“Iqtisodiyot va menejment” fanning mazmuni, predmeti va metodi
Reja
1.1. “Iqtisodiyot va menejment” - fan o’quv kursi sifatida.
1.2. “Iqtisodiyot va menejment” fanini o’rganishmetodologiyasi usullari
1.3. “Iqtisodiyot va menejment asoslari” predmeti, vazifalari, va boshqa fanlar
bilan aloqasi
1.4. O’zbekiston sanoati va uning yetakchi tarmoqlarini rivojlantirish
to’g’risidagi qonunlar, qarorlar va farmonlar.
1.1. Iqtisodiyot va menejment asoslari - fan o’quv kursi sifatida.
Har qanday fan o’zining o’rganish ob’ektiga ega bo’ladi. SHunday ob’ektning
bo’lishi u yoki bu fanning dunyoga kelishi, shakllanishi va rivojlanishining muhim
stidir. «Iqtisodiyot va menejment» fani ham o’z ob’ektiga ega. Uning ob’ekti
umuman sanoat, xususan, O’zbekiston sanoati hisoblanadi. SHu bois eng avvalo,
ushbu fanning ob’ekti hisoblangan sanoat haqidagi ta’limot bilan tanishish zururiyati
tug’iladi.
Sanoat ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir. Demak, sanoat ob’ektiv reallik
(borliq)ning in’ikosi va yuksak umumlashmasidir. Uning alohida tarmoq, ya’ni
ijtimoiy ishlab chiqarishning alohida sohasi bo’lib yuzaga kelishi ishlab chiqarish
kuchlari va ijtimoiy mehnat taqsimotining rivoji bilan tarixiy jihatdan bog’liqdir.
Sanoat ham ob’ektiv borliqning muhim hodisalari qatorida ma’lum davr (vaqt va
fazo)da dunyoga kelgan, muayyan qonun va qoidalar asosida rivojlangan, ma’lum
miqdor va sifatlarga, zarurat va imkoniyatlarga ega bo’lgan hamda ziddiyatlar
qurboni ham bo’lgan.
O’zbekiston sanoati ham o’z taraqqiyoti jarayonida qator bosqichlarni bosib
o’tgan. Eng avvalo, uy sanoati ("Ona qornidagi sanoat"), so’ngra, hunarmandchilik,
ya’ni xonaki sanoat, kooperatsiya, manufaktura, fabrika kabi shakllari yuzaga
kelgan. Bu yerda: hunarmandchilikning juda ko’p turlari, ya’ni kulolchilik,
duradgorchilik, toshtaroshlik, binokorlik, o’ymakorlik, kashtado’zlik, ko’nchilik,
to’quvchilik va tikuvchilik, temirchilik, misgarlik va zargarlik, degrezlik, rixtagarlik,
zardo’zlik, bo’yoqchilik, tunukasozlik va boshqalar keng tarqalgan.
Hunarmandchilik ("xonaki sanoat") bronza asrida dehqonchilikdan ajralib
chiqqan. Millodning dastlabki asrlarida hozirgi O’zbekiston hududida anchagina
hunarmandchilik markazlari tashkil topgan.
IX-X asrlarda ip, mato, gilam bo’yicha Xiva va SHosh, mis va temirdan aslaha,
pichoq tayyorlash bo’yicha Farg’ona, shoyi matolar, shisha mahsulotlar tayyorlash
bo’yicha Buxoro dunyoga tanilgan. XII-XIII asrlarda rivojlanish pasayib,
Temuriylar davlatining vujudga kelishi bilan hunarmandchilik yana rivoj topgan.
Buxoro, Samarqand, Xiva, Toshkent, SHaxrisabz kabi shalarning ishlab chiqarish
munosabatlarida hunarmandchilik alohida ahamiyat kasb etgan.
XVIII asrning 60-70-yillarida Angliyada ro’y bergan sanoat to’ntarilishidan
keyin O’zbekistonda asta-sekin manufakturadan mashinalashgan industriyaga o’tish
boshlandi. Xom ashyoga birlamchi ishlov beradigan sanoat sohalari (paxta tozalash,
ipak tortish, vino, konserva, moy zavodlari) vujudga keldi. XIX asr oxiriga
kelib,O’zbekistonda hunarmandchilikning 30 ga yaqin turi rivojlangan. XX asr
boshlarida esa hunarmandchilikning asosiy qismi artellarga, keyinchalik zavod
vafabrikalarga, badiiy buyumlar korxonalariga aylantirilgan.
XX asrda O’zbekiston sanoatidajuda kata o’zgarishlar ro’y berdi. Agar asr
boshlarida sanoat mahsulotining eng muhim turlaridan 5-10 xili (paxta tolasi,
xomipak, o’simlikmoyi, uzum vinosi, g’isht, ganchvaboshqalar) ishlabchiqarilgan
bo’lsa, asr oxiriga kelib yuzlab-minglab turlari tayyorlangan.
Sanoat moddiy ishlabiqarishning asosiy va etakchi tarmog’idir. Sanoatning
vujudga kelishi va rivojlanishi ishchilar sonining oshishi va uning jamiyatdagi
mavqei ko’tarilishiga olib keladi. Mustaqillik davrida jamiyatni tarixiy jihatdan
yangilashda ishchilarning avangardlik roli to’g’risida so’z yuritilar ekan, faqat
ishchilar sinfigina mehnatkashlar ommasining birlashuvi, jipslashuvi va istiqlolni
himoya qilish, mustahkamlash va uni o’zil-kesil ta’minlashga yordam bera oladi,
deyish mumkin. Ana shu fikrni O’zbekiston voqealigi kun sayin tasdiqlamoqda.
O’zbekiston ishchisi respublika yalpi ijtimoiy mahsuloti, milliy daromadning asosiy
qismini bunyod etmoqda, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatini yuqori darajaga
ko’tarishda faol ishtirok etmoqda.
O’zbekiston Respublikasi ishchilari qiyofasida ham barcha rivojlangan
mamlakatlar
ishchilaridagidek,
ongli
industrial
mehnatkash
va
insonlar
munosabatining yuksak me’yorlari va umuminsoniy tamoyillarini, qadriyatlarini
qaror toptiruvchi, yangi hayot uchun ilg’or kurashchi hislatlari bir butun bo’lib
mujassamlashgan.
Sanoat taraqqiyotining muhim qonuniyatlaridan biri sanoat xodimlarining
madaniy-texnikaviy, ma’naviy-ma’rifiy darajasining o’sishi, ishlab chiqarish
malakasi va tajribasining tinmay oshib borishidir.
O’zbekiston mehnatkashlarining bilim va ko’nikmasi, ishlab chiqarish malakasi
va mahorati, madaniy va ma’rifiy saviyasini yuqori darajaga ko’tarish bo’yicha
amalga oshirilayotgan ishlarda ham sanoatning yuqori o’rin tutishini ko’rish
mumkin.
Sanoat mamlakat mudofaa qobiliyatining moddiy asosi, el-yurtda tinchlik va
barqarorlikni saqlashning muhim omili, qo’shni mamlakatlar mustaqilligini,
hamkorligi va birdamligini ta’minlovchi muhim sohadir. O’zbekiston davlati
mudofaasini kafolatlashda sanoatning roli bebahodir.
Sanoat shunday tarmoqki, barcha mamlakatlarning siyosiy, iqtisodiy va
tashkiliy intilishlari, ularning xo’jalik jihatdan birlashishi, ya’ni iqtisodiy
integratsiya tavsifida o’z ifodasini topadi. Natijada barcha mamlakatlarning tabiiy,
mehnat va moliyaviy resurslaridan, fan-texnikaning barcha yutuqlaridan oqilona
foydalanish imkoniyatlari yuzaga keladi.
Sanoat, ayniqsa, og’ir sanoat butun ijtimoiy ishlab chiqarishni industrlashtirish
muammolarini hal etish kalitidir. SHu sababli jamiyatning moddiy-texnika asosini
qaytadan qurish ishini o’zbek xalqi Prezident rahbarligida umuman sanoat, xususan,
uning eng muhim sohalarini rivojlantirishdan boshladi. CHunki bu sohalar
O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy qudrati, xalq farovonligini yanada
oshirishning poydevori hisoblanar edi, bundan keyin ham shunday bo’lib qolaveradi.
Mehnatni ijtimoiy tashkil etishning eng oliy turi — kontsentratsiyaning yuqori
darajasi bilan kichik biznes va tadbirkorlikni uyg’unlashtirish asosida ijtimoiy ishlab
chiqarishni uyushtirishning ilg’or usullari - ixtisoslashtirish, diversifikatsiyalash,
kooperativlashtirish va mahalliylashtirish ham sanoat sohasida hukmronlik qiladi va
yaxshi samaralar beradi.
Ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotni
jadallashtirishni
ta’minlovchi
buyuk
harakatlantiruvchi kuch - raqobat, ya’ni bellashuv, raqiblar kurashi ham sanoat
sohasida rivoj topadi. Ilg’or texnika va texnologiyalardan foydalanish,
materiallarning yangi turlarini yaratish, mehnat unumdorligini oshirish, ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlarning raqobatbardoshligini yuqori darajaga ko’tarish,
ishlab chiqarishning boshqa bir qator texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini yaxshilash
asosida uning samaradorligini ko’tarish uchun akat va boshqa mehnat an’analari ham
avvalo, sanoat sohasida vujudga kelgan va kelmoqda.
Mustaqillikning afzalliklari va davlatning iqtisodiy siyosati sanoatning yetakchi
o’rnini yanada oshirmoqda. Islohotlarning asosiy yo’nalishlari va ularning yechimini
topish dastavval sanoat sohasida amalga oshirilmoqda va yaxshi samara bermoqda.
1.2. «Iqtisodiyot va menejment» fanini o’rganish metodologiyasi va usullari
Ilm-fan metodologiyasi va usullari deyilganda, uni bilish va o’rganish
faoliyatining shakllari va usullari majmuasi tushuniladi. Muayyan fan bo’yicha
masalani o’rtaga tashlash, tadqiqot mavzusi va ilmiy nazariyani shakllantirish,
shuningdek, aniqlangan natijaning haqiqiyligi, ya’ni o’rganilayotgan ob’ektga
muvofiqligi jihatidan tekshirish metodologiyani qo’llashning eng muhim tomoni
hisoblanadi. Demak, metodologiya — tadqiqot yoki bilish, anglash yo’li, voqelikni
amaliy va nazariy o’zlashtirish usullari majmuasidir.
«Iqtisodiyot va menejment» fanining nazariy, metodologik asosini sanoatning
vujudga kelishi va rivojlanish muammolari bo’yicha hozirgi nazariya, o’zbek eli va
xorijiy mamlakatlar iqtisodchilarining ilmiy asarlari, O’zbekiston Davlatining
qonun-qoidalari, Respublika Prezidentining asarlari va farmonlari tashkil etadi.
Real iqtisodiyotning yetakchi sohasi bo’lgan sanoatda ro’y beradigan barcha
hodisa va o’zgarishlarni tadqiq etish anchagina murakkab jarayondir. U jonli
mushohadadan abstrakt tafakkurga va undan amaliyotga o’tishni, ya’ni haqiqatni
bilishning, ob’ektiv reallikni tan olishning dialektik yo’lidan foydalanishni taqozo
etadi. Bunday uslubiy yondashish sanoat, uning tarmoqlari va «irmoq»lari hamda
korxonalarida ro’y beradigan hodisalar, voqeliklar va iqtisodiy jarayonlarning o’zaro
bog’liqligini, ularning o’zluksiz akati, taraqqiyot va o’zgarishi, miqdor
ko’rsatkichdan sifat ko’rsatkichga o’tishi, makon va zamonda rivojlanishini anglab
olishga yordam beradi.
Dialektika usuli muammolar o’rganilayotgan omillar, st-soitlarning namoyon
bo’lishi va yuz berishi ziddiyatlarga, qarama-qarshiliklarga boy ekanligini inobatga
olishni taqozo etadi.
«Iqtisodiyot va menejment» fani va ilmining barcha muammolarini o’rganishda
unga tarixiy yondashish kerak. Ayniqsa, gumanitar fanlar masalasida eng ishonarli
narsa — bu, asosiy tarixiy bog’lanishni unutmaslikdir. bir masalaga tarixdagi
ma’lum hodisa qanday paydo bo’lganligi, bu hodisa o’z rivojlanishida qanday
bosqichlardan o’tganligi nuqtai nazaridan qarab, ana shu rivojlanish, taraqqiyot
qanday ro’y berganligiga e’tibor qaratish zarur.
«Iqtisodiyot va menejment» fanining eng muhim muammolarini o’rganishda
bir qator aniq usullardan foydalaniladi. Bular jumlasiga mushohada, abstrakt
tafakkur, induktsiya va deduktsiya, analiz va sintez, monografik usul, statistik usullar
(sifat va miqdor, indeks, guruhlash, balanslik va u bilan bog’liq bo’lgan normativ
usul, extimollar), iqtisodiy - matematik modellashtirish, optimallashtirish,
muvozanatni aniqlash, o’z «Aql-idrok hujumi» ("Mozgovaya ataka") va tajribaviy
usullari kiradi.
Bozor iqtisodiga o’tish tufayli sanoat taraqqiyotiga munosabat butunlay
o’zgardi: tuzilmaviy o’zgarishlarning ahamiyati hamda rahbarlikning iqtisodiy va
ma’naviy, psixologik roli sezilarli darajada oshdi. SHu sababli sanoat ishlab
chiqarishining taraqqiyot tendentsiyasini, rivojlangan davrning o’ziga xos, o’ziga
mosligini hisobga olgan xolda, u yoki bu omillar, st-soitlarning ahamiyatini va rolini
«Dinamika»da hisobga olish kerak bo’ladi.
«Iqtisodiyot va menejment» faniga oid barcha masalalarni yuqorida keltirilgan
va boshqa bir qator usullar yordamida o’rganish, tahlil qilish bu fanni
o’rganuvchilarning va uning muammolari yechimini hal etuvchilarning bilimi va
ilmiy saloxiyatini kuchaytiradi, aqliy zakovatini boyitadi.
1.3.“Iqtisodiyot va menejment” fanining predmeti, vazifalari va boshqa fanlar
bilan aloqasi
Ishlab chiqarish va bozorni oqilona tashkil etish, ularning samaradorligini,
natijaliligini oshirmoq uchun jamiyatning umumiy iqtisodiy qonunlarini bilish,
xo’jalikka rahbarlik qilishning ilmiy asoslarini chuqur egallash zarur.
Har qanday fan kabi «Iqtisodiyot va menejment» fani ham eng avvalo, o’z
yo’nalishi bo’yicha ilmiy qarash va nazariyalarga tayanadi. Uning asosiy vazifasi
sanoat sohasiga taalluqli iqtisodiy bilim va ilm hamda muayyan ko’nikma bilan
qurollantirishdan iboratdir.
Bu fan, birinchidan, iqtisodiyotning sanoat sohasidagi sir- asrorlarini bilib
olishga; ikkinchidan, bu tarmoq iqtisodiyotida qo’llaniladigan barcha iqtisodiy
tushunchalarni tavsiflashga, ular real iqtisodiy voqelikning ilmiy in’ikosi, ifoda
etilishi ekanligini anglashga ko’maklashadi; uchinchidan, ishlab chiqarish san’atini
egallash bo’yicha bilim va ko’nikma beradi. Demak, «Iqtisodiyot va menejment»
fani faqat nazariy tomondangina emas, balki amaliy jihatdan ham bilim berish
vazifasini bajaradi. Bu fanni puxta egallagan bir iqtisodchi mavjud iqtisodiy
ko’rsatkichlarning mohiyati va ahamiyatini yaxshi tushunadigan, ularni to’g’ri
hisoblash va aniqlashni biladigan, ular dinamikasidan tegishli xulosalar chiqara
oladigan bo’ladi.
Har qanday bilim ham, hatto, jamiyat hayotining chuqur negizlariga kirib
boruvchi ilm ham muayyan akat uchun qo’llanma bo’lganligi, jamiyatni tubdan
o’zgartirishning amaliy maqsadlariga xizmat qilganligi uchun qimmatlidir. SHu
sababli «Iqtisodiyot va menejment» ham fundamental fanlar qatoridan o’rin olib,
iqtisodiy taraqqiyotning muhim qonun-qoidalaridan sanoat sohasida foydalanish
yo’llarini ko’rsatib berayotganligi tufayli ahamiyatli hisoblanadi.
«Iqtisodiyot va menejment» fanining muhim vazifalaridan biri — bu
metodologik vazifadir. «Iqtisodiyot va menejment» iqtisodiy fanlar majmuida
alohida o’rin egallaydi, chunki barcha iqtisodiy-metodologik masalalarning ilmiy va
amaliy talqini, eng avvalo, sanoat sohasida amalga oshiriladi.
«Iqtisodiyot va menejment» fanining vazifalari respublika ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotining ob’ektiv soitlari, davlat iqtisodiy siyosatining asosiy yo’nalishlari va
unga binoan amalga oshirilayotgan islohotlarning mohiyati, ahamiyati va mazmuni
bilan belgilanadi. Ulardan eng muhimlari quyidagilardan iborat:
mustaqil va qudratli davlat iqtisodiy siyosatining mohiyati va maqsadini
tushungan holda sanoat ishlab chiqarishi hamda uning bo’g’inlarida bu siyosatni
amalga oshirishning yo’l-yo’riqlarini to’la anglash;
sanoat ishlab chiqarishining holati va rivojlanish xususiyatlarini o’rganish, tahlil
etish va uning istiqbolini belgilash haqida fikrlash;
sanoat ishlab chiqarishini tashkil etish, boshqarish, samaradorligini oshirishning
ilmiy va amaliy asoslarini aniqlash bo’yicha bilim va ko’nikma berish;
sanoat resurslari, ishlabchiqarish fondlari va quvvatlaridan bekamu ko’st, oqilona
foydalanish;
fan-texnika taraqqiyoti va innovatsiyaning iqtisodiy ahamiyati va mohiyatini
anglash, sanoat mahsulotlarining sifati va raqobatbardoshligini ta’minlash, ishlab
chiqarishning foydalilik darajasini oshira borish san’atini egallashga ko’maklashuvi
buyicha bilim va ko’nikma berish;
sanoat sohasidagi tashqi iqtisodiy faoliyatning mohiyati, ahamiyati va mazmunini
hamda bu boradagi o’zaro hamkorlik va iqtisodiy integratsiyaning rolini tushuntirib
berishdan ham iborat.
Ushbu fanning yana bir eng muhim vazifasi - bu sanoat mahsulotlarini ishlab
chiqarish uchun sarflanayotgan harajatlar tizimi, mahsulot tannarhi, narhlarning
shakllanishi, foyda va rentabellik, moliyalash va kreditlash masalalari bo’iicha bilim,
ilm va ko’nikmalar berishdan iborat.
«Iqtisodiyot va menejment» fani bir qator iqtisodiy fanlar bilan chambarchas
bog’langan. Ular jumlasi «Ekonomiks», «Iqtisodiy nazariya», «Makroiqtisodiyot»,
«Mikroiqtisodiyot»,
«Statistika»,
ayniqsa,
«Iqtisodiy
statistika»,
«Mehnat
iqtisodiyoti», «Marketing», «Menejment», «Buxgalteriya hisobi va audit», «Moliya
va kredit», «Iqtisodiy xavfsizlik», «Innovatsiya strategiyasi», «Xorijiy mamlakatlar
iqtisodiyoti» va boshqa bir qator fanlar kiradi.
«Iqtisodiyot va menejment» fani «Korxona iqtisodiyoti» fani bilan
chambarchas bog’liqdir. Bunday bog’liqlik sanoat va uning alohida tarmoqlari
moddiy-texnika va mehnat salohiyatidan to’la-to’kis foydalanish imkoniyatlarini
qidirib topish uchun mehnat jamoasiga iqtisodiy ta’sir ko’rsatishning yangidan-
yangi usullarini topishda mahorat va ishning ko’zini bilishga yordam beradi.
Iqtisodiy hayot jarayonlari va hodisalarini o’rganish darajasi nuqtai nazaridan,
odatga ko’ra, makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyotni farqlaydilar.
«Makroiqtisodiyot» fani iqtisodiyotni bir butun sifatida qaraydi va umumiy
(majmuiy) talab va taklifning, milliy daromad va yalpi milliy mahsulotning
shakllanish jarayonlarini tadqiq etadi, byudjet siyosatining iqtisodiy o’sishga, inflya-
tsiya va ishsizlik darajasiga ta’sirini tahlil etadi. Boshqacha aytganda, bu fan
makroiqtisodiy jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solish muammolarini
o’rganadi va o’rgatadi.
«Mikroiqtisodiyot» fani ishlab chiqarish tarmog’i va korxona, tovar va moliya
bozorlari, banklar, turli firmalar, uy xo’jaligi kabi alohida sub’ektlar va
tuzilmalarning fe’l — atvorini tadqiq etadi. U alohida tovarlarning ishlab chiqarish
xajmi va ularga baho qanday belgilanishini, soliqlar va boshqa to’lovlarning aholi
jamg’armalariga qanday ta’sir etishini o’rganadi.
«Iqtisodiyot
va
menejment»
fani
«Menejment»
fanibilanham
bevositabog’liqdir. CHunki sanoat boshqaruvining muhim muammolari menejment
nazariyasi va amaliyoti asosida o’z yechimini topishi mumkin.
«Menejment» fani — boshqaruvchiga tanlovni to’g’ri amalga oshirish va
ishchan qarorni qabul qilishni o’rgatuvchi fandir. Uning asosiy maqsadi bozor
munosabatlari soitida barcha bo’g’inlarda ishlay oladigan yuqori malakali
boshqaruvchilarni tayyorlashdan iborat.
SHunday qilib, «Iqtisodiyot va menejment» fanining predmeti deganda
jamiyatning ob’ektiv iqtisodiy qonunlari va zaruriy qoidalarining shu sohada
namoyon bo’lish shakllarini, sanoat mahsuloti ishlab chiqarish jarayonida jonli va
buyumlashgan mehnatning eng optimal harajatlari asosida eng yaxshi natijalarga
erishishni ta’minlaydigan st-soitlar va omillarni o’rganish tushuniladi.
Iqtisodiy fanlar tizimi
Tarmoq iqtisodiy
fanlari
Sanoat iqtisodiyoti
Qishloq xo’jaligi
iqtisodiyoti
Qurilish iqtisodiyoti
Transport iqtisodiyoti
Siyosiy iqtisod
Iqtisodiy fanlar tarixi
Iqtisodiy ta’limotlar
tarixi
Iqtisodiyot nazariyasi
Ekonomiks va
yangi maxsus fundamental
fanlar majmuasi
Makroiqtisodiyot
Mikroiqtisodiyot
Jahon iqtisodiyoti
Туризм иқтисодиёти
Korxona iqtisodiyoti
Funktsional
tarmoqlararo fanlar
iqtisodiyoti
Moliya va kredit
Statistika
Iqtisodiy statistika
Buxgalteriya hisobi va
audit
Mehnat iqtisodiyoti va
sotsiologiyasi
Menejment
Marketing
Savdo iqtisodiyoti
Iqtisodiy xavfsizlik
