahamiyat kasb etuvchi
jarayon sifatida qaralib, O`zbekiston Respublikasining «Davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirish to`g’risida»gi Qonunida (1991 yil 19 noyabr’)
quyidagicha ta`rif beriladi:
Davlat tasarrufidan chiqarish – davlat korxonalari va tashkilotlarini jamoa,
ijara korxonalariga, aktsiyador jamiyatlarga, mas`uliyati cheklangan jamiyatlarga,
davlatga qarashli mulk bo`lmaydigan boshqa korxonalar va tashkilotlarga
aylantirishdir.
Xususiylashtirish – fuqarolarning va davlatga taalluqli bo`lmagan yuridik
shaxslarning davlat mulki ob`ektlarini yoki davlat aktsiyadorlik jamiyatlarining
aktsiyalarini davlatdan sotib olishidir2.
Bundan ko`rinadiki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashtirishga
qaraganda ancha keng tushuncha hisoblanadi. Xususiylashtirish - davlat mulkiga
egalik huquqining davlatdan xususiy shaxslarga o`tishidir. Mulkni davlat
tasarrufidan chiqarish xususiylashtirishdan tashqari, bu mulk hisobidan boshqa
nodavlat mulk shakllarini vujudga keltirishni ham ko`zda tutadi. U bir qator yo`llar
bilan amalga oshiriladi: davlat korxonalarini aktsiyadorlik jamiyatiga aylantirish,
davlat korxonasini sotib, uni jamoa mulkiga aylantirish; mulkni qiymatga qarab
chiqarilgan cheklar (vaucher) bo`yicha fuqarolarga bepul berish; mulkni ayrim
tadbirkor va ish boshqaruvchilarga sotish; ayrim davlat korxonalarini chet el firma
va fuqarolariga sotish yoki qarz hisobiga berish; davlat mol-mulkini auktsionlarda
kim oshdi savdosi orqali sotish va h.k.
Xususiylashtirishning usullari ham turli-tuman bo`lib, ularni 3 guruhga
ajratish mumkin: 1) davlat mulkini bepul bo`lib berish orqali xususiylashtirish; 2)
davlat mulkini sotish orqali xususiylashtirish; 3) davlat mulkini bepul bo`lib berish
hamda sotishni uyg’unlashtirish orqali xususiylashtirish (3.4-chizma).
2
Ўзбекистон
Республикасининг
Қонуни.
Давлат
тасарруфидан
чиқариш
ва
хусусийлаштириш
тўғрисида/Ўзбекистон Республикаси: қонунлар ва фармонлар. – Т.: Ўзбекистон, 1992, 65-б.
Ilmiybaza.uz
O`zbekistonda iqtisodiy islohotlarning dastlabki pallasidayoq mulkchilikning
hamma shakllari teng huquqli ekanligi konstitutsion tarzda e`tirof etildi va davlat
mulki monopolizmini tugatish hamda bu mulkni xususiylashtirish hisobiga ko`p
ukladli iqtisodiyotni real shakllantirish vazifasi qo`yildi. Avvalo mulkchilikning
turli xil shakllari qaror topishi uchun teng huquqiy me`yorlar va amal qilish
mexanizmlari yaratildi.3
O`zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga
yondashuvning muhim xususiyati – uni maxsus dasturlar asosida bosqichma-
bosqich amalga oshirishdan iborat. 1992-1993 yillar xususiylashtirishning birinchi
bosqichini o`z ichiga olib, bu bosqichda xususiylashtirish jarayoni umumiy uy-joy
fondini, savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko`rsatish korxonalarini hamda qishloq
xo`jalik mahsulotlarini qayta ishlash tizimini qamrab oldi (3.4-chizma).
3.4-chizma
Davlat mulkini xususiylashtirishning usullari
3 Иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш чора-тадбирлари (1994 йил 21 январь) ва мулкни давлат
тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнини янада ривожлантиришнинг устувор йўналишлари
тўғрисидаги (1994 йил 16 март) фармонлар.
Davlat mulkini xususiylashtirish
usullari
Aholoning ayrim ijtimoiy
qatlamlariga bepul berish
Barcha jamiyat a’zolariga sotish
Barcha jamiyat a’zolariga bepul
bo’lib berish
Kim ochdi savdosida fuqarolarga
yoki yuridik shaxslarga sotish
Har bir jamiyat a’zosining davlat
mulkini hosil qilishdagi ishtiroki,
ya’ni qo’shgan hissasiga qarab bo’lib
berish
Foyda keltirmayotgan korxonani
mehnat jamoasiga bo’lib berish
Korxonalarni keyinchalik mehnat
jamoalari tomonidan sotib olinishi
sharti bilan ijaraga berish
Chet el firmalari va fuqarolariga
tashqi qarzni uzish evaziga berish
yoki sotish
Mulkni bepul bolib berish orqali
xususiylashtirish
Mulkni sotish orqali xususiylashtirish
Ilmiybaza.uz
Yengil, mahalliy sanoatga, transport va qurilishga, boshqa tarmoqlarga qarashli
ayrim o`rta va yirik korxonalar keyinchalik sotib olinish huquqi bilan ko`proq ijara
korxonalariga, jamoa korxonalariga, yopiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlariga
aylantirildi. Aktsiyalarning nazorat paketi davlat ixtiyorida saqlab qolindi.
Xususiylashtirishning birinchi bosqichida davlat iqtisodiy jihatdan samarasiz
bo`lgan, biroq butun mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida muhim rol o`ynaydigan
ayrim sektorlarni, ayrim korxonalarni saqlab turishni va mablag’ bilan ta`minlash
vazifalarini o`z zimmasiga oldi.
3.5-chizma
O`zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
jarayonini amalga oshirish bosqichlari
Mulkni bepul bo’lib berish hamda sotish
usullarini uyg’unlashtirish orqali
xususiylashtirish
Umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy sanoat, xizmat
ko’rsatish korxonalarini, qishloq xo’jalik mahsulotlarini
qayta ishlash tizimi korxonalarini xususiylashtirish
Ko’plab o’rta va yirik korxonalarni hissadorlik jamiyatlariga
aylantirish hamda ularning aktsiyalarini Respublika qimmatli
qog’ozlar bozorida sotish
Aktsiyalarining nazorat paketi davlat mulkida bo’lgan yirik
korxona va tarmoqlarni xususiylashtirish
I bosqich
(1992-1993
yillar)
II bosqich
(1994-1995
yillar)
III bosqich
(1996-1998
yillar)
IV bosqich
(1998-2002
yillar)
Xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy investsiyalarni jalb
etish, boshqaruv samaradorligini oshirish va mulkchilikning
yangi munosabatlarini to’laqonli amal qilishi uchun sharoitlar
yaratish
V bosqich
(2003 йилдан
бошлаб)
Xususiylashtirish jarayonlari samaradorligini oshirish va
jadallashtirish, iqtisodiyotda xususiy sektorning ishtirokini
faollashtirish va salmog’ini oshirish
Ilmiybaza.uz
Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning birinchi bosqichi natijasida kichik
xususiylashtirish
amalda
tugallandi,
davlat
mulkini
boshqarish
va
uni
mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirish uchun kerak bo`lgan muassasalar
tizimi vujudga keltirildi. Savdo, aholiga maishiy xizmat ko`rsatish, mahalliy sanoat
korxonalari xususiy va jamoa mulki qilib berildi. Natijada 1997 yilda savdo-sotiq
hajmi va umumiy ovqatlanish yalpi mahsulotining 95 foizdan ortiqrog’i davlatga
qarashli bo`lmagan sektorga to`g’ri keldi. Uy joylarni xususiylashtirish jarayonida
ilgari davlat ixtiyorida bo`lgan bir milliondan ortiq kvartira yoki davlat uy-joy
fondining 95 foizdan ortiqrog’i fuqarolarning xususiy mulki bo`lib qoldi.
Davlat ijtimoiy dasturida belgilab berilgan ikkinchi bosqich 1994-1995
yillarga to`g’ri keldi. Bu bosqichda ko`plab o`rta va yirik korxonalar aktsiyadorlik
jamiyatlariga aylantirildi hamda ularning aktsiyalari Respublika qimmatli qog’ozlar
bozorining asosini tashkil etdi. Davlat mulki aktsiyadorlikka aylantirilishi bilan bir
qatorda kichik xususiy biznes korxonalarini tashkil qilish jadallashtirildi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning bu bosqichida
ochiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlarini vujudga keltirish, davlat mulkini tanlov
asosida hamda kim oshdi savdosida sotish amaliyotga joriy qilindi. Ko`chmas mulk
va qimmatli qog’ozlar bozorining yangi muassasalari barpo etildi. Mulkni davlat
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan keladigan samara ikki yoqlama
tavsifga ega. Bir tomondan, u aholining bo`sh turgan mablag’larini o`ziga jalb qilib,
ularning bozorga tazyiqini pasaytiradi. Ikkinchi tomondan, yangi mablag’larni
ishlab chiqarishga jalb etish va tovar ishlab chiqaruvchilar o`rtasida raqobatni
yuzaga keltirish uchun sharoit yaratadi. Bu erda shuni ta`kidlash lozimki,
xususiylashtirish
iqtisodiyotning
davlatga
qarashli
bo`lmagan
sektorini
