Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish usullari

Yuklangan vaqt

2024-07-23

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

18

Faytl hajmi

142,5 KB


Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish usullari Reja 1. Iqtisodiyot tushunchasi va uning qamrov jihatidan turlari. Iqtisodiy faoliyatning mazmuni. 2. Takror ishlab chiqarish fazalari: ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash, isteʼmol. 3. Ehtiyojlarning mazmuni va ularning turkumlanishi. Ehtiyojlarning o’sib borishi qonuni. 4. Iqtisodiy resurslarning mazmuni va turkumlanishi. Iqtisodiy resurslar va ehtiyojlarning qondirilish darajasi o’rtasidagi bogʻliqlik. 5. Iqtisodiyot oldidagi muammolar. Iqtisodiyotga oid bilimlarning shakllanishi va rivojlanishi. Qadimgi Sharq va Gʻarb xalqlaridagi iqtisodiy gʻoyalar. Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishidagi asosiy oqimlar: merkantilizm, fiziokratlar, ingliz klassik iqtisodiy maktabi, marksizm va marjinalizm. Iqtisodiyot tushunchasi va uning qamrov jihatidan turlari. Iqtisodiy faoliyatning mazmuni. Iqtisodiyot nazariyasi fani va uning qonun-qoidalarini bilish uchun, eng awalo, iqtisodiyot va uning vazifalari to’g’risida tasavvurga ega bo’lish lozim. Insoniyat hayoti va uning taraqqiyoti juda murakkab, ko’p qirrali va g’oyat chigal, muammolarga boydir. Bu muammolar kishilarning moddiy ne’matlar ishlab chiqarish, xizmatlar ko’rsatish, fan, madaniyat, siyosat, mafkura, axloq, davlatni boshqarish sohalaridagi va nihoyat, oiladagi va boshqa faoliyat turlarining borgan sari ko’payib, rivojlanib hamda ulaming o’zgarib borishi natijasida vujudga keladi. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish usullari Reja 1. Iqtisodiyot tushunchasi va uning qamrov jihatidan turlari. Iqtisodiy faoliyatning mazmuni. 2. Takror ishlab chiqarish fazalari: ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash, isteʼmol. 3. Ehtiyojlarning mazmuni va ularning turkumlanishi. Ehtiyojlarning o’sib borishi qonuni. 4. Iqtisodiy resurslarning mazmuni va turkumlanishi. Iqtisodiy resurslar va ehtiyojlarning qondirilish darajasi o’rtasidagi bogʻliqlik. 5. Iqtisodiyot oldidagi muammolar. Iqtisodiyotga oid bilimlarning shakllanishi va rivojlanishi. Qadimgi Sharq va Gʻarb xalqlaridagi iqtisodiy gʻoyalar. Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishidagi asosiy oqimlar: merkantilizm, fiziokratlar, ingliz klassik iqtisodiy maktabi, marksizm va marjinalizm. Iqtisodiyot tushunchasi va uning qamrov jihatidan turlari. Iqtisodiy faoliyatning mazmuni. Iqtisodiyot nazariyasi fani va uning qonun-qoidalarini bilish uchun, eng awalo, iqtisodiyot va uning vazifalari to’g’risida tasavvurga ega bo’lish lozim. Insoniyat hayoti va uning taraqqiyoti juda murakkab, ko’p qirrali va g’oyat chigal, muammolarga boydir. Bu muammolar kishilarning moddiy ne’matlar ishlab chiqarish, xizmatlar ko’rsatish, fan, madaniyat, siyosat, mafkura, axloq, davlatni boshqarish sohalaridagi va nihoyat, oiladagi va boshqa faoliyat turlarining borgan sari ko’payib, rivojlanib hamda ulaming o’zgarib borishi natijasida vujudga keladi. Uzoq davrlar davomida insoniyat fikrini band qilib kelgan ayrim masalalar bugungi kunda oddiy haqiqat va oson bilish mumkin bo’lgan narsaga o’xshab ko’rinadi. Masalan, bugun hammaga ma’lumki, kishilar siyosat, san’at, adabiyot, fan, ma’rifat, madaniyat, ta’lim olish bilan shug’ullanishdan oldin birlamchi hayotiy ne’matlarga bo’lgan ehtiyojlarini qondirish- lari kerak. Shuning uchun har bir kishi, o’zining kundalik hayotida bir qator muammolarga, ya’ni kiyim-kechak, oziq-ovqat, uy-ro’zg’or buyumlariga ega bo’lish, bilim olish kabi ehtiyojlami qanday qilib, nima hisobiga qondirish mumkin degan muammolarga duch keladi. Shu muammolami yechish va o’z ehtiyojlarini qondirish maqsadida kishilar turli yo’nalishlarda, sohalarda faoliyat ko’rsatadilar. Demak, insonning turli faoliyatlari ichida eng asosiysi, insoniyatning yashashi va uning kamol topishini ta’minlaydigani moddiy va ma’naviy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatishdan iborat bo’lgan iqtisodiy faoliyatdir. Cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanib, kishilarning yashashi, kamol topishi uchun zarur bo’lgan hayotiy vositalarni ishlab chiqarish va iste’molchilarga yetkazib berishga qaratilgan, bir-biri bilan bog’liqlikda amal qiladigan turli-tuman faoliyatlar yaxlit qilib, bir so’z bilan, iqtisodiy faoliyat deb ataladi. Qadimda iqtisodiy faoliyatning asosiy shakli uy xo’jaligi doirasida ro’y bergan. Shuning uchun qadimgi grek olimlarining (Ksenofont, Platon, Aristotel) asarlarida iqtisodiyot - uy xo’jaligi va uni yuritish qonunlari deb tushuntirilgan. Arab leksikonida «iqtisod» tejamkorlik ma’nosida tushunilgan, chunki islom diniga oid adabiyotlarda tejamkorlikka alohida e ’tibor berilgan. Lekin, hozirgi davrda iqtisodiyot tushunchasi faqat uy, individual xo’jalik yuritish yoki tejamkorlik ma’nosi bilan cheklanmaydi. Balki iqtisodiyot - mulkchilikning turli shakllariga asoslangan xo’jaliklardan, xo’jaliklararo, davlatlararo birlashmalar, korporatsiyalar, konsernlar, qo’shma korxonalar, moliya va bank tizimlaridan, davlatlar o’rtasidagi turli iqtisodiy munosabatlardan iborat o’ta murakkab iqtisodiy tizimni anglatadi. Buning ustiga barcha resurslarimiz - tabiiy boyliklar, malakali ishchi kuchlari, ishlab chiqarish vositalari, iste’mol tovarlari, pul mablag’lari va boshqa Uzoq davrlar davomida insoniyat fikrini band qilib kelgan ayrim masalalar bugungi kunda oddiy haqiqat va oson bilish mumkin bo’lgan narsaga o’xshab ko’rinadi. Masalan, bugun hammaga ma’lumki, kishilar siyosat, san’at, adabiyot, fan, ma’rifat, madaniyat, ta’lim olish bilan shug’ullanishdan oldin birlamchi hayotiy ne’matlarga bo’lgan ehtiyojlarini qondirish- lari kerak. Shuning uchun har bir kishi, o’zining kundalik hayotida bir qator muammolarga, ya’ni kiyim-kechak, oziq-ovqat, uy-ro’zg’or buyumlariga ega bo’lish, bilim olish kabi ehtiyojlami qanday qilib, nima hisobiga qondirish mumkin degan muammolarga duch keladi. Shu muammolami yechish va o’z ehtiyojlarini qondirish maqsadida kishilar turli yo’nalishlarda, sohalarda faoliyat ko’rsatadilar. Demak, insonning turli faoliyatlari ichida eng asosiysi, insoniyatning yashashi va uning kamol topishini ta’minlaydigani moddiy va ma’naviy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatishdan iborat bo’lgan iqtisodiy faoliyatdir. Cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanib, kishilarning yashashi, kamol topishi uchun zarur bo’lgan hayotiy vositalarni ishlab chiqarish va iste’molchilarga yetkazib berishga qaratilgan, bir-biri bilan bog’liqlikda amal qiladigan turli-tuman faoliyatlar yaxlit qilib, bir so’z bilan, iqtisodiy faoliyat deb ataladi. Qadimda iqtisodiy faoliyatning asosiy shakli uy xo’jaligi doirasida ro’y bergan. Shuning uchun qadimgi grek olimlarining (Ksenofont, Platon, Aristotel) asarlarida iqtisodiyot - uy xo’jaligi va uni yuritish qonunlari deb tushuntirilgan. Arab leksikonida «iqtisod» tejamkorlik ma’nosida tushunilgan, chunki islom diniga oid adabiyotlarda tejamkorlikka alohida e ’tibor berilgan. Lekin, hozirgi davrda iqtisodiyot tushunchasi faqat uy, individual xo’jalik yuritish yoki tejamkorlik ma’nosi bilan cheklanmaydi. Balki iqtisodiyot - mulkchilikning turli shakllariga asoslangan xo’jaliklardan, xo’jaliklararo, davlatlararo birlashmalar, korporatsiyalar, konsernlar, qo’shma korxonalar, moliya va bank tizimlaridan, davlatlar o’rtasidagi turli iqtisodiy munosabatlardan iborat o’ta murakkab iqtisodiy tizimni anglatadi. Buning ustiga barcha resurslarimiz - tabiiy boyliklar, malakali ishchi kuchlari, ishlab chiqarish vositalari, iste’mol tovarlari, pul mablag’lari va boshqa resurslaming barchasi cheklangan miqdordadir. Hattoki, ishlab chiqarishning bugungi darajasida insoniyat ixtiyoridagi turli tabiiy boyliklarning taxminan qancha vaqtga yetishini oldindan bashorat qilish mumkin. Jumladan, insoniyat 2500-yilga kelib, barcha metall zaxiralarini sarflab bo’lishi bashorat qilinib, bunda temir rudasi 250 yilga, alyuminiy 570, mis 29, rux 23, qalayi 35, qo’rg’oshin 19 yilga yetishi taxmin qilinmoqda. Amal- da hozir yashayotgan avlod ham ishlab chiqarishda qo’rg’oshin, qalayi, rux, oltin, kumush, platina, nikell, volfram, misdan foydalanish muammosiga duch kelmoqda. Yaqin yuz yil ichida ishlab chiqarishni energoresurslar: neft, gaz, ko’mir bilan ta’minlash muammosi ham alohida muammo bo ‘lib qolishi ehtimoldan xoli emas. Ushbu cheklangan iqtisodiy resurslardan oqilona foydalanib, aholining to’xtovsiz o’sib boruvchi ehtiyojlarini qondirish maqsadiga erishish, resurslar va mahsulotlarni to’g’ri taqsimlash yo’llarini topish iqtisodiyotning asosiy mazmunini tashkil etadi. Iqtisodiyot qamrov darajasiga qarab turlicha bo’lishi mumkin: jahon iqtisodiyoti, milliy iqtisodiyot, tarmoq iqtisodiyoti, mintaqa va hudud iqtisodiyoti, korxona yoki firma iqtisodiyoti, oila iqtisodiyoti. Ba’zan ulami yaxlitlashtirib, makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot deb ataladi. Iqtisodiyotning bu turlari, darajalari, shakllari qanday bo’lishidan qat’iy nazar ulaming hammasi bir maqsadga bo’ysungan: u ham bo’lsa insoniyatning yashashi, ko’payishi va kamol topishi uchun shart-sharoit yaratib berish, turli xil hayotiy vositalami yaratib, ulaming ehtiyojlarini qondirib borishdan iboratdir. Shunday ekan, iqtisodiyot inson hayotining asosini, uning poydevorini tashkil etib, uning o’zi ham insonsiz, uning faoliyatisiz mavjud bo’lmaydi va mazmunga ham ega emas. Takror ishlab chiqarish fazalari: ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash, isteʼmol. Inson tomonidan yaratilgan tovarlar va xizmatlaming, resurslarning doimo harakatda bo’lib, takror-takror ishlab chiqariladi va iste’mol qilinadi, ulaming bu to’htovsiz harakati takror ishlab chiqarish deyiladi. Takror ishlab chiqarish resurslaming barchasi cheklangan miqdordadir. Hattoki, ishlab chiqarishning bugungi darajasida insoniyat ixtiyoridagi turli tabiiy boyliklarning taxminan qancha vaqtga yetishini oldindan bashorat qilish mumkin. Jumladan, insoniyat 2500-yilga kelib, barcha metall zaxiralarini sarflab bo’lishi bashorat qilinib, bunda temir rudasi 250 yilga, alyuminiy 570, mis 29, rux 23, qalayi 35, qo’rg’oshin 19 yilga yetishi taxmin qilinmoqda. Amal- da hozir yashayotgan avlod ham ishlab chiqarishda qo’rg’oshin, qalayi, rux, oltin, kumush, platina, nikell, volfram, misdan foydalanish muammosiga duch kelmoqda. Yaqin yuz yil ichida ishlab chiqarishni energoresurslar: neft, gaz, ko’mir bilan ta’minlash muammosi ham alohida muammo bo ‘lib qolishi ehtimoldan xoli emas. Ushbu cheklangan iqtisodiy resurslardan oqilona foydalanib, aholining to’xtovsiz o’sib boruvchi ehtiyojlarini qondirish maqsadiga erishish, resurslar va mahsulotlarni to’g’ri taqsimlash yo’llarini topish iqtisodiyotning asosiy mazmunini tashkil etadi. Iqtisodiyot qamrov darajasiga qarab turlicha bo’lishi mumkin: jahon iqtisodiyoti, milliy iqtisodiyot, tarmoq iqtisodiyoti, mintaqa va hudud iqtisodiyoti, korxona yoki firma iqtisodiyoti, oila iqtisodiyoti. Ba’zan ulami yaxlitlashtirib, makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot deb ataladi. Iqtisodiyotning bu turlari, darajalari, shakllari qanday bo’lishidan qat’iy nazar ulaming hammasi bir maqsadga bo’ysungan: u ham bo’lsa insoniyatning yashashi, ko’payishi va kamol topishi uchun shart-sharoit yaratib berish, turli xil hayotiy vositalami yaratib, ulaming ehtiyojlarini qondirib borishdan iboratdir. Shunday ekan, iqtisodiyot inson hayotining asosini, uning poydevorini tashkil etib, uning o’zi ham insonsiz, uning faoliyatisiz mavjud bo’lmaydi va mazmunga ham ega emas. Takror ishlab chiqarish fazalari: ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash, isteʼmol. Inson tomonidan yaratilgan tovarlar va xizmatlaming, resurslarning doimo harakatda bo’lib, takror-takror ishlab chiqariladi va iste’mol qilinadi, ulaming bu to’htovsiz harakati takror ishlab chiqarish deyiladi. Takror ishlab chiqarish quyidagi fazalar birligidan iboratdir: 1) ishlab chiqarish jarayoni; 2) taqsimlash jarayoni; 3) ayirboshlash jarayoni; 4) iste’mol qilish jarayoni. Ishlab chiqarish - kishilik jamiyatining mavjud bo’lishi va rivojlanishi uchun zarur bo’lgan hayotiy ne’matlarni yaratish jarayoni. Barcha tovar va xizmatlar ishlab chiqarish jarayonida yaratilishi sababli, u takror ishlab chiqarishning eng asosiy va boshlang’ich fazasi hisoblanadi. Agar ishlab chiqarilmasa, taqsimlanadigan, ayirboshlanadigan va nihoyat, iste’mol qilinadigan narsalar bo’lmaydi. Misol uchun, odamlaming non mahsulotiga bo’lgan ehtiyojini qondirish uchun eng kamida quyidagi asosiy jarayonlarni amalga oshirish lozim: ekin maydonlarini haydash va ularga ishlov berish; yerga urug’ qadash va unib chiqib, to hosil yetishguncha parvarishlash; g’allani o’rish va don omborlariga joylash; donni tegirmondan chiqarib, un mahsuloti olish; undan non zavodlari yoki nonvoyxonalarda non tayyorlash. O’z o’rnida, har bir jarayon uchun kerakli bo’lgan mehnat vositalarini ham ishlab chiqish kerak bo’ladi. Masalan, ekin maydonini haydash uchun traktorlar, omochlar; urug’ qadash uchun seyalkalar; g’allani o’rish uchun kombaynlar; omborga tashish uchun yuk mashinalari; donni yanchish uchun tegirmonlar; non yopish uchun tandirlar va hokazo. Agar bu vositalarning birortasi bo’lmasa, yo ishlab chiqarish jarayoni to’xtaydi yoki samaradorligi pasayib ketadi. Taqsimot - ishlab chiqarish omillari va uning natijalarini iqtisodiyotning turli qism va subyektlari o’rtasida taqsimlash jarayoni. Bu bosqichda, eng avvalo, ishlab chiqarish vositalari, kapital, ishchi kuchi va boshqa resurslar turli tarmoqlar, sohalar, hududlar va nihoyat, korxonalar o’rtasida taqsimlanadi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish natijasi bo’lgan tovar va xizmatlar, ulaming pul holidagi ko’rinishi bo’lgan daromadlar ham taqsimlanadi. Bizning misolimizdagi non mahsulotini ishlab chiqarish uchun ham ushbu faoliyat sohasiga kerakli resurslar - traktorlar, omochlar, seyalkalar, kombaynlar, quyidagi fazalar birligidan iboratdir: 1) ishlab chiqarish jarayoni; 2) taqsimlash jarayoni; 3) ayirboshlash jarayoni; 4) iste’mol qilish jarayoni. Ishlab chiqarish - kishilik jamiyatining mavjud bo’lishi va rivojlanishi uchun zarur bo’lgan hayotiy ne’matlarni yaratish jarayoni. Barcha tovar va xizmatlar ishlab chiqarish jarayonida yaratilishi sababli, u takror ishlab chiqarishning eng asosiy va boshlang’ich fazasi hisoblanadi. Agar ishlab chiqarilmasa, taqsimlanadigan, ayirboshlanadigan va nihoyat, iste’mol qilinadigan narsalar bo’lmaydi. Misol uchun, odamlaming non mahsulotiga bo’lgan ehtiyojini qondirish uchun eng kamida quyidagi asosiy jarayonlarni amalga oshirish lozim: ekin maydonlarini haydash va ularga ishlov berish; yerga urug’ qadash va unib chiqib, to hosil yetishguncha parvarishlash; g’allani o’rish va don omborlariga joylash; donni tegirmondan chiqarib, un mahsuloti olish; undan non zavodlari yoki nonvoyxonalarda non tayyorlash. O’z o’rnida, har bir jarayon uchun kerakli bo’lgan mehnat vositalarini ham ishlab chiqish kerak bo’ladi. Masalan, ekin maydonini haydash uchun traktorlar, omochlar; urug’ qadash uchun seyalkalar; g’allani o’rish uchun kombaynlar; omborga tashish uchun yuk mashinalari; donni yanchish uchun tegirmonlar; non yopish uchun tandirlar va hokazo. Agar bu vositalarning birortasi bo’lmasa, yo ishlab chiqarish jarayoni to’xtaydi yoki samaradorligi pasayib ketadi. Taqsimot - ishlab chiqarish omillari va uning natijalarini iqtisodiyotning turli qism va subyektlari o’rtasida taqsimlash jarayoni. Bu bosqichda, eng avvalo, ishlab chiqarish vositalari, kapital, ishchi kuchi va boshqa resurslar turli tarmoqlar, sohalar, hududlar va nihoyat, korxonalar o’rtasida taqsimlanadi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish natijasi bo’lgan tovar va xizmatlar, ulaming pul holidagi ko’rinishi bo’lgan daromadlar ham taqsimlanadi. Bizning misolimizdagi non mahsulotini ishlab chiqarish uchun ham ushbu faoliyat sohasiga kerakli resurslar - traktorlar, omochlar, seyalkalar, kombaynlar, yuk mashinalari, tegirmonlar va tandirlar; ulami ishga soluvchi traktorchi, haydovchi, dehqon, ishchi va nonvoylar barchasi taqsimot jarayonidan o’tadi. Ular aynan mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv tufayli turli-tuman faoliyat va jarayonlar bo’yicha o’z o’milarini topadilar. Shuningdek, tayyor bo’lgan non mahsulotini sotishdan olingan daromad ham turli kasb egalari - traktorchi, haydovchi, dehqon, ishchi va nonvoy o’rtasida, mulk egalari o’rtasida taqsimlanadi. Ular mahsulotdagi o’z ulushlarini ish haqi yoki foyda, foiz, renta ko’rinishida oladilar. Taqsimot qancha adolatli va to’g’ri bo’lsa, ishlab chiqarishning yuksalishiga shuncha ijobiy ta’sir ko’rsatadi, uni rag’batlantiradi. Ayirboshlash - jamiyat a’zolarining iqtisodiy faoliyat turlari yoki ishlab chiqarish natijalari bo’yicha ma’lum bir o’lcham (masalan, qiymat miqdori) asosida o’zaro almashish jarayoni. Mehnat taqsimoti natijasida ayrim guruh kishilar tovar va xizmatlaming ma’lum turlarini ishlab chiqarish va yetkazib berishga ixtisoslashadilar. Har bir tovar turini ishlab chiqaruvchi o ‘z tovarini sotib, o’ziga kerakli bo’lgan boshqa tovar yoki xizmatlar- ni sotib oladi. Jumladan, bizning misolimizdagi nonvoy ham o’z mahsuloti-nonni sotib, tushgan puliga qassobdan-go’sht, dehqondan-sabzavotlar, do’kondordan-kiyim-kechak va boshqa zarur tovarlarni sotib oladi. Natijada turli xil yo’nalishdagi ishlab chiqaruvchilar yoki xizmat ko’rsatuvchilar o’rtasida iqtisodiy aloqa-ayirboshlash, pul orqali oldi-sotdi jarayoni sodir bo’ladi. Iste’mol - ehtiyojlarni qondirish maqsadida mahsulot va xizmatlarning ishlatilishi, foydalanilishi jarayoni. Iste’mol takror ishlab chiqarishning oxirgi fazasi bo’lib, bu jarayon orqali jamiyat a’zolarining turli-tuman ehtiyojlari qondiriladi. Iste’mol ikki turda bo’ladi: ishlab chiqarish (unumli) iste’moli va shaxsiy iste’mol. Ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish vositalari va ishchi ku- chidan foydalanish unumli iste’mol deyiladi. Nonvoy ishlatgan un, ko’mir yoki tabiiy gaz, o’simlik moyi - bularning barchasi unumli iste’mol hisoblanadi. Chunki, bulaming barchasi mahsulot ishlab chiqarishga yo’naltirilgan bo’ladi. Iste’mol buyumlarining ehtiyojlarni qondirish maqsadida o’z ahamiyati bo’yicha pirovard yuk mashinalari, tegirmonlar va tandirlar; ulami ishga soluvchi traktorchi, haydovchi, dehqon, ishchi va nonvoylar barchasi taqsimot jarayonidan o’tadi. Ular aynan mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv tufayli turli-tuman faoliyat va jarayonlar bo’yicha o’z o’milarini topadilar. Shuningdek, tayyor bo’lgan non mahsulotini sotishdan olingan daromad ham turli kasb egalari - traktorchi, haydovchi, dehqon, ishchi va nonvoy o’rtasida, mulk egalari o’rtasida taqsimlanadi. Ular mahsulotdagi o’z ulushlarini ish haqi yoki foyda, foiz, renta ko’rinishida oladilar. Taqsimot qancha adolatli va to’g’ri bo’lsa, ishlab chiqarishning yuksalishiga shuncha ijobiy ta’sir ko’rsatadi, uni rag’batlantiradi. Ayirboshlash - jamiyat a’zolarining iqtisodiy faoliyat turlari yoki ishlab chiqarish natijalari bo’yicha ma’lum bir o’lcham (masalan, qiymat miqdori) asosida o’zaro almashish jarayoni. Mehnat taqsimoti natijasida ayrim guruh kishilar tovar va xizmatlaming ma’lum turlarini ishlab chiqarish va yetkazib berishga ixtisoslashadilar. Har bir tovar turini ishlab chiqaruvchi o ‘z tovarini sotib, o’ziga kerakli bo’lgan boshqa tovar yoki xizmatlar- ni sotib oladi. Jumladan, bizning misolimizdagi nonvoy ham o’z mahsuloti-nonni sotib, tushgan puliga qassobdan-go’sht, dehqondan-sabzavotlar, do’kondordan-kiyim-kechak va boshqa zarur tovarlarni sotib oladi. Natijada turli xil yo’nalishdagi ishlab chiqaruvchilar yoki xizmat ko’rsatuvchilar o’rtasida iqtisodiy aloqa-ayirboshlash, pul orqali oldi-sotdi jarayoni sodir bo’ladi. Iste’mol - ehtiyojlarni qondirish maqsadida mahsulot va xizmatlarning ishlatilishi, foydalanilishi jarayoni. Iste’mol takror ishlab chiqarishning oxirgi fazasi bo’lib, bu jarayon orqali jamiyat a’zolarining turli-tuman ehtiyojlari qondiriladi. Iste’mol ikki turda bo’ladi: ishlab chiqarish (unumli) iste’moli va shaxsiy iste’mol. Ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish vositalari va ishchi ku- chidan foydalanish unumli iste’mol deyiladi. Nonvoy ishlatgan un, ko’mir yoki tabiiy gaz, o’simlik moyi - bularning barchasi unumli iste’mol hisoblanadi. Chunki, bulaming barchasi mahsulot ishlab chiqarishga yo’naltirilgan bo’ladi. Iste’mol buyumlarining ehtiyojlarni qondirish maqsadida o’z ahamiyati bo’yicha pirovard ravishda ishlatilishi shaxsiy iste’mol deyiladi. Nonvoy tayyorlagan nonning odamlar tomonidan sotib olinib, iste’mol qilinishi shaxsiy iste’molni anglatadi. Mahsulot va xizmatlar shaxsiy iste’molidan so’ng, ular o’miga yana yangisini ishlab chiqarish zarurati paydo bo’ladi. Shunday qilib, tovar va xizmatlar, resurslar harakati doimo to’xtovsiz takrorlanib turadigan jarayondir. 1-rasm. Tovarlar, xizmatlar va resurslarning takror ishlab chiqarish fazalaridagi harakati Ehtiyojlarning mazmuni va ularning turkumlanishi. Ehtiyojlarning o’sib borishi qonuni. Iqtisodiyotning doimiy va bosh masalasi - ehtiyojlarning cheksizligi va iqtisodiy resurslarning cheklanganligi hamda ular o’rtasidagi ziddiyatning hal qilinishidir. Bu masalani to’g ‘ri tushunish uchun, eng awalo, ehtiyojning mohiyatini, uning turlarini bilish zarur. Insonning yashashi va kamol topishi, umuman insoniyatning rivojlanishi uchun kerak bo’lgan hayotiy vositalarga bo’lgan zarurati iqtisodiyot nazariyasi fanida ehtiyoj deb ataladi. Barcha hayotiy ehtiyojlar (iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, ma’naviy, siyosiy ehtiyojlar) ichida ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlar alohida o’rin tutadi. Bu ehtiyojlar kishilarning yashashi, mehnat qilishi va hayot kechirishi uchun turli ne’matlar hamda xizmatlarga zaruratdan iborat bo’ladi. Shu jihatdan olganda ijtimoiy- iqtisodiy ehtiyojlar moddiy va ma’naviy ehtiyojlami o’z ichiga oladi. Moddiy ehtiyojlar-bu moddiy ko’rinishdagi ne’matlar vositasida qondiriluvchi zaruratdir. Bular iste’mol uchun zarur bo’lgan ko’plab hayotiy ravishda ishlatilishi shaxsiy iste’mol deyiladi. Nonvoy tayyorlagan nonning odamlar tomonidan sotib olinib, iste’mol qilinishi shaxsiy iste’molni anglatadi. Mahsulot va xizmatlar shaxsiy iste’molidan so’ng, ular o’miga yana yangisini ishlab chiqarish zarurati paydo bo’ladi. Shunday qilib, tovar va xizmatlar, resurslar harakati doimo to’xtovsiz takrorlanib turadigan jarayondir. 1-rasm. Tovarlar, xizmatlar va resurslarning takror ishlab chiqarish fazalaridagi harakati Ehtiyojlarning mazmuni va ularning turkumlanishi. Ehtiyojlarning o’sib borishi qonuni. Iqtisodiyotning doimiy va bosh masalasi - ehtiyojlarning cheksizligi va iqtisodiy resurslarning cheklanganligi hamda ular o’rtasidagi ziddiyatning hal qilinishidir. Bu masalani to’g ‘ri tushunish uchun, eng awalo, ehtiyojning mohiyatini, uning turlarini bilish zarur. Insonning yashashi va kamol topishi, umuman insoniyatning rivojlanishi uchun kerak bo’lgan hayotiy vositalarga bo’lgan zarurati iqtisodiyot nazariyasi fanida ehtiyoj deb ataladi. Barcha hayotiy ehtiyojlar (iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, ma’naviy, siyosiy ehtiyojlar) ichida ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlar alohida o’rin tutadi. Bu ehtiyojlar kishilarning yashashi, mehnat qilishi va hayot kechirishi uchun turli ne’matlar hamda xizmatlarga zaruratdan iborat bo’ladi. Shu jihatdan olganda ijtimoiy- iqtisodiy ehtiyojlar moddiy va ma’naviy ehtiyojlami o’z ichiga oladi. Moddiy ehtiyojlar-bu moddiy ko’rinishdagi ne’matlar vositasida qondiriluvchi zaruratdir. Bular iste’mol uchun zarur bo’lgan ko’plab hayotiy predmetlami (ishlab chiqarish va transport vositalari, oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy va h.k.) va zeb-ziynat buyumlarini (taqinchoq, atir-upa, turli bezaklar va h.k.) o’z ichiga oladi. Ma’naviy ehtiyojlar-bu insonning shaxs sifatida kamol topishi, dunyoqarashi va ma’naviyatining shakllanishi uchun taqozo etiladigan nomoddiy ne’mat va xizmatlarga bo’lgan zaruratdir. Ular kishilarning bilim va dam olish, madaniy saviyasini oshirish, malaka-mahoratga ega bo’lish, turli ma’naviy yo’nalishdagi xizmat- lardan bahramand boiish kabi ehtiyoj lardan iborat bo’ladi. Ehtiyojlarni iste’mol qilish tavsifiga ko’ra shaxsiy va ishlab chiqarish ehtiyojlariga ajratish mumkin. Shaxsiy ehtiyojlar - kishilarning pirovard iste’moli uchun moijallangan mahsulot va xizmatlarga bo’lgan zarurat. Masalan, oziq- ovqat, kiyim-kechak, uy- ro’zg’or buyumlari, shaxsga ko’rsatiladigan turli xizmatlar shaxsiy ehtiyojlami namoyon etadi. Ishlab chiqarish ehtiyojlari-mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatishni amalga oshirish maqsadida ishlatiluvchi turli iqtisodiy resurslarga bo’lgan zarurat. Ishlab chiqarish ehtiyojlariga xomashyo (neft, paxta va h.k.), materiallar (po’lat, yog’och, tola va h.k.), asbob-uskunalar, ish mashinalari (yuk mashinasi, ekskavator, buldozer va h.k.), ishchi kuchi va boshqalami kiritish mumkin. Shuningdek," ehtiyojlami yakka tarzda va birgalikda qondiriluv­ chi ehtiyojlar; birlamchi va ikkilamchi ehtiyojlar; yakka, guruhiy, hududiy, umumjamiyat ehtiyojlari kabi turlarga ajratish mumkin. Insonning shaxsiy manfaati, qiziqishlari va turmush tarziga moslab qondirilishi mumkin bo’lgan ehtiyojlar yakka tarzda qondiriluvchi ehtiyojlar deyiladi. Ularga ovqatlanish, kiyinish kabilami misol qilish mumkin. Hatto ovqatlanish jarayoni birgalikda (oilaviy yoki bir necha kishilar bilan) amalga oshirilgan taqdirda ham, har bir kishining ovqatga bo’lgan ehtiyoji alohida, yakka tarzda qondiriladi. predmetlami (ishlab chiqarish va transport vositalari, oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy va h.k.) va zeb-ziynat buyumlarini (taqinchoq, atir-upa, turli bezaklar va h.k.) o’z ichiga oladi. Ma’naviy ehtiyojlar-bu insonning shaxs sifatida kamol topishi, dunyoqarashi va ma’naviyatining shakllanishi uchun taqozo etiladigan nomoddiy ne’mat va xizmatlarga bo’lgan zaruratdir. Ular kishilarning bilim va dam olish, madaniy saviyasini oshirish, malaka-mahoratga ega bo’lish, turli ma’naviy yo’nalishdagi xizmat- lardan bahramand boiish kabi ehtiyoj lardan iborat bo’ladi. Ehtiyojlarni iste’mol qilish tavsifiga ko’ra shaxsiy va ishlab chiqarish ehtiyojlariga ajratish mumkin. Shaxsiy ehtiyojlar - kishilarning pirovard iste’moli uchun moijallangan mahsulot va xizmatlarga bo’lgan zarurat. Masalan, oziq- ovqat, kiyim-kechak, uy- ro’zg’or buyumlari, shaxsga ko’rsatiladigan turli xizmatlar shaxsiy ehtiyojlami namoyon etadi. Ishlab chiqarish ehtiyojlari-mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatishni amalga oshirish maqsadida ishlatiluvchi turli iqtisodiy resurslarga bo’lgan zarurat. Ishlab chiqarish ehtiyojlariga xomashyo (neft, paxta va h.k.), materiallar (po’lat, yog’och, tola va h.k.), asbob-uskunalar, ish mashinalari (yuk mashinasi, ekskavator, buldozer va h.k.), ishchi kuchi va boshqalami kiritish mumkin. Shuningdek," ehtiyojlami yakka tarzda va birgalikda qondiriluv­ chi ehtiyojlar; birlamchi va ikkilamchi ehtiyojlar; yakka, guruhiy, hududiy, umumjamiyat ehtiyojlari kabi turlarga ajratish mumkin. Insonning shaxsiy manfaati, qiziqishlari va turmush tarziga moslab qondirilishi mumkin bo’lgan ehtiyojlar yakka tarzda qondiriluvchi ehtiyojlar deyiladi. Ularga ovqatlanish, kiyinish kabilami misol qilish mumkin. Hatto ovqatlanish jarayoni birgalikda (oilaviy yoki bir necha kishilar bilan) amalga oshirilgan taqdirda ham, har bir kishining ovqatga bo’lgan ehtiyoji alohida, yakka tarzda qondiriladi. Odatda kishilarning turli darajalardagi guruhi (oila, jamoa, mamlakat fuqarolari va h.k.) tomonidan birgalikda namoyon etiluvchi ehtiyojlar birgalikda qondiriluvchi ehtiyojlar deyiladi. Masalan, ta’lim olish binolari, kasalxonalardan, dam olish joylaridan bahramand bo’lish, sport o’yinlari va ko’ngilochar tomoshalami birgalikda ko’rish, mamlakat mudofaasi va tinchligini saqlash kabilar shular jumlasidandir. Birlamchi ehtiyoj - bu insonning hayotiy faoliyatida zarurlik darajasi nisbatan yuqori bo’lgan va shu sababli, birinchi nav- batda qondiriladigan ehtiyoj. Inson hali bilim olishi, san’at bilan shug’ullanishi, madaniy hordiq chiqarishidan ilgari oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joyga boigan ehtiyojlarini qondirishi lozim. Ikkilamchi ehtiyoj - bu birlamchi ehtiyojlar qondirilib bo’I- gandan so’ng namoyon bo’ladigan va qondiriladigan ehtiyoj. Bu turdagi ehtiyojlar odatda ijtimoiy tavsif kasb etib, ularga bilim olish, malaka oshirish, san’at bilan shug’ullanish, dam olish va h.k.larni kiritish mumkin. Yakka ehtiyoj-bu alohida shaxsning ijtimoiy-iqtisodiy mavqei, dunyoqarashi va boshqa xususiyatlari ta’sirida shakllanuvchi ehtiyoji. Jamiyatdagi kishilar soni qanchalik ko’p bo’lmasin, ular o’z ehtiyojlarining tarkibi, darajasi va qondirilish vositalari jihatidan ozmi-ko’pmi farqlanadilar. Masalan, katta yoshdagi odamlar va bolalar, erkaklar va ayollar, oliy ma’lumotlilar va ma’lumotsizlar, sportchilar va spirtli ichimliklarga moyil kishilar va hokazolaming yakka ehtiyojlari tarkibi o’zaro farq qiladi. Hattoki, bir jinsdagi, o’zaro teng va boshqa belgilari bo’yicha o’xshash insonlarning yakka ehtiyojlari ba’zi bir jihatdan farq qilishi mumkin. Guruhiy ehtiyoj - bu ma’lum guruh yoki jamoalarga birlash- gan kishilarning birgalikdagi ehtiyoji. Bir oilaning ehtiyoji boshqa biridan, bir mehnat jamoasining ehtiyojlari boshqasidan o’z tarkibi va darajasi jihatidan farq qiladi. Masalan, faraz qilaylik, Komilovlar oilasi besh kishidan iborat bo’lsin. Ota - shifokor, ona - o’qituvchi, ikki o’g’il - talaba, qiz - maktab o’quvchisi. Zokirovlar oilasi esa olti kishidan iborat: buva va buvi - nafaqada, ota - injener, ona - uy bekasi, Odatda kishilarning turli darajalardagi guruhi (oila, jamoa, mamlakat fuqarolari va h.k.) tomonidan birgalikda namoyon etiluvchi ehtiyojlar birgalikda qondiriluvchi ehtiyojlar deyiladi. Masalan, ta’lim olish binolari, kasalxonalardan, dam olish joylaridan bahramand bo’lish, sport o’yinlari va ko’ngilochar tomoshalami birgalikda ko’rish, mamlakat mudofaasi va tinchligini saqlash kabilar shular jumlasidandir. Birlamchi ehtiyoj - bu insonning hayotiy faoliyatida zarurlik darajasi nisbatan yuqori bo’lgan va shu sababli, birinchi nav- batda qondiriladigan ehtiyoj. Inson hali bilim olishi, san’at bilan shug’ullanishi, madaniy hordiq chiqarishidan ilgari oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joyga boigan ehtiyojlarini qondirishi lozim. Ikkilamchi ehtiyoj - bu birlamchi ehtiyojlar qondirilib bo’I- gandan so’ng namoyon bo’ladigan va qondiriladigan ehtiyoj. Bu turdagi ehtiyojlar odatda ijtimoiy tavsif kasb etib, ularga bilim olish, malaka oshirish, san’at bilan shug’ullanish, dam olish va h.k.larni kiritish mumkin. Yakka ehtiyoj-bu alohida shaxsning ijtimoiy-iqtisodiy mavqei, dunyoqarashi va boshqa xususiyatlari ta’sirida shakllanuvchi ehtiyoji. Jamiyatdagi kishilar soni qanchalik ko’p bo’lmasin, ular o’z ehtiyojlarining tarkibi, darajasi va qondirilish vositalari jihatidan ozmi-ko’pmi farqlanadilar. Masalan, katta yoshdagi odamlar va bolalar, erkaklar va ayollar, oliy ma’lumotlilar va ma’lumotsizlar, sportchilar va spirtli ichimliklarga moyil kishilar va hokazolaming yakka ehtiyojlari tarkibi o’zaro farq qiladi. Hattoki, bir jinsdagi, o’zaro teng va boshqa belgilari bo’yicha o’xshash insonlarning yakka ehtiyojlari ba’zi bir jihatdan farq qilishi mumkin. Guruhiy ehtiyoj - bu ma’lum guruh yoki jamoalarga birlash- gan kishilarning birgalikdagi ehtiyoji. Bir oilaning ehtiyoji boshqa biridan, bir mehnat jamoasining ehtiyojlari boshqasidan o’z tarkibi va darajasi jihatidan farq qiladi. Masalan, faraz qilaylik, Komilovlar oilasi besh kishidan iborat bo’lsin. Ota - shifokor, ona - o’qituvchi, ikki o’g’il - talaba, qiz - maktab o’quvchisi. Zokirovlar oilasi esa olti kishidan iborat: buva va buvi - nafaqada, ota - injener, ona - uy bekasi, qiz - talaba va o’g’il - maktab o’quvchisi. Har ikkala oilaning tarkibi va faoliyat turlari bir-biridan farq qilganligi sababli, ulaming oilaviy ehtiyojlari ham o’z tarkibi va darajasiga ko’ra farqlanadi. Xuddi shuningdek, mebel ishlab chiqaruvchi korxona mehnat jamoasi ehtiyoji tarkibi va darajasi jihatdan tikuvchilik fabrikasi mehnat jamoa- sinikidan boshqacha bo’ladi. Hududiy ehtiyoj - bu muayyan hududlarda istiqomat qiluvchi kishilarning birgalikdagi ehtiyoji. Inson muayyan hududda istiqomat qilganligi sababli, uning ba’zi bir ehtiyojlari mazkur hududda istiqomat qiluvchi barcha insonlarning umumiy ehtiyojlari sifatida namoyon bo'ladi. Masalan, har bir mahalla o’zining guzari, unda joylashgan savdo va maishiy xizmat ko’rsatish shoxobchalari, bolalar bog’chasi, dam olish joylari, istirohat bog’lari va boshqa inshootlarga ehtiyoj sezadi. Umumjamiyat ehtiyojlari - bu jamiyat miqyosidagi barcha kishilar uchun umumiy bo’lgan ehtiyoj. Har bir mamlakatning fuqarolari ham barcha uchun umumiy bo’lgan ne’matlarga ehtiyoj sezadilar. Masalan, mamlakat chegarasining daxlsizligi, uning mudofaa qobiliyatining mustahkamligi, yurt farovonligi, ijtimoiy- madaniy tadbirlar, huquq-tartibot ishlarining yuqori darajada amalga oshirilishi va boshqalar. Jamiyat ehtiyojlariga quyidagi bir qator omillar ta’sir ko’rsatadi: a) jamiyatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi; b) jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy tuzum; v) tabiiy-geografik sharoitlar; g) tarixiy-milliy an’analar va urf-odatlar; d) aholi sonining o’sishi, uning tarkibidagi o’zgarishlar; e) xalqaro, davlatlar, millatlar va mintaqalar o’rtasidagi aloqalar. Ijtimoiy-iqtisodiy, shu jumladan, moddiy ehtiyojlarni to’liq qondirish mumkin emas. Jamiyatda har bir ma’lum davrda ko’plab qondirilmagan ehtiyojlar mavjud bo’ladi. Vaqt o’tishi bilan yangi buyumlarning paydo bo’lishi, keng reklamaning ta’siri va savdoning rivojlanishi natijasida ehtiyojlar o’zgaradi va ko’payib boradi. Shunday ekan, jamiyatning, ya’ni uni tashkil qiluvchi shaxslar, muassasa va qiz - talaba va o’g’il - maktab o’quvchisi. Har ikkala oilaning tarkibi va faoliyat turlari bir-biridan farq qilganligi sababli, ulaming oilaviy ehtiyojlari ham o’z tarkibi va darajasiga ko’ra farqlanadi. Xuddi shuningdek, mebel ishlab chiqaruvchi korxona mehnat jamoasi ehtiyoji tarkibi va darajasi jihatdan tikuvchilik fabrikasi mehnat jamoa- sinikidan boshqacha bo’ladi. Hududiy ehtiyoj - bu muayyan hududlarda istiqomat qiluvchi kishilarning birgalikdagi ehtiyoji. Inson muayyan hududda istiqomat qilganligi sababli, uning ba’zi bir ehtiyojlari mazkur hududda istiqomat qiluvchi barcha insonlarning umumiy ehtiyojlari sifatida namoyon bo'ladi. Masalan, har bir mahalla o’zining guzari, unda joylashgan savdo va maishiy xizmat ko’rsatish shoxobchalari, bolalar bog’chasi, dam olish joylari, istirohat bog’lari va boshqa inshootlarga ehtiyoj sezadi. Umumjamiyat ehtiyojlari - bu jamiyat miqyosidagi barcha kishilar uchun umumiy bo’lgan ehtiyoj. Har bir mamlakatning fuqarolari ham barcha uchun umumiy bo’lgan ne’matlarga ehtiyoj sezadilar. Masalan, mamlakat chegarasining daxlsizligi, uning mudofaa qobiliyatining mustahkamligi, yurt farovonligi, ijtimoiy- madaniy tadbirlar, huquq-tartibot ishlarining yuqori darajada amalga oshirilishi va boshqalar. Jamiyat ehtiyojlariga quyidagi bir qator omillar ta’sir ko’rsatadi: a) jamiyatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi; b) jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy tuzum; v) tabiiy-geografik sharoitlar; g) tarixiy-milliy an’analar va urf-odatlar; d) aholi sonining o’sishi, uning tarkibidagi o’zgarishlar; e) xalqaro, davlatlar, millatlar va mintaqalar o’rtasidagi aloqalar. Ijtimoiy-iqtisodiy, shu jumladan, moddiy ehtiyojlarni to’liq qondirish mumkin emas. Jamiyatda har bir ma’lum davrda ko’plab qondirilmagan ehtiyojlar mavjud bo’ladi. Vaqt o’tishi bilan yangi buyumlarning paydo bo’lishi, keng reklamaning ta’siri va savdoning rivojlanishi natijasida ehtiyojlar o’zgaradi va ko’payib boradi. Shunday ekan, jamiyatning, ya’ni uni tashkil qiluvchi shaxslar, muassasa va korxonalar ehtiyojlarining cheksizligi, ulaming to’xtovsiz yangilanib va o’sib borishi tabiiy bo’lib, uni o’ziga xos qonun orqali ifodalash mumkin. Ehtiyojlarning ishlab chiqarish va yetkazib berishga nisbatan miqdoran o’sib, tarkib va sifat jihatidan takomillashib borishi ehtiyojlarning ustuvor darajada o’sib borish qonuni deyiladi. Bu qonun ishlab chiqarish bilan ehtiyojlar o’rtasidagi uzviy, to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlikni aks ettiradi. Ehtiyojlarning o’zi ham bir-birini taqozo qiladi. Bir ehtiyoj o’z orqasidan boshqa bir ehtiyojni keltirib chiqaradi. Masalan, kompyuter texnikasiga ehtiyojning paydo boiishi, o’z navbatida uni ishlatishni o ‘rganish, unga xizmat ko’rsatish, dastur tuzish kabi ehtiyojlami keltirib chiqaradi. Ehtiyojlarning o’sib borishi uni qondirish vositalari darajasi bilan chegaralanadi. Chunki ehtiyojlar cheksiz o’zgargani holda uni ta’minlash uchun kerak bo’ladigan iqtisodiy resurslar cheklangan bo’ladi. Iqtisodiy resurslarning mazmuni va turkumlanishi. Iqtisodiy resurslar va ehtiyojlarning qondirilish darajasi o’rtasidagi bogʻliqlik. Iqtisodiy resurslar deganda tovar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonlarida foydalanish mumkin bo’lgan barcha vosita va imkoniyatlar majmui tushuniladi. Iqtisodiy resurslami quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 1) tabiiy resurslar (yer, yer osti boyliklari, suv, o’rmon va biologik resurslar); 2) ishchi kuchi resurslari (kishilarning mehnatga bo’lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlari majmui); 3) kapital (yollanma mehnat tomonidan harakatga keltirilib foyda olish maqsadida ishlatiladigan binolar, mashinalar, asbob-uskunalar, inshootlar, qurilmalar, xomashyo va materiallar, sotishga tayyor tovarlar, pul mablag’lari va boshqalar); 4) tadbirkorlik qobiliyati (kishilarning ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonlarini tashkil etish va boshqarish qobiliyatlari). Iqtisodiy resurslarning ishlab chiqarish omillaridan farqi shundaki, ularga korxonalar ehtiyojlarining cheksizligi, ulaming to’xtovsiz yangilanib va o’sib borishi tabiiy bo’lib, uni o’ziga xos qonun orqali ifodalash mumkin. Ehtiyojlarning ishlab chiqarish va yetkazib berishga nisbatan miqdoran o’sib, tarkib va sifat jihatidan takomillashib borishi ehtiyojlarning ustuvor darajada o’sib borish qonuni deyiladi. Bu qonun ishlab chiqarish bilan ehtiyojlar o’rtasidagi uzviy, to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlikni aks ettiradi. Ehtiyojlarning o’zi ham bir-birini taqozo qiladi. Bir ehtiyoj o’z orqasidan boshqa bir ehtiyojni keltirib chiqaradi. Masalan, kompyuter texnikasiga ehtiyojning paydo boiishi, o’z navbatida uni ishlatishni o ‘rganish, unga xizmat ko’rsatish, dastur tuzish kabi ehtiyojlami keltirib chiqaradi. Ehtiyojlarning o’sib borishi uni qondirish vositalari darajasi bilan chegaralanadi. Chunki ehtiyojlar cheksiz o’zgargani holda uni ta’minlash uchun kerak bo’ladigan iqtisodiy resurslar cheklangan bo’ladi. Iqtisodiy resurslarning mazmuni va turkumlanishi. Iqtisodiy resurslar va ehtiyojlarning qondirilish darajasi o’rtasidagi bogʻliqlik. Iqtisodiy resurslar deganda tovar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonlarida foydalanish mumkin bo’lgan barcha vosita va imkoniyatlar majmui tushuniladi. Iqtisodiy resurslami quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 1) tabiiy resurslar (yer, yer osti boyliklari, suv, o’rmon va biologik resurslar); 2) ishchi kuchi resurslari (kishilarning mehnatga bo’lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlari majmui); 3) kapital (yollanma mehnat tomonidan harakatga keltirilib foyda olish maqsadida ishlatiladigan binolar, mashinalar, asbob-uskunalar, inshootlar, qurilmalar, xomashyo va materiallar, sotishga tayyor tovarlar, pul mablag’lari va boshqalar); 4) tadbirkorlik qobiliyati (kishilarning ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonlarini tashkil etish va boshqarish qobiliyatlari). Iqtisodiy resurslarning ishlab chiqarish omillaridan farqi shundaki, ularga ishlab chiqarishda bevosita qatnashadigan ishchi kuchi, tabiiy resurslar va ishlab chiqarish vositalaridan tashqari hamma moddiy resurslar. tovar va pul zaxiralari ham kiradi. -Resurslarning cheklanganligi ehtiyojni qondirishning muhim yo’li bo’lgan ishlab chiqarish imkoniyatlarini ham cheklab qo’yadi. Bu imkoniyatlar darajasi doimo bir xil bo’lib turmaydi, balki yangi texnikalar va texnologiyalaming yaratilishi va ishga solinishi ishlab chiqarish imkoniyatlarini, uning chegaralarini kengaytirish imkonini beradi. Iqtisodiy resurslar, ishlab chiqarish va ehtiyojlami qondirish darajasi o’rtasidagi doimiy va mustahkam aloqadorlikni quyidagicha ifodalash mumkin: 2-rasm. Iqtisodiy resurslar va ehtiyojlarning qondirilish darajasi о‘rtasidagi bog’liqlik Cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanib, ishlab chiqarish imkoniyatlarini va binobarin ehtiyojlami qondirish dara- jasini oshirish zarurligi iqtisodiyot oldiga quyidagi muammolami qo’yadi: 1. ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning optimal variantlarini (eng zarur va tejamli turlarini) tanlab olish va resurslarni ko’proq ishlab chiqarishga jalb qilish; 2. mavjud resurslarning har bir birligidan tejab-tergab, samarali foydalanish; 3. fan-texnika yutuqlarini va yangi texnologiyalami joriy qilib, yangi energiya, material, xomashyo turlari, ulaming manbalarini topib, foydalanishga jalb qilish, resurslar unumdorligining oshishiga erishish. Bu muammolami hal qilish zaruriyati kishilardan chuqur iqtisodiy boshqa bilimlarga ega bo’lib, doimo izlanish va yuksalishda 4. bo’lishini taqozo qiladi. Iqtisodiyot oldidagi muammolar. Iqtisodiyotga oid bilimlarning shakllanishi va rivojlanishi. Qadimgi Sharq va Gʻarb xalqlaridagi iqtisodiy gʻoyalar. ishlab chiqarishda bevosita qatnashadigan ishchi kuchi, tabiiy resurslar va ishlab chiqarish vositalaridan tashqari hamma moddiy resurslar. tovar va pul zaxiralari ham kiradi. -Resurslarning cheklanganligi ehtiyojni qondirishning muhim yo’li bo’lgan ishlab chiqarish imkoniyatlarini ham cheklab qo’yadi. Bu imkoniyatlar darajasi doimo bir xil bo’lib turmaydi, balki yangi texnikalar va texnologiyalaming yaratilishi va ishga solinishi ishlab chiqarish imkoniyatlarini, uning chegaralarini kengaytirish imkonini beradi. Iqtisodiy resurslar, ishlab chiqarish va ehtiyojlami qondirish darajasi o’rtasidagi doimiy va mustahkam aloqadorlikni quyidagicha ifodalash mumkin: 2-rasm. Iqtisodiy resurslar va ehtiyojlarning qondirilish darajasi о‘rtasidagi bog’liqlik Cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanib, ishlab chiqarish imkoniyatlarini va binobarin ehtiyojlami qondirish dara- jasini oshirish zarurligi iqtisodiyot oldiga quyidagi muammolami qo’yadi: 1. ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning optimal variantlarini (eng zarur va tejamli turlarini) tanlab olish va resurslarni ko’proq ishlab chiqarishga jalb qilish; 2. mavjud resurslarning har bir birligidan tejab-tergab, samarali foydalanish; 3. fan-texnika yutuqlarini va yangi texnologiyalami joriy qilib, yangi energiya, material, xomashyo turlari, ulaming manbalarini topib, foydalanishga jalb qilish, resurslar unumdorligining oshishiga erishish. Bu muammolami hal qilish zaruriyati kishilardan chuqur iqtisodiy boshqa bilimlarga ega bo’lib, doimo izlanish va yuksalishda 4. bo’lishini taqozo qiladi. Iqtisodiyot oldidagi muammolar. Iqtisodiyotga oid bilimlarning shakllanishi va rivojlanishi. Qadimgi Sharq va Gʻarb xalqlaridagi iqtisodiy gʻoyalar. Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishidagi asosiy oqimlar: merkantilizm, fiziokratlar, ingliz klassik iqtisodiy maktabi, marksizm va marjinalizm. Iqtisodiy hayot sirlarini bilish va shu yo’ldagi faoliyatning asosiy yo’nalishlarini aniqlashga intilish juda qadim zamonlardan mavjud bo’lib, bu intilish iqtisodiy faoliyatni tartibga solish, uni kishilarga kerak bo’lgan tomonga yo’naltirishga ijobiy ta’sir etish zaruriyatidan kelib chiqqan. Iqtisodiyotga oid bilimlarga dastlab, antik dunyoning ko’zga ko’ringan olimlari Ksenofont, Platon, Aristotel asarlarida, shuningdek, qadimgi Misr, Xitoy, Hindiston va Markaziy Osiyo olimlarining asarlarida e’tibor qaratilgan edi. Biz ming yillar osha bizgacha yetib kelgan muqaddas Qur’oni Karim, hadislar, Qobusnoma, Ibn Xoldun asarlari, bobolarimiz Abu Ali Ibn Sino, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug’bek, Zaxiriddin Muxammad Bobur asarlarini o’qir ekanmiz, ularda insonning yashashi uchun tabiat ehsonlari yetarli emasligi, ijodiy mehnat qilish kerakligi qayta-qayta uqtirilganligiga yana bir karra amin bo’lamiz. Jumladan, arab mutafakkiri Ibn Xoldun Abdurahmon Abu Zayd (1332-1406)ning iqtisodiyot bilimlarini rivojlantirishdagi hissasi juda kattadir. U o’zining 1370-yilda yozilgan «Kitob-ul-ibar» («Ibratli misollar kitobi») asarida dunyoda birinchi bo’lib tovaming ikki xil xususiyatini - iste’mol qiymati va qiymat tushunchalarini, oddiy va murakkab mehnatni, zaruriy va qo’shimcha mehnat hamda zaruriy va qo’shimcha mahsulot tushunchalarini ajrata bildi. Shuningdek, Ibn Xoldun tomonidan tovarlami ayirboshlash jarayonida ular bir-biriga taqqoslanganda mehnatni tenglashtirish shak- lida yuzaga chiqishi, ya’ni tovarda gavdalangan mehnatning miqdori va uning nafliligining hisobga olinishi ham ta’kidlangan. Alisher Navoiyning iqtisodiy masalalarga oid g ‘oyalari «Vaqfiya» (1482) va «Mahbub-ul-qulub» (1500) asarlarida bayon etilgan. U mahsulotni uch qismga bo’lib, birinchi qismini ketgan xarajatga, ikkinchi qismini o'zining va oilasining ehtiyojlariga, uchinchi qismini esa aholining ijtimoiy manfaatlari uchun sarflashga chaqiradi. Bundan tashqari mahsulotni yaratishda mehnatning roliga va ishlab Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishidagi asosiy oqimlar: merkantilizm, fiziokratlar, ingliz klassik iqtisodiy maktabi, marksizm va marjinalizm. Iqtisodiy hayot sirlarini bilish va shu yo’ldagi faoliyatning asosiy yo’nalishlarini aniqlashga intilish juda qadim zamonlardan mavjud bo’lib, bu intilish iqtisodiy faoliyatni tartibga solish, uni kishilarga kerak bo’lgan tomonga yo’naltirishga ijobiy ta’sir etish zaruriyatidan kelib chiqqan. Iqtisodiyotga oid bilimlarga dastlab, antik dunyoning ko’zga ko’ringan olimlari Ksenofont, Platon, Aristotel asarlarida, shuningdek, qadimgi Misr, Xitoy, Hindiston va Markaziy Osiyo olimlarining asarlarida e’tibor qaratilgan edi. Biz ming yillar osha bizgacha yetib kelgan muqaddas Qur’oni Karim, hadislar, Qobusnoma, Ibn Xoldun asarlari, bobolarimiz Abu Ali Ibn Sino, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug’bek, Zaxiriddin Muxammad Bobur asarlarini o’qir ekanmiz, ularda insonning yashashi uchun tabiat ehsonlari yetarli emasligi, ijodiy mehnat qilish kerakligi qayta-qayta uqtirilganligiga yana bir karra amin bo’lamiz. Jumladan, arab mutafakkiri Ibn Xoldun Abdurahmon Abu Zayd (1332-1406)ning iqtisodiyot bilimlarini rivojlantirishdagi hissasi juda kattadir. U o’zining 1370-yilda yozilgan «Kitob-ul-ibar» («Ibratli misollar kitobi») asarida dunyoda birinchi bo’lib tovaming ikki xil xususiyatini - iste’mol qiymati va qiymat tushunchalarini, oddiy va murakkab mehnatni, zaruriy va qo’shimcha mehnat hamda zaruriy va qo’shimcha mahsulot tushunchalarini ajrata bildi. Shuningdek, Ibn Xoldun tomonidan tovarlami ayirboshlash jarayonida ular bir-biriga taqqoslanganda mehnatni tenglashtirish shak- lida yuzaga chiqishi, ya’ni tovarda gavdalangan mehnatning miqdori va uning nafliligining hisobga olinishi ham ta’kidlangan. Alisher Navoiyning iqtisodiy masalalarga oid g ‘oyalari «Vaqfiya» (1482) va «Mahbub-ul-qulub» (1500) asarlarida bayon etilgan. U mahsulotni uch qismga bo’lib, birinchi qismini ketgan xarajatga, ikkinchi qismini o'zining va oilasining ehtiyojlariga, uchinchi qismini esa aholining ijtimoiy manfaatlari uchun sarflashga chaqiradi. Bundan tashqari mahsulotni yaratishda mehnatning roliga va ishlab chiqarish vositalarining ishtirokiga alohida e’tibor beradi. Shu bilan birga boylikni halol mehnat bilan topish, to’plash va foydalanish zarurligini ta’kidlaydi. Lekin Aristoteldan boshlab butun dunyoning, jumladan Markaziy Osiyoning ko’pgina olimlari iqtisodiyotni izchil o’rganish asosida uning ko’pgina qonun- qoidalarini, tushunchalarini yoritib bergan bo’lsalar ham, hali iqtisodiyot nazariyasi fan sifatida shakllanmagan edi. Iqtisodiyot nazariyasi mustaqil fan sifatida ko’pgina mamlakatlarda milliy bozor shakllangan va jahon bozori vujudga kelayotgan davrlarda «siyosiy iqtisod» nomi bilan shakllana boshladi. Siyosiy iqtisod grekcha so’zdan olingan bo’lib «politikos» - ijtimoiy, «oykos» - uy, uy xo’jaligi, «nomos» - qonun degani. Ya’ni uy yoki ijtimoiy xo’jalik qonunlari ma’nosini beradi. 1575-1621 -yillarda yashab, ijod qilgan fransuz iqtisodchisi Antuan Monkreten birinchi marta 1615-yilda «Siyosiy iqtisod traktati» nomli kichik ilmiy asar yozib, bu fanni mamlakat miqyosida iqtisodiyotni boshqarish fani sifatida asosladi. Keyinchalik klassik iqtisodchilar bu fikrni tasdiqlab, siyosiy iqtisod keng ma’noda moddiy hayotiy vositalami ish lab chiqarish va ayirboshlashni boshqaruvchi qonunlar to’g’risidagi fandir, deb yozgan edilar. Iqtisodiyot nazariyasi fani shakllanishi jarayonida bir qancha g’oyaviy oqimlar, maktablar vujudga kelgan. Ular jamiyat boyligining manbai nima, u qayerda va qanday qilib ko’payadi, degan savollarga javob topishga urinishgan. Bunday iqtisodiy oqimlardan dastlabkisi merkantilizm deb atalgan. Bu oqim tarafdorlari odamlaming, jamiyatning boyligi puldan, oltindan iborat, boylik savdoda, asosan, tashqi savdoda - muomala jarayonida paydo bo’ladi, ko’payadi, savdoda band bo’lgan mehnat unumli mehnat, boshqa mehnatlar esa unumsizdir, deb tushuntirib keldilar. Keyinchalik, iqtisodiy bilimlar rivojlanib, takomillashib borgan sari, ayirboshlash, ya’ni bevosita savdo jarayonida mahsulot yaratilmasligi, faqat ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan jarayonlarda (tashish, qadoqlash, saralash, saqlash) qiymatning ko’payishi ma’lum bo’lib qoldi. Ayirboshlashning ekvivalentlik tartibi, ya’ni teng mehnatga teng boylik muvozanati buzilgan taqdirda boylik birovlar foydasiga qayta taqsimlanadi, natijada kimdir boyib, kimdir xonavayron bo’lib chiqarish vositalarining ishtirokiga alohida e’tibor beradi. Shu bilan birga boylikni halol mehnat bilan topish, to’plash va foydalanish zarurligini ta’kidlaydi. Lekin Aristoteldan boshlab butun dunyoning, jumladan Markaziy Osiyoning ko’pgina olimlari iqtisodiyotni izchil o’rganish asosida uning ko’pgina qonun- qoidalarini, tushunchalarini yoritib bergan bo’lsalar ham, hali iqtisodiyot nazariyasi fan sifatida shakllanmagan edi. Iqtisodiyot nazariyasi mustaqil fan sifatida ko’pgina mamlakatlarda milliy bozor shakllangan va jahon bozori vujudga kelayotgan davrlarda «siyosiy iqtisod» nomi bilan shakllana boshladi. Siyosiy iqtisod grekcha so’zdan olingan bo’lib «politikos» - ijtimoiy, «oykos» - uy, uy xo’jaligi, «nomos» - qonun degani. Ya’ni uy yoki ijtimoiy xo’jalik qonunlari ma’nosini beradi. 1575-1621 -yillarda yashab, ijod qilgan fransuz iqtisodchisi Antuan Monkreten birinchi marta 1615-yilda «Siyosiy iqtisod traktati» nomli kichik ilmiy asar yozib, bu fanni mamlakat miqyosida iqtisodiyotni boshqarish fani sifatida asosladi. Keyinchalik klassik iqtisodchilar bu fikrni tasdiqlab, siyosiy iqtisod keng ma’noda moddiy hayotiy vositalami ish lab chiqarish va ayirboshlashni boshqaruvchi qonunlar to’g’risidagi fandir, deb yozgan edilar. Iqtisodiyot nazariyasi fani shakllanishi jarayonida bir qancha g’oyaviy oqimlar, maktablar vujudga kelgan. Ular jamiyat boyligining manbai nima, u qayerda va qanday qilib ko’payadi, degan savollarga javob topishga urinishgan. Bunday iqtisodiy oqimlardan dastlabkisi merkantilizm deb atalgan. Bu oqim tarafdorlari odamlaming, jamiyatning boyligi puldan, oltindan iborat, boylik savdoda, asosan, tashqi savdoda - muomala jarayonida paydo bo’ladi, ko’payadi, savdoda band bo’lgan mehnat unumli mehnat, boshqa mehnatlar esa unumsizdir, deb tushuntirib keldilar. Keyinchalik, iqtisodiy bilimlar rivojlanib, takomillashib borgan sari, ayirboshlash, ya’ni bevosita savdo jarayonida mahsulot yaratilmasligi, faqat ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan jarayonlarda (tashish, qadoqlash, saralash, saqlash) qiymatning ko’payishi ma’lum bo’lib qoldi. Ayirboshlashning ekvivalentlik tartibi, ya’ni teng mehnatga teng boylik muvozanati buzilgan taqdirda boylik birovlar foydasiga qayta taqsimlanadi, natijada kimdir boyib, kimdir xonavayron bo’lib boradi. Merkantilistlar iqtisodiyot nazariyasining asosiy vazifasi davlatning iqtisodiy siyosatiga amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat deb ta’kidladilar. Ulaming fikricha, iqtisodiyotda ijobiy savdo balansiga erishilishi uchun davlat iqtisodiyotga faol aralashishi, ya’ni milliy ishlab chiqarish va savdoni o’z panohiga olishi zarur deb hisoblaydi. Keyingi oqim fiziokratlar deb atalgan. Ular merkantilistlardan farqli o’laroq, boylik qishloq xo’jaligida yaratiladi va ko’payadi, degan g’oyani olg’a surdilar. Ularning vakili bo’lgan F.Kene mashhur «Iqtisodiy jadval» asarini (1758) yozdi va unda fiziokratizm maktabi asoslarini yaratdi. Uning nazariy va siyosiy dasturini ta’riflab berdi. Bu asarda F.Kene almashuvning ekvivalentlik ta’limotini ilgari surdi. Uning fikricha almashuv yoki savdo boylik yaratmaydi, almashuv jarayonida teng miqdorli qiymatlaming almashuvi ro’y beradi, tovarlaming qiymati bozorga kirmasdan oldin mavjud bo’ladi. F.Kenening ta’limotida sofmahsulot nazariyasi markaziy o’rin egallaydi. Uning fikricha, yalpi ijtimoiy mahsulot va ishlab chiqarish xarajatlari o’rtasidagi farq sof mahsulot hisoblangan. F.Kene sof mahsulot bilan qo'shimcha mahsulotni chalkashtirib, ikkalasini aynan bir narsa deb tushunadi. U qo’shimcha qiymat dehqonlaming qo’shimcha mehnati samarasi sifatida yuzaga keladi deb izohlaydi, ayrim joylarda esa qo’shimcha qiymatni tabiatning sof hadyasi deb qarab, uni yaratishda tabiat ham ishtirok etadi, deb tushuntiradi4. Bu yerda u o’zi bilmagan holda qiymat bilan naflilik (iste’mol qiymat)ning farqiga bora olmaganligini ifoda etadi. F.Kene ta’limotini A.Tyurgo, Dyupon de Nemur va boshqalar davom ettirdi. Fiziokratlarning ta’limoti bo’yicha qishloq xo’jaligida band bo’lgan mehnat birdan-bir unumli mehnat deb hisoblanib, boshqa sohalardagi mehnat esa unumsiz mehnat deb hisoblangan. Keyinchalik iqtisodiyot fanining klassik maktabi namoyandalari bo’lmish A.Smit, U.Petti, D.Rikardo kabi atoqli iqtisodchi olimlar boylik faqatgina savdoda yoki qishloq xo’jaligidagina emas, balki shu bilan birga sanoat, transport, qurilish va boshqa xo’jalik sohalarida ham yaratilishini isbotlab berdilar va “hamma boylikning onasi yer, otasi mehnat”, degan qat’iy ilmiy xulosaga keldilar. Shuni aytish kerakki, A.Smitning «ko’rinmas qo’l» prinsipi hozirgi kunda juda ko’p tilga boradi. Merkantilistlar iqtisodiyot nazariyasining asosiy vazifasi davlatning iqtisodiy siyosatiga amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat deb ta’kidladilar. Ulaming fikricha, iqtisodiyotda ijobiy savdo balansiga erishilishi uchun davlat iqtisodiyotga faol aralashishi, ya’ni milliy ishlab chiqarish va savdoni o’z panohiga olishi zarur deb hisoblaydi. Keyingi oqim fiziokratlar deb atalgan. Ular merkantilistlardan farqli o’laroq, boylik qishloq xo’jaligida yaratiladi va ko’payadi, degan g’oyani olg’a surdilar. Ularning vakili bo’lgan F.Kene mashhur «Iqtisodiy jadval» asarini (1758) yozdi va unda fiziokratizm maktabi asoslarini yaratdi. Uning nazariy va siyosiy dasturini ta’riflab berdi. Bu asarda F.Kene almashuvning ekvivalentlik ta’limotini ilgari surdi. Uning fikricha almashuv yoki savdo boylik yaratmaydi, almashuv jarayonida teng miqdorli qiymatlaming almashuvi ro’y beradi, tovarlaming qiymati bozorga kirmasdan oldin mavjud bo’ladi. F.Kenening ta’limotida sofmahsulot nazariyasi markaziy o’rin egallaydi. Uning fikricha, yalpi ijtimoiy mahsulot va ishlab chiqarish xarajatlari o’rtasidagi farq sof mahsulot hisoblangan. F.Kene sof mahsulot bilan qo'shimcha mahsulotni chalkashtirib, ikkalasini aynan bir narsa deb tushunadi. U qo’shimcha qiymat dehqonlaming qo’shimcha mehnati samarasi sifatida yuzaga keladi deb izohlaydi, ayrim joylarda esa qo’shimcha qiymatni tabiatning sof hadyasi deb qarab, uni yaratishda tabiat ham ishtirok etadi, deb tushuntiradi4. Bu yerda u o’zi bilmagan holda qiymat bilan naflilik (iste’mol qiymat)ning farqiga bora olmaganligini ifoda etadi. F.Kene ta’limotini A.Tyurgo, Dyupon de Nemur va boshqalar davom ettirdi. Fiziokratlarning ta’limoti bo’yicha qishloq xo’jaligida band bo’lgan mehnat birdan-bir unumli mehnat deb hisoblanib, boshqa sohalardagi mehnat esa unumsiz mehnat deb hisoblangan. Keyinchalik iqtisodiyot fanining klassik maktabi namoyandalari bo’lmish A.Smit, U.Petti, D.Rikardo kabi atoqli iqtisodchi olimlar boylik faqatgina savdoda yoki qishloq xo’jaligidagina emas, balki shu bilan birga sanoat, transport, qurilish va boshqa xo’jalik sohalarida ham yaratilishini isbotlab berdilar va “hamma boylikning onasi yer, otasi mehnat”, degan qat’iy ilmiy xulosaga keldilar. Shuni aytish kerakki, A.Smitning «ko’rinmas qo’l» prinsipi hozirgi kunda juda ko’p tilga olinmoqda. U o’zining «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to’g’risida tadqiqot» (1776) degan kitobida insonni faollashtiradigan asosiy rag’bat xususiy manfaatdir deb ko’rsatadi. Inson o’z xususiy manfaatini amalga oshirishga, ya’ni foyda olishga intilib, mehnat taqsimoti sharoitida qandaydir tovar yoki xizmat turini yaratadi, boshqalarga yetkazib beradi, o’z kapitalini ko’paytiradi va shu intilishda o’zi bilmagan holda jamiyat taraqqiyotiga hissa qo’shadi deb tushuntiradi. U kapital, mehnat, tovar, ishchi kuchi va boshqa resurslaming erkin harakatini ta’minlash prinsipini ilgari suradi. Ushbu maktabning «klassik» deb nom olishiga ulaming quyidagi yutuqlari sabab bo’ldi. Birinchidan, A.Smit va D.Rikardo iqtisodiyotni o’rganishga ilmiy yondashuv beradigan tadqiqot usullarini ishlab chiqdi va muvaffaqiyatli qo’lladilar. Aynan ana shu usullar yordamida ular merkantilistlaming «boylikning manbai - savdo» degan g’oyasining to’g’ri emasligini isbotladilar. Ikkinchidan, iqtisodiyot to’g’risidagi barcha yig’ilgan bilimlami klassik maktab namoyandalari ma’lum bir ilmiy tizimga keltirdilar. Bu narsaga ular birinchi bo’lib iqtisodiy ne’matlami ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol o’rtasidagi tizimli aloqani tadqiq etgani sabab bo’ldi. Uchinchidan, ingliz klassiklari iqtisodiy hodisalarning ko’zga ko’ringan tomonlarini tadqiq qilish bilan cheklanib qolmadilar. Ular ushbu hodisalarning mohiyatini, ular o’rtasidagi sabab-oqibatli aloqadorlikni aniqladilar, shuningdek, kapitalistik iqtisodiyot qonunlarini ochdilar. Iqtisodiyot nazariyasi fanining rivojlanishida Sismondining ham muhim hissasi bor. U kapitalistik iqtisodiy mexanizmni tanqid qilib, siyosiy iqtisod inson baxti yo’lida sotsial mexanizmni takomillashtirishga qaratilgan fan bo’lmog’i lozim deb ko’rsatadi. Kapitalistik iqtisodiy tuzumni tanqid qilish bilan bir qatorda undan ko’ra progressiv bo’lgan jamiyat qurish g’oyasi Sen-Simon, Shari Fure, Robert Ouen kabi sotsial utopistlar tomonidan ilgari surilgan edi. Ular xususiy mulkni qattiq tanqid qilib, uni tugatish tarafdori edilar. Ulardan keyin marksizm deb nomlangan nazariy yo’nalish o’zlarining nazariyasida jamiyat taraqqiyotiga tabiiy-tarixiy jarayon deb qarab, ijtimoiy- olinmoqda. U o’zining «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to’g’risida tadqiqot» (1776) degan kitobida insonni faollashtiradigan asosiy rag’bat xususiy manfaatdir deb ko’rsatadi. Inson o’z xususiy manfaatini amalga oshirishga, ya’ni foyda olishga intilib, mehnat taqsimoti sharoitida qandaydir tovar yoki xizmat turini yaratadi, boshqalarga yetkazib beradi, o’z kapitalini ko’paytiradi va shu intilishda o’zi bilmagan holda jamiyat taraqqiyotiga hissa qo’shadi deb tushuntiradi. U kapital, mehnat, tovar, ishchi kuchi va boshqa resurslaming erkin harakatini ta’minlash prinsipini ilgari suradi. Ushbu maktabning «klassik» deb nom olishiga ulaming quyidagi yutuqlari sabab bo’ldi. Birinchidan, A.Smit va D.Rikardo iqtisodiyotni o’rganishga ilmiy yondashuv beradigan tadqiqot usullarini ishlab chiqdi va muvaffaqiyatli qo’lladilar. Aynan ana shu usullar yordamida ular merkantilistlaming «boylikning manbai - savdo» degan g’oyasining to’g’ri emasligini isbotladilar. Ikkinchidan, iqtisodiyot to’g’risidagi barcha yig’ilgan bilimlami klassik maktab namoyandalari ma’lum bir ilmiy tizimga keltirdilar. Bu narsaga ular birinchi bo’lib iqtisodiy ne’matlami ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol o’rtasidagi tizimli aloqani tadqiq etgani sabab bo’ldi. Uchinchidan, ingliz klassiklari iqtisodiy hodisalarning ko’zga ko’ringan tomonlarini tadqiq qilish bilan cheklanib qolmadilar. Ular ushbu hodisalarning mohiyatini, ular o’rtasidagi sabab-oqibatli aloqadorlikni aniqladilar, shuningdek, kapitalistik iqtisodiyot qonunlarini ochdilar. Iqtisodiyot nazariyasi fanining rivojlanishida Sismondining ham muhim hissasi bor. U kapitalistik iqtisodiy mexanizmni tanqid qilib, siyosiy iqtisod inson baxti yo’lida sotsial mexanizmni takomillashtirishga qaratilgan fan bo’lmog’i lozim deb ko’rsatadi. Kapitalistik iqtisodiy tuzumni tanqid qilish bilan bir qatorda undan ko’ra progressiv bo’lgan jamiyat qurish g’oyasi Sen-Simon, Shari Fure, Robert Ouen kabi sotsial utopistlar tomonidan ilgari surilgan edi. Ular xususiy mulkni qattiq tanqid qilib, uni tugatish tarafdori edilar. Ulardan keyin marksizm deb nomlangan nazariy yo’nalish o’zlarining nazariyasida jamiyat taraqqiyotiga tabiiy-tarixiy jarayon deb qarab, ijtimoiy- iqtisodiy formatsiyalar, ulaming iqtisodiy tuzumi, tarkibiy qismlari, vujudga kelish, rivojlanish va boshqasi bilan al- mashish sabablari to’g’risidagi ta’limotni hamda qo’shimcha qiymat nazariyasini yaratdilar. Iqtisodiyot nazariyasi predmetining yangicha talqini xo’jalik yuritishning bozor tizimi to’g’risidagi marjinalizm deb atalgan yangi bir ta’limotni yaratdi. U inglizcha so’zdan olingan bo’lib, so’nggi, qo’shilgan degan ma’noni beradi. Uning asoschilari Avstriya iqtisodiy maktabining namoyandalari (K.Menger, F.Vizer, Bem-Baverk va b.) bo’lib, ular tomonidan qo’shilgan tovar nafliligining, qo’shilgan mehnat yoki resurs imumdorligining pasayib borish qonuni degan naza- riyalar ishlab chiqildi. Marjinalizm nazariyasi aniq olingan tovarga bo’lgan talab va uning narxi o’rtasidagi bog’liqlik va o’zaro ta’sirini tahlil qilishda keng qo’llanildi. Iqtisodiyot nazariyasining yangi yo’nalishi neoklassik, ya’ni yangi klassik deb nom oldi. Bu nazariyaning yirik namoyandalaridan biri A.Marshall bo’lib, u iqtisodiy jarayonning funksional bog’lanishi va funksional nisbatlarini ishlab chiqishga harakat qildi, bozor muvozanatini va narxni aniqlovchi omillar talab va taklifdan iborat deb qaradi. Bu nazariy yo’nalishning namoyandalaridan biri shveysariyalik iqtisodchi Leon Valras bo’lib, u umumiy iqtisodiy muvozanat modeli- ning nusxasini ishlab chiqishga harakat qildi. Avstriya iqtisodiy maktabining namoyandasi Y.Shumpeter «Iqtisodiy taraqqiyot nazariyasi» (1912) nomli kitobida iqtisodiy tizimlar o’zgarishining ichki kuchlarini, ulaming ichki mazmunini va turtki bemvchi kuchini ko’rsatishga harakat qildi va u iqtisodiyotni harakatga keltimvchi asosiy kuch tadbirkorlik degan xulosaga keldi. Iqtisodiyot nazariyasining hozirgi zamon yo’nalishlaridan biri keynschffik maktabidir. 1936-yilda ingliz iqtisodchisi Jon Meynard Keyns o’zining «Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» degan kitobida makroiqtisodiy ko’rsatkichlar: milliy daromad, kapital xarajatlar, iste’mol va jamg’arishning o’zaro bog’liqligini tahlil qilib, investitsiya va iste’molning eng maqsadga muvofiq tarzda tashkil topishi iqtisodiy taraqqiyotning muhim omili deb ko’rsatadi. Keyns ta’limoti, ya’ni keynschilik maktabi ta’sirida iqtisodiyotda makroiqtisodiy tahlil yo’lga qo’yildi. U iqtisodiy formatsiyalar, ulaming iqtisodiy tuzumi, tarkibiy qismlari, vujudga kelish, rivojlanish va boshqasi bilan al- mashish sabablari to’g’risidagi ta’limotni hamda qo’shimcha qiymat nazariyasini yaratdilar. Iqtisodiyot nazariyasi predmetining yangicha talqini xo’jalik yuritishning bozor tizimi to’g’risidagi marjinalizm deb atalgan yangi bir ta’limotni yaratdi. U inglizcha so’zdan olingan bo’lib, so’nggi, qo’shilgan degan ma’noni beradi. Uning asoschilari Avstriya iqtisodiy maktabining namoyandalari (K.Menger, F.Vizer, Bem-Baverk va b.) bo’lib, ular tomonidan qo’shilgan tovar nafliligining, qo’shilgan mehnat yoki resurs imumdorligining pasayib borish qonuni degan naza- riyalar ishlab chiqildi. Marjinalizm nazariyasi aniq olingan tovarga bo’lgan talab va uning narxi o’rtasidagi bog’liqlik va o’zaro ta’sirini tahlil qilishda keng qo’llanildi. Iqtisodiyot nazariyasining yangi yo’nalishi neoklassik, ya’ni yangi klassik deb nom oldi. Bu nazariyaning yirik namoyandalaridan biri A.Marshall bo’lib, u iqtisodiy jarayonning funksional bog’lanishi va funksional nisbatlarini ishlab chiqishga harakat qildi, bozor muvozanatini va narxni aniqlovchi omillar talab va taklifdan iborat deb qaradi. Bu nazariy yo’nalishning namoyandalaridan biri shveysariyalik iqtisodchi Leon Valras bo’lib, u umumiy iqtisodiy muvozanat modeli- ning nusxasini ishlab chiqishga harakat qildi. Avstriya iqtisodiy maktabining namoyandasi Y.Shumpeter «Iqtisodiy taraqqiyot nazariyasi» (1912) nomli kitobida iqtisodiy tizimlar o’zgarishining ichki kuchlarini, ulaming ichki mazmunini va turtki bemvchi kuchini ko’rsatishga harakat qildi va u iqtisodiyotni harakatga keltimvchi asosiy kuch tadbirkorlik degan xulosaga keldi. Iqtisodiyot nazariyasining hozirgi zamon yo’nalishlaridan biri keynschffik maktabidir. 1936-yilda ingliz iqtisodchisi Jon Meynard Keyns o’zining «Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» degan kitobida makroiqtisodiy ko’rsatkichlar: milliy daromad, kapital xarajatlar, iste’mol va jamg’arishning o’zaro bog’liqligini tahlil qilib, investitsiya va iste’molning eng maqsadga muvofiq tarzda tashkil topishi iqtisodiy taraqqiyotning muhim omili deb ko’rsatadi. Keyns ta’limoti, ya’ni keynschilik maktabi ta’sirida iqtisodiyotda makroiqtisodiy tahlil yo’lga qo’yildi. U iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning faol ishtiroki zamrligini isbotladi. Hozirgi zamon iqtisodiyot nazariyasining muhim yo’nalishlaridan biri monetarizm deb ataladi. Agar Keyns nazariyasining ishlab chiqilishida markaziy muammo ishsizlik bo’lgan bo’Isa, monetarizm nazariyasining asosiy muammosi ishlab chiqarish hajmining pasayib borish sharoitida inflyatsiyaning vujudga kelishidir. Ushbu holat stagflyasiya degan nom oldi. Monetarizm maktabining asoschisi Milton Fridmen bo’lib, uning iqtisodiyot nazariyasiga qo’shgan hissasi pul nazariyasini yangi mazmun bilan boyitdi. Monetaristlar tovar ishlab chiqarish jarayoniga pulning qayta ta’sir etish mexanizmini, pul dastaklari va monetar siyosatning iqtisodiyotni rivojlanishiga ta’sirini chuqur tadqiq etishdi. Monetarizm pul-kredit dastaklari yordamida iqtisodiyotni tartibga solishda o’ziga xos yondashuvni vujudga keltirgan nazariyadir. Hozirgi paytda maijinalizm, monetarizm, keynschilik va boshqa qator yo’nalishdagi iqtisodiy nazariyalar yig’indisi «Ekonomiks» nomli kitob- da mujassamlashgan bo’lib, u AQSH, Angliya va boshqa qator mamlakatlarda darslik sifatida o’qitiladi. Rus tilidagi taijimasi orqali bizga ma’lum bo’lgan P.Samuelson, R.Makkonnell va L.Bryularning kitoblari uning namunalaridir. Hozirda bu yo’nalishdagi fan bizda va boshqa qator MDH mamlakatlarida «Iqtisodiyot nazariyasi» deb atala boshladi. Yuqorida bayon etilgan va boshqa qator nazariyalar tahlili shuni ko’rsatadiki, «Iqtisodiyot nazariyasi» fan sifatida shakllangunga qa- dar bosib o’tgan yo’l va unda vujudga kelgan g’oyalar, oqimlar juda murakkab, ko’pincha bir-biriga zid va qarama-qarshidir. Shu bilan birga aytishimiz kerakki, hech qaysi iqtisodiy maktabning nazariyalari mutlaq va doimiy haqiqat kursisiga egalik qila olmaydi. Har bir maktab ma’lum darajada muammolarga bir tomonlama yondashganligini yoki bo’lmasa ba’zi bir nazariy savollami yoritishda anglashilmovchilikka yo’l qo’yganligi bilan ajralib turadi, sababi barcha nazariy oqimlar qaysidir ijtimoiy guruh manfaatlari nuqtai nazaridan va o’sha davr real holatidan kelib chiqqan bo’lib, masalaga bir tomonlama yondashuvga yo’l qo’yilganligi ko’rinib turadi. Shunday bo’lsada, ular bir-birini to’ldiradi, iqtisodiy jarayonlar va hodisalarning iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning faol ishtiroki zamrligini isbotladi. Hozirgi zamon iqtisodiyot nazariyasining muhim yo’nalishlaridan biri monetarizm deb ataladi. Agar Keyns nazariyasining ishlab chiqilishida markaziy muammo ishsizlik bo’lgan bo’Isa, monetarizm nazariyasining asosiy muammosi ishlab chiqarish hajmining pasayib borish sharoitida inflyatsiyaning vujudga kelishidir. Ushbu holat stagflyasiya degan nom oldi. Monetarizm maktabining asoschisi Milton Fridmen bo’lib, uning iqtisodiyot nazariyasiga qo’shgan hissasi pul nazariyasini yangi mazmun bilan boyitdi. Monetaristlar tovar ishlab chiqarish jarayoniga pulning qayta ta’sir etish mexanizmini, pul dastaklari va monetar siyosatning iqtisodiyotni rivojlanishiga ta’sirini chuqur tadqiq etishdi. Monetarizm pul-kredit dastaklari yordamida iqtisodiyotni tartibga solishda o’ziga xos yondashuvni vujudga keltirgan nazariyadir. Hozirgi paytda maijinalizm, monetarizm, keynschilik va boshqa qator yo’nalishdagi iqtisodiy nazariyalar yig’indisi «Ekonomiks» nomli kitob- da mujassamlashgan bo’lib, u AQSH, Angliya va boshqa qator mamlakatlarda darslik sifatida o’qitiladi. Rus tilidagi taijimasi orqali bizga ma’lum bo’lgan P.Samuelson, R.Makkonnell va L.Bryularning kitoblari uning namunalaridir. Hozirda bu yo’nalishdagi fan bizda va boshqa qator MDH mamlakatlarida «Iqtisodiyot nazariyasi» deb atala boshladi. Yuqorida bayon etilgan va boshqa qator nazariyalar tahlili shuni ko’rsatadiki, «Iqtisodiyot nazariyasi» fan sifatida shakllangunga qa- dar bosib o’tgan yo’l va unda vujudga kelgan g’oyalar, oqimlar juda murakkab, ko’pincha bir-biriga zid va qarama-qarshidir. Shu bilan birga aytishimiz kerakki, hech qaysi iqtisodiy maktabning nazariyalari mutlaq va doimiy haqiqat kursisiga egalik qila olmaydi. Har bir maktab ma’lum darajada muammolarga bir tomonlama yondashganligini yoki bo’lmasa ba’zi bir nazariy savollami yoritishda anglashilmovchilikka yo’l qo’yganligi bilan ajralib turadi, sababi barcha nazariy oqimlar qaysidir ijtimoiy guruh manfaatlari nuqtai nazaridan va o’sha davr real holatidan kelib chiqqan bo’lib, masalaga bir tomonlama yondashuvga yo’l qo’yilganligi ko’rinib turadi. Shunday bo’lsada, ular bir-birini to’ldiradi, iqtisodiy jarayonlar va hodisalarning ichki ziddiyatlarini, qonunlarini ma’lum darajada umumlashtirib ifodalaydi. Demak, jamiyat o’z taraqqiyotini belgilashda alohida bir nazariya asiri bo’lib qolmasligi kerak, chuqur nazariy tahlil asosida ulaming salbiy tomonlarini tashlab yuborib, ratsional mag’izlarini olib, ulardan oqilona foydalangan holda jamiyat rivojlanishi umum- milliy manfaatlar bilan uyg’unlashtirilishi zarur. ichki ziddiyatlarini, qonunlarini ma’lum darajada umumlashtirib ifodalaydi. Demak, jamiyat o’z taraqqiyotini belgilashda alohida bir nazariya asiri bo’lib qolmasligi kerak, chuqur nazariy tahlil asosida ulaming salbiy tomonlarini tashlab yuborib, ratsional mag’izlarini olib, ulardan oqilona foydalangan holda jamiyat rivojlanishi umum- milliy manfaatlar bilan uyg’unlashtirilishi zarur.