Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish usullari
Reja
1. Iqtisodiyot tushunchasi va uning qamrov jihatidan turlari. Iqtisodiy
faoliyatning mazmuni.
2. Takror ishlab chiqarish fazalari: ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash,
isteʼmol.
3. Ehtiyojlarning mazmuni va ularning turkumlanishi. Ehtiyojlarning o’sib
borishi qonuni.
4. Iqtisodiy resurslarning mazmuni va turkumlanishi. Iqtisodiy resurslar va
ehtiyojlarning qondirilish darajasi o’rtasidagi bogʻliqlik.
5. Iqtisodiyot oldidagi muammolar. Iqtisodiyotga oid bilimlarning
shakllanishi va rivojlanishi. Qadimgi Sharq va Gʻarb xalqlaridagi iqtisodiy
gʻoyalar. Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishidagi asosiy oqimlar:
merkantilizm, fiziokratlar, ingliz klassik iqtisodiy maktabi, marksizm va
marjinalizm.
Iqtisodiyot tushunchasi va uning qamrov jihatidan turlari. Iqtisodiy
faoliyatning mazmuni.
Iqtisodiyot nazariyasi fani va uning qonun-qoidalarini bilish uchun, eng
awalo, iqtisodiyot va uning vazifalari to’g’risida tasavvurga ega bo’lish lozim.
Insoniyat hayoti va uning taraqqiyoti juda murakkab, ko’p qirrali va g’oyat chigal,
muammolarga boydir. Bu muammolar kishilarning moddiy ne’matlar ishlab
chiqarish, xizmatlar ko’rsatish, fan, madaniyat, siyosat, mafkura, axloq, davlatni
boshqarish sohalaridagi va nihoyat, oiladagi va boshqa faoliyat turlarining borgan
sari ko’payib, rivojlanib hamda ulaming o’zgarib borishi natijasida vujudga keladi.
Uzoq davrlar davomida insoniyat fikrini band qilib kelgan ayrim masalalar bugungi
kunda oddiy haqiqat va oson bilish mumkin bo’lgan narsaga o’xshab ko’rinadi.
Masalan, bugun hammaga ma’lumki, kishilar siyosat, san’at, adabiyot, fan,
ma’rifat, madaniyat, ta’lim olish bilan shug’ullanishdan oldin birlamchi hayotiy
ne’matlarga bo’lgan ehtiyojlarini qondirish- lari kerak. Shuning uchun har bir
kishi, o’zining kundalik hayotida bir qator muammolarga, ya’ni kiyim-kechak,
oziq-ovqat, uy-ro’zg’or buyumlariga ega bo’lish, bilim olish kabi ehtiyojlami
qanday qilib, nima hisobiga qondirish mumkin degan muammolarga duch keladi.
Shu muammolami yechish va o’z ehtiyojlarini qondirish maqsadida kishilar
turli yo’nalishlarda, sohalarda faoliyat ko’rsatadilar. Demak, insonning turli
faoliyatlari ichida eng asosiysi, insoniyatning yashashi va uning kamol topishini
ta’minlaydigani moddiy va ma’naviy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar
ko’rsatishdan iborat bo’lgan iqtisodiy faoliyatdir.
Cheklangan
iqtisodiy
resurslardan
unumli
foydalanib,
kishilarning yashashi, kamol topishi uchun zarur bo’lgan hayotiy vositalarni
ishlab chiqarish va iste’molchilarga yetkazib berishga qaratilgan, bir-biri bilan
bog’liqlikda amal qiladigan turli-tuman faoliyatlar yaxlit qilib, bir so’z bilan,
iqtisodiy faoliyat deb ataladi. Qadimda iqtisodiy faoliyatning asosiy shakli uy
xo’jaligi doirasida ro’y bergan. Shuning uchun qadimgi grek olimlarining
(Ksenofont, Platon, Aristotel) asarlarida iqtisodiyot - uy xo’jaligi va uni yuritish
qonunlari deb tushuntirilgan. Arab leksikonida «iqtisod» tejamkorlik ma’nosida
tushunilgan, chunki islom diniga oid adabiyotlarda tejamkorlikka alohida e ’tibor
berilgan. Lekin, hozirgi davrda iqtisodiyot tushunchasi faqat uy, individual xo’jalik
yuritish yoki tejamkorlik ma’nosi bilan cheklanmaydi. Balki iqtisodiyot -
mulkchilikning turli shakllariga asoslangan xo’jaliklardan, xo’jaliklararo,
davlatlararo birlashmalar, korporatsiyalar, konsernlar, qo’shma korxonalar,
moliya
va
bank
tizimlaridan,
davlatlar
o’rtasidagi
turli iqtisodiy
munosabatlardan iborat o’ta murakkab iqtisodiy tizimni anglatadi.
Buning ustiga barcha resurslarimiz - tabiiy boyliklar, malakali ishchi kuchlari,
ishlab chiqarish vositalari, iste’mol tovarlari, pul mablag’lari va boshqa
resurslaming barchasi cheklangan miqdordadir. Hattoki, ishlab chiqarishning
bugungi darajasida insoniyat ixtiyoridagi turli tabiiy boyliklarning taxminan qancha
vaqtga yetishini oldindan bashorat qilish mumkin. Jumladan, insoniyat 2500-yilga
kelib, barcha metall zaxiralarini sarflab bo’lishi bashorat qilinib, bunda temir rudasi
250 yilga, alyuminiy 570, mis 29, rux 23, qalayi 35, qo’rg’oshin 19 yilga yetishi
taxmin qilinmoqda. Amal- da hozir yashayotgan avlod ham ishlab chiqarishda
qo’rg’oshin, qalayi, rux, oltin, kumush, platina, nikell, volfram, misdan foydalanish
muammosiga duch kelmoqda. Yaqin yuz yil ichida ishlab chiqarishni
energoresurslar: neft, gaz, ko’mir bilan ta’minlash muammosi ham alohida muammo
bo ‘lib qolishi ehtimoldan xoli emas.
Ushbu cheklangan iqtisodiy resurslardan oqilona foydalanib, aholining
to’xtovsiz o’sib boruvchi ehtiyojlarini qondirish maqsadiga erishish, resurslar
va mahsulotlarni to’g’ri taqsimlash yo’llarini topish iqtisodiyotning asosiy
mazmunini tashkil etadi.
Iqtisodiyot qamrov darajasiga qarab turlicha bo’lishi mumkin: jahon
iqtisodiyoti, milliy iqtisodiyot, tarmoq iqtisodiyoti, mintaqa va hudud iqtisodiyoti,
korxona yoki firma iqtisodiyoti, oila iqtisodiyoti. Ba’zan ulami yaxlitlashtirib,
makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot deb ataladi. Iqtisodiyotning bu turlari,
darajalari, shakllari qanday bo’lishidan qat’iy nazar ulaming hammasi bir maqsadga
bo’ysungan: u ham bo’lsa insoniyatning yashashi, ko’payishi va kamol topishi
uchun shart-sharoit yaratib berish, turli xil hayotiy vositalami yaratib, ulaming
ehtiyojlarini qondirib borishdan iboratdir. Shunday ekan, iqtisodiyot inson
hayotining asosini, uning poydevorini tashkil etib, uning o’zi ham insonsiz, uning
faoliyatisiz mavjud bo’lmaydi va mazmunga ham ega emas.
Takror ishlab chiqarish fazalari: ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash,
isteʼmol.
Inson tomonidan yaratilgan tovarlar va xizmatlaming, resurslarning doimo
harakatda bo’lib, takror-takror ishlab chiqariladi va iste’mol qilinadi, ulaming
bu to’htovsiz harakati takror ishlab chiqarish deyiladi. Takror ishlab chiqarish
quyidagi fazalar birligidan iboratdir:
1) ishlab chiqarish jarayoni;
2) taqsimlash jarayoni;
3) ayirboshlash jarayoni;
4) iste’mol qilish jarayoni.
Ishlab chiqarish - kishilik jamiyatining mavjud bo’lishi va rivojlanishi
uchun zarur bo’lgan hayotiy ne’matlarni yaratish jarayoni.
Barcha tovar va xizmatlar ishlab chiqarish jarayonida yaratilishi sababli, u
takror ishlab chiqarishning eng asosiy va boshlang’ich fazasi hisoblanadi. Agar
ishlab chiqarilmasa, taqsimlanadigan, ayirboshlanadigan va nihoyat, iste’mol
qilinadigan narsalar bo’lmaydi.
Misol uchun, odamlaming non mahsulotiga bo’lgan ehtiyojini qondirish uchun
eng kamida quyidagi asosiy jarayonlarni amalga oshirish lozim: ekin maydonlarini
haydash va ularga ishlov berish; yerga urug’ qadash va unib chiqib, to hosil
yetishguncha parvarishlash; g’allani o’rish va don omborlariga joylash; donni
tegirmondan chiqarib, un mahsuloti olish; undan non zavodlari yoki
nonvoyxonalarda non tayyorlash. O’z o’rnida, har bir jarayon uchun kerakli bo’lgan
mehnat vositalarini ham ishlab chiqish kerak bo’ladi. Masalan, ekin maydonini
haydash uchun traktorlar, omochlar; urug’ qadash uchun seyalkalar; g’allani o’rish
uchun kombaynlar; omborga tashish uchun yuk mashinalari; donni yanchish uchun
tegirmonlar; non yopish uchun tandirlar va hokazo. Agar bu vositalarning birortasi
bo’lmasa, yo ishlab chiqarish jarayoni to’xtaydi yoki samaradorligi pasayib ketadi.
Taqsimot - ishlab chiqarish omillari va uning natijalarini iqtisodiyotning
turli qism va subyektlari o’rtasida taqsimlash jarayoni.
Bu bosqichda, eng avvalo, ishlab chiqarish vositalari, kapital, ishchi kuchi va
boshqa resurslar turli tarmoqlar, sohalar, hududlar va nihoyat, korxonalar o’rtasida
taqsimlanadi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish natijasi bo’lgan tovar va xizmatlar,
ulaming pul holidagi ko’rinishi bo’lgan daromadlar ham taqsimlanadi.
Bizning misolimizdagi non mahsulotini ishlab chiqarish uchun ham ushbu
faoliyat sohasiga kerakli resurslar - traktorlar, omochlar, seyalkalar, kombaynlar,
yuk mashinalari, tegirmonlar va tandirlar; ulami ishga soluvchi traktorchi,
haydovchi, dehqon, ishchi va nonvoylar barchasi taqsimot jarayonidan o’tadi. Ular
aynan mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv tufayli turli-tuman faoliyat va jarayonlar
bo’yicha o’z o’milarini topadilar. Shuningdek, tayyor bo’lgan non mahsulotini
sotishdan olingan daromad ham turli kasb egalari - traktorchi, haydovchi, dehqon,
ishchi va nonvoy o’rtasida, mulk egalari o’rtasida taqsimlanadi. Ular mahsulotdagi
o’z ulushlarini ish haqi yoki foyda, foiz, renta ko’rinishida oladilar.
Taqsimot qancha adolatli va to’g’ri bo’lsa, ishlab chiqarishning yuksalishiga
shuncha ijobiy ta’sir ko’rsatadi, uni rag’batlantiradi.
Ayirboshlash - jamiyat a’zolarining iqtisodiy faoliyat turlari yoki
ishlab chiqarish natijalari bo’yicha ma’lum bir o’lcham (masalan, qiymat
miqdori) asosida o’zaro almashish jarayoni. Mehnat taqsimoti natijasida ayrim
guruh kishilar tovar va xizmatlaming ma’lum turlarini ishlab chiqarish va yetkazib
berishga ixtisoslashadilar. Har bir tovar turini ishlab chiqaruvchi o ‘z tovarini sotib,
o’ziga kerakli bo’lgan boshqa tovar yoki xizmatlar- ni sotib oladi. Jumladan,
bizning misolimizdagi nonvoy ham o’z mahsuloti-nonni sotib, tushgan puliga
qassobdan-go’sht, dehqondan-sabzavotlar, do’kondordan-kiyim-kechak va boshqa
zarur tovarlarni sotib oladi.
Natijada turli xil yo’nalishdagi ishlab chiqaruvchilar yoki xizmat
ko’rsatuvchilar o’rtasida iqtisodiy aloqa-ayirboshlash, pul orqali oldi-sotdi jarayoni
sodir bo’ladi.
Iste’mol - ehtiyojlarni qondirish maqsadida mahsulot va xizmatlarning
ishlatilishi, foydalanilishi jarayoni. Iste’mol takror ishlab chiqarishning oxirgi
fazasi bo’lib, bu jarayon orqali jamiyat a’zolarining turli-tuman ehtiyojlari
qondiriladi. Iste’mol ikki turda bo’ladi: ishlab chiqarish (unumli) iste’moli va
shaxsiy iste’mol. Ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish vositalari va ishchi
ku- chidan foydalanish unumli iste’mol deyiladi. Nonvoy ishlatgan un, ko’mir yoki
tabiiy gaz, o’simlik moyi - bularning barchasi unumli iste’mol hisoblanadi. Chunki,
bulaming barchasi mahsulot ishlab chiqarishga yo’naltirilgan bo’ladi. Iste’mol
buyumlarining ehtiyojlarni qondirish maqsadida o’z ahamiyati bo’yicha pirovard
ravishda ishlatilishi shaxsiy iste’mol deyiladi. Nonvoy tayyorlagan nonning
odamlar tomonidan sotib olinib, iste’mol qilinishi shaxsiy iste’molni anglatadi.
Mahsulot va xizmatlar shaxsiy iste’molidan so’ng, ular o’miga yana yangisini ishlab
chiqarish zarurati paydo bo’ladi.
Shunday qilib, tovar va xizmatlar, resurslar harakati doimo to’xtovsiz
takrorlanib turadigan jarayondir.
1-rasm. Tovarlar, xizmatlar va resurslarning takror ishlab chiqarish
fazalaridagi harakati
Ehtiyojlarning mazmuni va ularning turkumlanishi. Ehtiyojlarning o’sib borishi
qonuni.
Iqtisodiyotning doimiy va bosh masalasi - ehtiyojlarning cheksizligi va
iqtisodiy resurslarning cheklanganligi hamda ular o’rtasidagi ziddiyatning hal
qilinishidir. Bu masalani to’g ‘ri tushunish uchun, eng awalo, ehtiyojning
mohiyatini, uning turlarini bilish zarur.
Insonning yashashi va kamol topishi, umuman insoniyatning rivojlanishi
uchun kerak bo’lgan hayotiy vositalarga bo’lgan zarurati iqtisodiyot
nazariyasi fanida ehtiyoj deb ataladi.
Barcha hayotiy ehtiyojlar (iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, ma’naviy, siyosiy
ehtiyojlar) ichida ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlar alohida o’rin tutadi. Bu ehtiyojlar
kishilarning yashashi, mehnat qilishi va hayot kechirishi uchun turli ne’matlar
hamda xizmatlarga zaruratdan iborat bo’ladi. Shu jihatdan olganda ijtimoiy-
iqtisodiy ehtiyojlar moddiy va ma’naviy ehtiyojlami o’z ichiga oladi.
Moddiy ehtiyojlar-bu moddiy ko’rinishdagi ne’matlar vositasida
qondiriluvchi zaruratdir. Bular iste’mol uchun zarur bo’lgan ko’plab hayotiy
predmetlami (ishlab chiqarish va transport vositalari, oziq-ovqat, kiyim-kechak,
turar-joy va h.k.) va zeb-ziynat buyumlarini (taqinchoq, atir-upa, turli bezaklar va
h.k.) o’z ichiga oladi.
Ma’naviy ehtiyojlar-bu insonning shaxs sifatida kamol topishi,
dunyoqarashi va ma’naviyatining shakllanishi uchun taqozo etiladigan
nomoddiy ne’mat va xizmatlarga bo’lgan zaruratdir. Ular kishilarning bilim va
dam olish, madaniy saviyasini oshirish, malaka-mahoratga ega bo’lish, turli
ma’naviy yo’nalishdagi xizmat- lardan bahramand boiish kabi ehtiyoj lardan iborat
bo’ladi.
Ehtiyojlarni iste’mol qilish tavsifiga ko’ra shaxsiy va ishlab chiqarish
ehtiyojlariga ajratish mumkin.
Shaxsiy ehtiyojlar - kishilarning pirovard iste’moli uchun moijallangan
mahsulot va xizmatlarga bo’lgan zarurat. Masalan, oziq- ovqat, kiyim-kechak, uy-
ro’zg’or buyumlari, shaxsga ko’rsatiladigan turli xizmatlar shaxsiy ehtiyojlami
namoyon etadi.
Ishlab chiqarish ehtiyojlari-mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat
ko’rsatishni amalga oshirish maqsadida ishlatiluvchi turli iqtisodiy
resurslarga bo’lgan zarurat. Ishlab chiqarish ehtiyojlariga xomashyo (neft, paxta
va h.k.), materiallar (po’lat, yog’och, tola va h.k.), asbob-uskunalar, ish mashinalari
(yuk mashinasi, ekskavator, buldozer va h.k.), ishchi kuchi va boshqalami kiritish
mumkin.
Shuningdek," ehtiyojlami yakka tarzda va birgalikda qondiriluv chi
ehtiyojlar; birlamchi va ikkilamchi ehtiyojlar; yakka, guruhiy, hududiy,
umumjamiyat ehtiyojlari kabi turlarga ajratish mumkin.
Insonning shaxsiy manfaati, qiziqishlari va turmush tarziga moslab
qondirilishi mumkin bo’lgan ehtiyojlar yakka tarzda qondiriluvchi
ehtiyojlar deyiladi. Ularga ovqatlanish, kiyinish kabilami misol qilish mumkin.
Hatto ovqatlanish jarayoni birgalikda (oilaviy yoki bir necha kishilar bilan) amalga
oshirilgan taqdirda ham, har bir kishining ovqatga bo’lgan ehtiyoji alohida, yakka
tarzda qondiriladi.
Odatda kishilarning turli darajalardagi guruhi (oila, jamoa, mamlakat
fuqarolari va h.k.) tomonidan birgalikda namoyon etiluvchi ehtiyojlar
birgalikda qondiriluvchi ehtiyojlar deyiladi. Masalan, ta’lim olish binolari,
kasalxonalardan, dam olish joylaridan bahramand bo’lish, sport o’yinlari va
ko’ngilochar tomoshalami birgalikda ko’rish, mamlakat mudofaasi va tinchligini
saqlash kabilar shular jumlasidandir.
Birlamchi ehtiyoj - bu insonning hayotiy faoliyatida zarurlik darajasi
nisbatan yuqori bo’lgan va shu sababli, birinchi nav- batda qondiriladigan
ehtiyoj. Inson hali bilim olishi, san’at bilan shug’ullanishi, madaniy hordiq
chiqarishidan ilgari oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joyga boigan ehtiyojlarini
qondirishi lozim.
Ikkilamchi ehtiyoj - bu birlamchi ehtiyojlar qondirilib bo’I- gandan so’ng
namoyon bo’ladigan va qondiriladigan ehtiyoj. Bu turdagi ehtiyojlar odatda
ijtimoiy tavsif kasb etib, ularga bilim olish, malaka oshirish, san’at bilan
shug’ullanish, dam olish va h.k.larni kiritish mumkin.
Yakka
ehtiyoj-bu
alohida
shaxsning
ijtimoiy-iqtisodiy
mavqei,
dunyoqarashi va boshqa xususiyatlari ta’sirida shakllanuvchi ehtiyoji.
Jamiyatdagi kishilar soni qanchalik ko’p bo’lmasin, ular o’z ehtiyojlarining tarkibi,
darajasi va qondirilish vositalari jihatidan ozmi-ko’pmi farqlanadilar. Masalan, katta
yoshdagi odamlar va bolalar, erkaklar va ayollar, oliy ma’lumotlilar va
ma’lumotsizlar, sportchilar va spirtli ichimliklarga moyil kishilar va hokazolaming
yakka ehtiyojlari tarkibi o’zaro farq qiladi. Hattoki, bir jinsdagi, o’zaro teng va
boshqa belgilari bo’yicha o’xshash insonlarning yakka ehtiyojlari ba’zi bir jihatdan
farq qilishi mumkin.
Guruhiy ehtiyoj - bu ma’lum guruh yoki jamoalarga birlash- gan
kishilarning birgalikdagi ehtiyoji. Bir oilaning ehtiyoji boshqa biridan, bir
mehnat jamoasining ehtiyojlari boshqasidan o’z tarkibi va darajasi jihatidan farq
qiladi. Masalan, faraz qilaylik, Komilovlar oilasi besh kishidan iborat bo’lsin. Ota -
shifokor, ona - o’qituvchi, ikki o’g’il - talaba, qiz - maktab o’quvchisi. Zokirovlar
oilasi esa olti kishidan iborat: buva va buvi - nafaqada, ota - injener, ona - uy bekasi,
qiz - talaba va o’g’il - maktab o’quvchisi. Har ikkala oilaning tarkibi va faoliyat
turlari bir-biridan farq qilganligi sababli, ulaming oilaviy ehtiyojlari ham o’z tarkibi
va darajasiga ko’ra farqlanadi. Xuddi shuningdek, mebel ishlab chiqaruvchi korxona
mehnat jamoasi ehtiyoji tarkibi va darajasi jihatdan tikuvchilik fabrikasi mehnat
jamoa- sinikidan boshqacha bo’ladi.
Hududiy ehtiyoj - bu muayyan hududlarda istiqomat qiluvchi kishilarning
birgalikdagi ehtiyoji. Inson muayyan hududda istiqomat qilganligi sababli, uning
ba’zi bir ehtiyojlari mazkur hududda istiqomat qiluvchi barcha insonlarning
umumiy ehtiyojlari sifatida namoyon bo'ladi. Masalan, har bir mahalla o’zining
guzari, unda joylashgan savdo va maishiy xizmat ko’rsatish shoxobchalari, bolalar
bog’chasi, dam olish joylari, istirohat bog’lari va boshqa inshootlarga ehtiyoj sezadi.
Umumjamiyat ehtiyojlari - bu jamiyat miqyosidagi barcha kishilar uchun
umumiy bo’lgan ehtiyoj. Har bir mamlakatning fuqarolari ham barcha uchun
umumiy bo’lgan ne’matlarga ehtiyoj sezadilar. Masalan, mamlakat chegarasining
daxlsizligi, uning mudofaa qobiliyatining mustahkamligi, yurt farovonligi, ijtimoiy-
madaniy tadbirlar, huquq-tartibot ishlarining yuqori darajada amalga oshirilishi va
boshqalar.
Jamiyat ehtiyojlariga quyidagi bir qator omillar ta’sir ko’rsatadi:
a) jamiyatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi;
b) jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy tuzum;
v) tabiiy-geografik sharoitlar;
g) tarixiy-milliy an’analar va urf-odatlar;
d) aholi sonining o’sishi, uning tarkibidagi o’zgarishlar;
e) xalqaro, davlatlar, millatlar va mintaqalar o’rtasidagi aloqalar.
Ijtimoiy-iqtisodiy, shu jumladan, moddiy ehtiyojlarni to’liq qondirish mumkin
emas. Jamiyatda har bir ma’lum davrda ko’plab qondirilmagan ehtiyojlar mavjud
bo’ladi. Vaqt o’tishi bilan yangi buyumlarning paydo bo’lishi, keng reklamaning
ta’siri va savdoning rivojlanishi natijasida ehtiyojlar o’zgaradi va ko’payib boradi.
Shunday ekan, jamiyatning, ya’ni uni tashkil qiluvchi shaxslar, muassasa va
korxonalar ehtiyojlarining cheksizligi, ulaming to’xtovsiz yangilanib va o’sib
borishi tabiiy bo’lib, uni o’ziga xos qonun orqali ifodalash mumkin.
Ehtiyojlarning ishlab chiqarish va yetkazib berishga nisbatan miqdoran
o’sib, tarkib va sifat jihatidan takomillashib borishi ehtiyojlarning ustuvor
darajada o’sib borish qonuni deyiladi.
Bu qonun ishlab chiqarish bilan ehtiyojlar o’rtasidagi uzviy, to’g’ridan-to’g’ri
bog’liqlikni aks ettiradi.
Ehtiyojlarning o’zi ham bir-birini taqozo qiladi. Bir ehtiyoj o’z orqasidan
boshqa bir ehtiyojni keltirib chiqaradi. Masalan, kompyuter texnikasiga ehtiyojning
paydo boiishi, o’z navbatida uni ishlatishni o ‘rganish, unga xizmat ko’rsatish,
dastur tuzish kabi ehtiyojlami keltirib chiqaradi.
Ehtiyojlarning o’sib borishi uni qondirish vositalari darajasi bilan
chegaralanadi. Chunki ehtiyojlar cheksiz o’zgargani holda uni ta’minlash uchun
kerak bo’ladigan iqtisodiy resurslar cheklangan bo’ladi.
Iqtisodiy resurslarning mazmuni va turkumlanishi. Iqtisodiy resurslar va
ehtiyojlarning qondirilish darajasi o’rtasidagi bogʻliqlik.
Iqtisodiy resurslar deganda tovar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish
jarayonlarida foydalanish mumkin bo’lgan barcha vosita va imkoniyatlar
majmui tushuniladi.
Iqtisodiy resurslami quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
1) tabiiy resurslar (yer, yer osti boyliklari, suv, o’rmon va biologik resurslar);
2) ishchi kuchi resurslari (kishilarning mehnatga bo’lgan aqliy va jismoniy
qobiliyatlari majmui);
3) kapital (yollanma mehnat tomonidan harakatga keltirilib foyda olish
maqsadida ishlatiladigan binolar,
mashinalar,
asbob-uskunalar, inshootlar,
qurilmalar, xomashyo va materiallar, sotishga tayyor tovarlar, pul mablag’lari va
boshqalar);
4) tadbirkorlik qobiliyati (kishilarning ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish
jarayonlarini tashkil etish va boshqarish qobiliyatlari).
Iqtisodiy resurslarning ishlab chiqarish omillaridan farqi shundaki, ularga
ishlab chiqarishda bevosita qatnashadigan ishchi kuchi, tabiiy resurslar va ishlab
chiqarish vositalaridan tashqari hamma moddiy resurslar. tovar va pul zaxiralari
ham kiradi.
-Resurslarning cheklanganligi ehtiyojni qondirishning muhim yo’li bo’lgan
ishlab chiqarish imkoniyatlarini ham cheklab qo’yadi. Bu imkoniyatlar darajasi
doimo bir xil bo’lib turmaydi, balki yangi texnikalar va texnologiyalaming
yaratilishi va ishga solinishi ishlab chiqarish imkoniyatlarini, uning chegaralarini
kengaytirish imkonini beradi. Iqtisodiy resurslar, ishlab chiqarish va ehtiyojlami
qondirish darajasi o’rtasidagi doimiy va mustahkam aloqadorlikni quyidagicha
ifodalash mumkin:
2-rasm. Iqtisodiy resurslar va ehtiyojlarning qondirilish darajasi
о‘rtasidagi bog’liqlik
Cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanib, ishlab chiqarish
imkoniyatlarini va binobarin ehtiyojlami qondirish dara-
jasini oshirish zarurligi iqtisodiyot oldiga quyidagi muammolami qo’yadi:
1. ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning optimal variantlarini (eng zarur va
tejamli turlarini) tanlab olish va resurslarni ko’proq ishlab chiqarishga jalb qilish;
2. mavjud resurslarning har bir birligidan tejab-tergab, samarali foydalanish;
3. fan-texnika yutuqlarini va yangi texnologiyalami joriy qilib, yangi energiya,
material, xomashyo turlari, ulaming manbalarini topib, foydalanishga jalb qilish,
resurslar unumdorligining oshishiga erishish. Bu muammolami hal qilish zaruriyati
kishilardan chuqur iqtisodiy boshqa bilimlarga ega bo’lib, doimo izlanish va
yuksalishda
4. bo’lishini taqozo qiladi.
Iqtisodiyot oldidagi muammolar. Iqtisodiyotga oid bilimlarning shakllanishi
va rivojlanishi. Qadimgi Sharq va Gʻarb xalqlaridagi iqtisodiy gʻoyalar.
Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishidagi asosiy oqimlar:
merkantilizm, fiziokratlar, ingliz klassik iqtisodiy maktabi, marksizm va
marjinalizm.
Iqtisodiy hayot sirlarini bilish va shu yo’ldagi faoliyatning asosiy
yo’nalishlarini aniqlashga intilish juda qadim zamonlardan mavjud bo’lib, bu intilish
iqtisodiy faoliyatni tartibga solish, uni
kishilarga kerak bo’lgan tomonga
yo’naltirishga ijobiy ta’sir etish zaruriyatidan kelib chiqqan.
Iqtisodiyotga oid bilimlarga dastlab, antik dunyoning ko’zga ko’ringan
olimlari Ksenofont, Platon, Aristotel asarlarida, shuningdek, qadimgi Misr, Xitoy,
Hindiston va Markaziy Osiyo olimlarining asarlarida e’tibor qaratilgan edi.
Biz ming yillar osha bizgacha yetib kelgan muqaddas Qur’oni Karim, hadislar,
Qobusnoma, Ibn Xoldun asarlari, bobolarimiz Abu Ali Ibn Sino, Abu Nasr Forobiy,
Abu Rayxon Beruniy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug’bek, Zaxiriddin Muxammad
Bobur asarlarini o’qir ekanmiz, ularda insonning yashashi uchun tabiat ehsonlari
yetarli emasligi, ijodiy mehnat qilish kerakligi qayta-qayta uqtirilganligiga yana bir
karra amin bo’lamiz. Jumladan, arab mutafakkiri Ibn Xoldun Abdurahmon Abu
Zayd (1332-1406)ning iqtisodiyot bilimlarini rivojlantirishdagi hissasi juda
kattadir. U o’zining 1370-yilda yozilgan
«Kitob-ul-ibar» («Ibratli misollar kitobi») asarida dunyoda birinchi bo’lib
tovaming ikki xil xususiyatini - iste’mol qiymati va qiymat tushunchalarini, oddiy
va murakkab mehnatni, zaruriy va qo’shimcha mehnat hamda zaruriy va qo’shimcha
mahsulot tushunchalarini ajrata bildi. Shuningdek, Ibn Xoldun tomonidan tovarlami
ayirboshlash jarayonida ular bir-biriga taqqoslanganda mehnatni tenglashtirish shak-
lida yuzaga chiqishi, ya’ni tovarda gavdalangan mehnatning miqdori va uning
nafliligining hisobga olinishi ham ta’kidlangan.
Alisher Navoiyning iqtisodiy masalalarga oid g ‘oyalari «Vaqfiya» (1482) va
«Mahbub-ul-qulub» (1500) asarlarida bayon etilgan. U mahsulotni uch qismga
bo’lib, birinchi qismini ketgan xarajatga, ikkinchi qismini o'zining va oilasining
ehtiyojlariga, uchinchi qismini esa aholining ijtimoiy manfaatlari uchun sarflashga
chaqiradi. Bundan tashqari mahsulotni yaratishda mehnatning roliga va ishlab
