“Iqtisodiyot va menejment” fanning mazmuni, predmeti va metodi Reja 1.1. “Iqtisodiyot va menejment” - fan o’quv kursi sifatida. 1.2. “Iqtisodiyot va menejment” fanini o’rganishmetodologiyasi usullari 1.3. “Iqtisodiyot va menejment asoslari” predmeti, vazifalari, va boshqa fanlar bilan aloqasi 1.4. O’zbekiston sanoati va uning yetakchi tarmoqlarini rivojlantirish to’g’risidagi qonunlar, qarorlar va farmonlar. 1.1. Iqtisodiyot va menejment asoslari - fan o’quv kursi sifatida. Har qanday fan o’zining o’rganish ob’ektiga ega bo’ladi. SHunday ob’ektning bo’lishi u yoki bu fanning dunyoga kelishi, shakllanishi va rivojlanishining muhim stidir. «Iqtisodiyot va menejment» fani ham o’z ob’ektiga ega. Uning ob’ekti umuman sanoat, xususan, O’zbekiston sanoati hisoblanadi. SHu bois eng avvalo, ushbu fanning ob’ekti hisoblangan sanoat haqidagi ta’limot bilan tanishish zururiyati tug’iladi. Sanoat ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir. Demak, sanoat ob’ektiv reallik (borliq)ning in’ikosi va yuksak umumlashmasidir. Uning alohida tarmoq, ya’ni ijtimoiy ishlab chiqarishning alohida sohasi bo’lib yuzaga kelishi ishlab chiqarish kuchlari va ijtimoiy mehnat taqsimotining rivoji bilan tarixiy jihatdan bog’liqdir. Sanoat ham ob’ektiv borliqning muhim hodisalari qatorida ma’lum davr (vaqt va fazo)da dunyoga kelgan, muayyan qonun va qoidalar asosida rivojlangan, ma’lum miqdor va sifatlarga, zarurat va imkoniyatlarga ega bo’lgan hamda ziddiyatlar qurboni ham bo’lgan. O’zbekiston sanoati ham o’z taraqqiyoti jarayonida qator bosqichlarni bosib o’tgan. Eng avvalo, uy sanoati ("Ona qornidagi sanoat"), so’ngra, hunarmandchilik, ya’ni xonaki sanoat, kooperatsiya, manufaktura, fabrika kabi shakllari yuzaga kelgan. Bu yerda: hunarmandchilikning juda ko’p turlari, ya’ni kulolchilik, duradgorchilik, toshtaroshlik, binokorlik, o’ymakorlik, kashtado’zlik, ko’nchilik, to’quvchilik va tikuvchilik, temirchilik, misgarlik va zargarlik, degrezlik, rixtagarlik, zardo’zlik, bo’yoqchilik, tunukasozlik va boshqalar keng tarqalgan. Hunarmandchilik ("xonaki sanoat") bronza asrida dehqonchilikdan ajralib chiqqan. Millodning dastlabki asrlarida hozirgi O’zbekiston hududida anchagina hunarmandchilik markazlari tashkil topgan. IX-X asrlarda ip, mato, gilam bo’yicha Xiva va SHosh, mis va temirdan aslaha, pichoq tayyorlash bo’yicha Farg’ona, shoyi matolar, shisha mahsulotlar tayyorlash bo’yicha Buxoro dunyoga tanilgan. XII-XIII asrlarda rivojlanish pasayib, Temuriylar davlatining vujudga kelishi bilan hunarmandchilik yana rivoj topgan. Buxoro, Samarqand, Xiva, Toshkent, SHaxrisabz kabi shalarning ishlab chiqarish munosabatlarida hunarmandchilik alohida ahamiyat kasb etgan. XVIII asrning 60-70-yillarida Angliyada ro’y bergan sanoat to’ntarilishidan keyin O’zbekistonda asta-sekin manufakturadan mashinalashgan industriyaga o’tish boshlandi. Xom ashyoga birlamchi ishlov beradigan sanoat sohalari (paxta tozalash, ipak tortish, vino, konserva, moy zavodlari) vujudga keldi. XIX asr oxiriga kelib,O’zbekistonda hunarmandchilikning 30 ga yaqin turi rivojlangan. XX asr boshlarida esa hunarmandchilikning asosiy qismi artellarga, keyinchalik zavod vafabrikalarga, badiiy buyumlar korxonalariga aylantirilgan. XX asrda O’zbekiston sanoatidajuda kata o’zgarishlar ro’y berdi. Agar asr boshlarida sanoat mahsulotining eng muhim turlaridan 5-10 xili (paxta tolasi, xomipak, o’simlikmoyi, uzum vinosi, g’isht, ganchvaboshqalar) ishlabchiqarilgan bo’lsa, asr oxiriga kelib yuzlab-minglab turlari tayyorlangan. Sanoat moddiy ishlabiqarishning asosiy va etakchi tarmog’idir. Sanoatning vujudga kelishi va rivojlanishi ishchilar sonining oshishi va uning jamiyatdagi mavqei ko’tarilishiga olib keladi. Mustaqillik davrida jamiyatni tarixiy jihatdan yangilashda ishchilarning avangardlik roli to’g’risida so’z yuritilar ekan, faqat ishchilar sinfigina mehnatkashlar ommasining birlashuvi, jipslashuvi va istiqlolni himoya qilish, mustahkamlash va uni o’zil-kesil ta’minlashga yordam bera oladi, deyish mumkin. Ana shu fikrni O’zbekiston voqealigi kun sayin tasdiqlamoqda. O’zbekiston ishchisi respublika yalpi ijtimoiy mahsuloti, milliy daromadning asosiy qismini bunyod etmoqda, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatini yuqori darajaga ko’tarishda faol ishtirok etmoqda. O’zbekiston Respublikasi ishchilari qiyofasida ham barcha rivojlangan mamlakatlar ishchilaridagidek, ongli industrial mehnatkash va insonlar munosabatining yuksak me’yorlari va umuminsoniy tamoyillarini, qadriyatlarini qaror toptiruvchi, yangi hayot uchun ilg’or kurashchi hislatlari bir butun bo’lib mujassamlashgan. Sanoat taraqqiyotining muhim qonuniyatlaridan biri sanoat xodimlarining madaniy-texnikaviy, ma’naviy-ma’rifiy darajasining o’sishi, ishlab chiqarish malakasi va tajribasining tinmay oshib borishidir. O’zbekiston mehnatkashlarining bilim va ko’nikmasi, ishlab chiqarish malakasi va mahorati, madaniy va ma’rifiy saviyasini yuqori darajaga ko’tarish bo’yicha amalga oshirilayotgan ishlarda ham sanoatning yuqori o’rin tutishini ko’rish mumkin. Sanoat mamlakat mudofaa qobiliyatining moddiy asosi, el-yurtda tinchlik va barqarorlikni saqlashning muhim omili, qo’shni mamlakatlar mustaqilligini, hamkorligi va birdamligini ta’minlovchi muhim sohadir. O’zbekiston davlati mudofaasini kafolatlashda sanoatning roli bebahodir. Sanoat shunday tarmoqki, barcha mamlakatlarning siyosiy, iqtisodiy va tashkiliy intilishlari, ularning xo’jalik jihatdan birlashishi, ya’ni iqtisodiy integratsiya tavsifida o’z ifodasini topadi. Natijada barcha mamlakatlarning tabiiy, mehnat va moliyaviy resurslaridan, fan-texnikaning barcha yutuqlaridan oqilona foydalanish imkoniyatlari yuzaga keladi. Sanoat, ayniqsa, og’ir sanoat butun ijtimoiy ishlab chiqarishni industrlashtirish muammolarini hal etish kalitidir. SHu sababli jamiyatning moddiy-texnika asosini qaytadan qurish ishini o’zbek xalqi Prezident rahbarligida umuman sanoat, xususan, uning eng muhim sohalarini rivojlantirishdan boshladi. CHunki bu sohalar O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy qudrati, xalq farovonligini yanada oshirishning poydevori hisoblanar edi, bundan keyin ham shunday bo’lib qolaveradi. Mehnatni ijtimoiy tashkil etishning eng oliy turi — kontsentratsiyaning yuqori darajasi bilan kichik biznes va tadbirkorlikni uyg’unlashtirish asosida ijtimoiy ishlab chiqarishni uyushtirishning ilg’or usullari - ixtisoslashtirish, diversifikatsiyalash, kooperativlashtirish va mahalliylashtirish ham sanoat sohasida hukmronlik qiladi va yaxshi samaralar beradi. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirishni ta’minlovchi buyuk harakatlantiruvchi kuch - raqobat, ya’ni bellashuv, raqiblar kurashi ham sanoat sohasida rivoj topadi. Ilg’or texnika va texnologiyalardan foydalanish, materiallarning yangi turlarini yaratish, mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning raqobatbardoshligini yuqori darajaga ko’tarish, ishlab chiqarishning boshqa bir qator texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini yaxshilash asosida uning samaradorligini ko’tarish uchun akat va boshqa mehnat an’analari ham avvalo, sanoat sohasida vujudga kelgan va kelmoqda. Mustaqillikning afzalliklari va davlatning iqtisodiy siyosati sanoatning yetakchi o’rnini yanada oshirmoqda. Islohotlarning asosiy yo’nalishlari va ularning yechimini topish dastavval sanoat sohasida amalga oshirilmoqda va yaxshi samara bermoqda. 1.2. «Iqtisodiyot va menejment» fanini o’rganish metodologiyasi va usullari Ilm-fan metodologiyasi va usullari deyilganda, uni bilish va o’rganish faoliyatining shakllari va usullari majmuasi tushuniladi. Muayyan fan bo’yicha masalani o’rtaga tashlash, tadqiqot mavzusi va ilmiy nazariyani shakllantirish, shuningdek, aniqlangan natijaning haqiqiyligi, ya’ni o’rganilayotgan ob’ektga muvofiqligi jihatidan tekshirish metodologiyani qo’llashning eng muhim tomoni hisoblanadi. Demak, metodologiya — tadqiqot yoki bilish, anglash yo’li, voqelikni amaliy va nazariy o’zlashtirish usullari majmuasidir. «Iqtisodiyot va menejment» fanining nazariy, metodologik asosini sanoatning vujudga kelishi va rivojlanish muammolari bo’yicha hozirgi nazariya, o’zbek eli va xorijiy mamlakatlar iqtisodchilarining ilmiy asarlari, O’zbekiston Davlatining qonun-qoidalari, Respublika Prezidentining asarlari va farmonlari tashkil etadi. Real iqtisodiyotning yetakchi sohasi bo’lgan sanoatda ro’y beradigan barcha hodisa va o’zgarishlarni tadqiq etish anchagina murakkab jarayondir. U jonli mushohadadan abstrakt tafakkurga va undan amaliyotga o’tishni, ya’ni haqiqatni bilishning, ob’ektiv reallikni tan olishning dialektik yo’lidan foydalanishni taqozo etadi. Bunday uslubiy yondashish sanoat, uning tarmoqlari va «irmoq»lari hamda korxonalarida ro’y beradigan hodisalar, voqeliklar va iqtisodiy jarayonlarning o’zaro bog’liqligini, ularning o’zluksiz akati, taraqqiyot va o’zgarishi, miqdor ko’rsatkichdan sifat ko’rsatkichga o’tishi, makon va zamonda rivojlanishini anglab olishga yordam beradi. Dialektika usuli muammolar o’rganilayotgan omillar, st-soitlarning namoyon bo’lishi va yuz berishi ziddiyatlarga, qarama-qarshiliklarga boy ekanligini inobatga olishni taqozo etadi. «Iqtisodiyot va menejment» fani va ilmining barcha muammolarini o’rganishda unga tarixiy yondashish kerak. Ayniqsa, gumanitar fanlar masalasida eng ishonarli narsa — bu, asosiy tarixiy bog’lanishni unutmaslikdir. bir masalaga tarixdagi ma’lum hodisa qanday paydo bo’lganligi, bu hodisa o’z rivojlanishida qanday bosqichlardan o’tganligi nuqtai nazaridan qarab, ana shu rivojlanish, taraqqiyot qanday ro’y berganligiga e’tibor qaratish zarur. «Iqtisodiyot va menejment» fanining eng muhim muammolarini o’rganishda bir qator aniq usullardan foydalaniladi. Bular jumlasiga mushohada, abstrakt tafakkur, induktsiya va deduktsiya, analiz va sintez, monografik usul, statistik usullar (sifat va miqdor, indeks, guruhlash, balanslik va u bilan bog’liq bo’lgan normativ usul, extimollar), iqtisodiy - matematik modellashtirish, optimallashtirish, muvozanatni aniqlash, o’z «Aql-idrok hujumi» ("Mozgovaya ataka") va tajribaviy usullari kiradi. Bozor iqtisodiga o’tish tufayli sanoat taraqqiyotiga munosabat butunlay o’zgardi: tuzilmaviy o’zgarishlarning ahamiyati hamda rahbarlikning iqtisodiy va ma’naviy, psixologik roli sezilarli darajada oshdi. SHu sababli sanoat ishlab chiqarishining taraqqiyot tendentsiyasini, rivojlangan davrning o’ziga xos, o’ziga mosligini hisobga olgan xolda, u yoki bu omillar, st-soitlarning ahamiyatini va rolini «Dinamika»da hisobga olish kerak bo’ladi. «Iqtisodiyot va menejment» faniga oid barcha masalalarni yuqorida keltirilgan va boshqa bir qator usullar yordamida o’rganish, tahlil qilish bu fanni o’rganuvchilarning va uning muammolari yechimini hal etuvchilarning bilimi va ilmiy saloxiyatini kuchaytiradi, aqliy zakovatini boyitadi. 1.3.“Iqtisodiyot va menejment” fanining predmeti, vazifalari va boshqa fanlar bilan aloqasi Ishlab chiqarish va bozorni oqilona tashkil etish, ularning samaradorligini, natijaliligini oshirmoq uchun jamiyatning umumiy iqtisodiy qonunlarini bilish, xo’jalikka rahbarlik qilishning ilmiy asoslarini chuqur egallash zarur. Har qanday fan kabi «Iqtisodiyot va menejment» fani ham eng avvalo, o’z yo’nalishi bo’yicha ilmiy qarash va nazariyalarga tayanadi. Uning asosiy vazifasi sanoat sohasiga taalluqli iqtisodiy bilim va ilm hamda muayyan ko’nikma bilan qurollantirishdan iboratdir. Bu fan, birinchidan, iqtisodiyotning sanoat sohasidagi sir- asrorlarini bilib olishga; ikkinchidan, bu tarmoq iqtisodiyotida qo’llaniladigan barcha iqtisodiy tushunchalarni tavsiflashga, ular real iqtisodiy voqelikning ilmiy in’ikosi, ifoda etilishi ekanligini anglashga ko’maklashadi; uchinchidan, ishlab chiqarish san’atini egallash bo’yicha bilim va ko’nikma beradi. Demak, «Iqtisodiyot va menejment» fani faqat nazariy tomondangina emas, balki amaliy jihatdan ham bilim berish vazifasini bajaradi. Bu fanni puxta egallagan bir iqtisodchi mavjud iqtisodiy ko’rsatkichlarning mohiyati va ahamiyatini yaxshi tushunadigan, ularni to’g’ri hisoblash va aniqlashni biladigan, ular dinamikasidan tegishli xulosalar chiqara oladigan bo’ladi. Har qanday bilim ham, hatto, jamiyat hayotining chuqur negizlariga kirib boruvchi ilm ham muayyan akat uchun qo’llanma bo’lganligi, jamiyatni tubdan o’zgartirishning amaliy maqsadlariga xizmat qilganligi uchun qimmatlidir. SHu sababli «Iqtisodiyot va menejment» ham fundamental fanlar qatoridan o’rin olib, iqtisodiy taraqqiyotning muhim qonun-qoidalaridan sanoat sohasida foydalanish yo’llarini ko’rsatib berayotganligi tufayli ahamiyatli hisoblanadi. «Iqtisodiyot va menejment» fanining muhim vazifalaridan biri — bu metodologik vazifadir. «Iqtisodiyot va menejment» iqtisodiy fanlar majmuida alohida o’rin egallaydi, chunki barcha iqtisodiy-metodologik masalalarning ilmiy va amaliy talqini, eng avvalo, sanoat sohasida amalga oshiriladi. «Iqtisodiyot va menejment» fanining vazifalari respublika ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining ob’ektiv soitlari, davlat iqtisodiy siyosatining asosiy yo’nalishlari va unga binoan amalga oshirilayotgan islohotlarning mohiyati, ahamiyati va mazmuni bilan belgilanadi. Ulardan eng muhimlari quyidagilardan iborat:  mustaqil va qudratli davlat iqtisodiy siyosatining mohiyati va maqsadini tushungan holda sanoat ishlab chiqarishi hamda uning bo’g’inlarida bu siyosatni amalga oshirishning yo’l-yo’riqlarini to’la anglash;  sanoat ishlab chiqarishining holati va rivojlanish xususiyatlarini o’rganish, tahlil etish va uning istiqbolini belgilash haqida fikrlash;  sanoat ishlab chiqarishini tashkil etish, boshqarish, samaradorligini oshirishning ilmiy va amaliy asoslarini aniqlash bo’yicha bilim va ko’nikma berish;  sanoat resurslari, ishlabchiqarish fondlari va quvvatlaridan bekamu ko’st, oqilona foydalanish;  fan-texnika taraqqiyoti va innovatsiyaning iqtisodiy ahamiyati va mohiyatini anglash, sanoat mahsulotlarining sifati va raqobatbardoshligini ta’minlash, ishlab chiqarishning foydalilik darajasini oshira borish san’atini egallashga ko’maklashuvi buyicha bilim va ko’nikma berish;  sanoat sohasidagi tashqi iqtisodiy faoliyatning mohiyati, ahamiyati va mazmunini hamda bu boradagi o’zaro hamkorlik va iqtisodiy integratsiyaning rolini tushuntirib berishdan ham iborat. Ushbu fanning yana bir eng muhim vazifasi - bu sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun sarflanayotgan harajatlar tizimi, mahsulot tannarhi, narhlarning shakllanishi, foyda va rentabellik, moliyalash va kreditlash masalalari bo’iicha bilim, ilm va ko’nikmalar berishdan iborat. «Iqtisodiyot va menejment» fani bir qator iqtisodiy fanlar bilan chambarchas bog’langan. Ular jumlasi «Ekonomiks», «Iqtisodiy nazariya», «Makroiqtisodiyot», «Mikroiqtisodiyot», «Statistika», ayniqsa, «Iqtisodiy statistika», «Mehnat iqtisodiyoti», «Marketing», «Menejment», «Buxgalteriya hisobi va audit», «Moliya va kredit», «Iqtisodiy xavfsizlik», «Innovatsiya strategiyasi», «Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti» va boshqa bir qator fanlar kiradi. «Iqtisodiyot va menejment» fani «Korxona iqtisodiyoti» fani bilan chambarchas bog’liqdir. Bunday bog’liqlik sanoat va uning alohida tarmoqlari moddiy-texnika va mehnat salohiyatidan to’la-to’kis foydalanish imkoniyatlarini qidirib topish uchun mehnat jamoasiga iqtisodiy ta’sir ko’rsatishning yangidan- yangi usullarini topishda mahorat va ishning ko’zini bilishga yordam beradi. Iqtisodiy hayot jarayonlari va hodisalarini o’rganish darajasi nuqtai nazaridan, odatga ko’ra, makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyotni farqlaydilar. «Makroiqtisodiyot» fani iqtisodiyotni bir butun sifatida qaraydi va umumiy (majmuiy) talab va taklifning, milliy daromad va yalpi milliy mahsulotning shakllanish jarayonlarini tadqiq etadi, byudjet siyosatining iqtisodiy o’sishga, inflya- tsiya va ishsizlik darajasiga ta’sirini tahlil etadi. Boshqacha aytganda, bu fan makroiqtisodiy jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solish muammolarini o’rganadi va o’rgatadi. «Mikroiqtisodiyot» fani ishlab chiqarish tarmog’i va korxona, tovar va moliya bozorlari, banklar, turli firmalar, uy xo’jaligi kabi alohida sub’ektlar va tuzilmalarning fe’l — atvorini tadqiq etadi. U alohida tovarlarning ishlab chiqarish xajmi va ularga baho qanday belgilanishini, soliqlar va boshqa to’lovlarning aholi jamg’armalariga qanday ta’sir etishini o’rganadi. «Iqtisodiyot va menejment» fani «Menejment» fanibilanham bevositabog’liqdir. CHunki sanoat boshqaruvining muhim muammolari menejment nazariyasi va amaliyoti asosida o’z yechimini topishi mumkin. «Menejment» fani — boshqaruvchiga tanlovni to’g’ri amalga oshirish va ishchan qarorni qabul qilishni o’rgatuvchi fandir. Uning asosiy maqsadi bozor munosabatlari soitida barcha bo’g’inlarda ishlay oladigan yuqori malakali boshqaruvchilarni tayyorlashdan iborat. SHunday qilib, «Iqtisodiyot va menejment» fanining predmeti deganda jamiyatning ob’ektiv iqtisodiy qonunlari va zaruriy qoidalarining shu sohada namoyon bo’lish shakllarini, sanoat mahsuloti ishlab chiqarish jarayonida jonli va buyumlashgan mehnatning eng optimal harajatlari asosida eng yaxshi natijalarga erishishni ta’minlaydigan st-soitlar va omillarni o’rganish tushuniladi. Iqtisodiy fanlar tizimi Tarmoq iqtisodiy fanlari Sanoat iqtisodiyoti Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti Qurilish iqtisodiyoti Transport iqtisodiyoti Siyosiy iqtisod Iqtisodiy fanlar tarixi Iqtisodiy ta’limotlar tarixi Iqtisodiyot nazariyasi Ekonomiks va yangi maxsus fundamental fanlar majmuasi Makroiqtisodiyot Mikroiqtisodiyot Jahon iqtisodiyoti Туризм иқтисодиёти Korxona iqtisodiyoti Funktsional tarmoqlararo fanlar iqtisodiyoti Moliya va kredit Statistika Iqtisodiy statistika Buxgalteriya hisobi va audit Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi Menejment Marketing Savdo iqtisodiyoti Iqtisodiy xavfsizlik 1.1-chizma. Iqtisodiy fanlar tizimi. Iqtisodiyot sohasida ro’y berayotgan barcha voqeliklardan habardor bo’lish, ularning mohiyati va ahamiyatini to’g’ri tushunish, iqtisodiy muammolarni oqilona hal etish korxonalar, firmalar, tarmoqlar va komplekslar oldida turgan vazifalarni o’z vaqtida amalga oshirish uchun iqtisodiy bilimlar bilan qurollanmoq, ularni chuqur egallamoq kerak. Bunday bilimlarni bizga iqtisodiy fanlar tizimi o’rgatadi (1.1- chizma). Iqtisodiy fanlarni stli ravishda ikki guruhga bo’lish mumkin. Birinchi— umumiqtisodiy fanlar, ya’ni iqtisodni yaxlit o’rganuvchi fanlar. Ikkinchi — xususiy iqtisodiy fanlar, ya’ni iqtisodning u yoki bu sohasini, yoxud korxona iqtisodini o’rganuvchi fanlar. Birinchi guruhga eng avvalo «Iqtisodiy nazariya» fani kiradi. Uning o’zi o’z nomi bilan boshqa fanlardan ajralib turadi va umum iqtisodga nazariy jihatdan yondashadi, unga xos qonun va qoidalarni o’rganadi. «Iqtisodiy nazariya» — insonlarning ishlab chiqarish munosabat- larini ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan o’zaro aloqada o’rganuvchi fandir. Bu fan kishilik jamiyati taraqqiyotining turli bosqichlarida moddiy ne’matlar ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’mol qilishni boshqarish qonunlarini, shuningdek, ulardan amaliy faoliyatda foydalanish yo’llarini o’rganadi. Lekin «Iqtisodiy nazariya» Real iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari va tarmoqlararo komplekslarida iqtisodiy qonunlarning namoyon bo’lish, ro’y berish shakllari va xususiyatlarini o’rganmaydi. Bu bilan aniq iqtisodiy fanlar shug’ullanadi. Ana shunday fanlardan biri «Iqtisodiyot va menejment» fani hisoblanadi. Bu fan jamiyatning iqtisodiy qonunlari va zaruriy qoidalari sanoat va uning tarmoqlari sohasida namoyon bulishi, ro’y berishi, tuzilmaviy o’zgarishlarning «falsafasini», boshqarishning ilmiy asoslarini, rejalashtirish va bashoratlashning metodologiyasi va metodikasini, fan-texnika tarakqiyotining asosiy yo’nalishlari, sanoat resurslarining mohiyati, ahamiyati va turlari hamda ulardan foydalanishni yaxshilash st-soitlari va sanoatning boshqa qator muammolarini o’rganadi. 1.4. O’zbekiston sanoati va uning yetakchi tarmoqlarini rivojlantirish to’g’risidagi qonunlar, qarorlar va farmonlar Sanoat siyosati milliy iqtisod tizimining sanoatni qo’llab-quvvatlashga va barqaror o’sishiga yo’naltirilgan iqtisodiy, siyosiy va tashkiliy tadbirlarning majmui hisoblanganligi bois, uning asosiy maqsadi mamlakat iqtisodiyotining jadal rivojlanishi, milliy ishlab chiqaruvchilarning farovonligini va ularning raqobatdoshligini oshirishdir. SHu nuqtai nazardan, sanoat siyosati eskirgan ishlab chiqarish tuzilmalarini bartaraf etadi hamda zamonaviylarini shakllantiradi, ilmiy-texnik taraqqiyotni jadallashtiradi va boshqaruvini takomillashtiradi, shuningdek, jahon iqtisodiyotini globallashuvining ob’ektiv talablariga moslashuvchanligini yanada oshirib boradi. SHu sababli, O’zbekiston sanoat tarmoqlariga investitsiyalarni va innovatsion texnologiyalarni keng ko’lamda joriy etishga katta e’tibor qaratilib, sanoat tarmoqlarini izchil rivojlantirishga erishilmoqda. Paxtachilik O’zbekiston iqtisodiyotining tizim tashkil etuvchi tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Mamlakatimizda paxta tozalash korxonalarini modernizatsiyalash va texnik qayta jihozlash, ishlab chiqarish va paxta xom ashyosini qayta ishlash rentabelligini, shuningdek, ishlab chiqariladigan mahsulotlarning raqobatbardoshliligini oshirish bo’yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. SHunga qaramasdan, paxtachilik tarmog’ining jadal rivojlanishiga to’siq bo’layotgan bir qator muammo va kamchiliklar saqlanib qolmoqda. Ular qatorida, birinchi navbatda, xom ashyoni qabul qilish, tashish va qayta ishlash, shuningdek, tayyor mahsulotlarni realizatsiya qilishda hisobga olish va nazorat tizimining mavjud bo’lmasligiga olib kelgan zamonaviy texnologiyalarning yetarlicha joriy etilmaganligini ko’rsatib o’tish maqsadga muvofiq. Ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash bo’yicha choralarning ko’rilmaganligi ishlab chiqarish quvvatlarining ancha qismi bekor turishiga va iqtisodiy yo’qotishlarga olib kelmoqda. Paxtachilik tarmog’i korxonalarini boshqarish tizimini, qishloq xo’jaligi korxonalari bilan o’zaro munosabatlarning uslublarini takomillashtirish talab etilmoqda. Bugungi kunga qadar mazkur boshqaruv tizimi ortiqcha oraliq bo’g’inlarni o’z ichiga olib, boshqaruv jarayonlarini byurokratlashtirishga st-soit yaratgan va boshqaruv apparatini ta’minlash uchun o’zini oqlamagan katta harajatlarga olib kelgan. Hozirgi vaqtga qadar paxta xom ashyosini qabul qilish va qayta ishlashni tashkil etish (“O’zpaxtasanoat” AJ), paxta tolasi saqlanishini ta’minlash va uni eksport qilish (“O’zpaxtaeksport” AJ) hamda paxta yog’ini ishlab chiqarish (“O’zpaxtayog’” AJ) sohalaridagi xo’jalik boshqaruvi organlari stli ravishda “O’zpaxtasanoateksport” xolding kompaniyasiga birlashtirilgan edi. Biroq, ishlab chiqarish jarayonining uchta mustaqil bo’g’inga ajratilishi ishlab chiqarish samaradorligini pasaytirgan va harajatlarning ortishiga olib kelgan. Tarmoq boshqarish tizimini tubdan takomillashtirish, yuqori qo’shilgan qiymatli raqobatbardosh tayyor mahsulot ishlab chiqarishni kengaytirish, ularni yirik xorijiy bozorlarga yanada olib chiqish zaruratini hisobga olib, 2017 yil 28 noyabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan “Paxtachilik tarmog’ini boshqarish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qaror qabul qilindi. Qarorga muvofiq “O’zpaxtasanoat” va “O’zpaxtaeksport” aktsiyadorlik jamiyatlarini birlashtirish, shuningdek, “O’zpaxtasanoateksport” xolding kompaniyasini tugatish asosida paxtachilik tarmog’i uchun mas’ul bo’lgan yagona tashkilot – “O’zpaxtasanoat” aktsiyadorlik jamiyati tashkil etildi. Yog’-moy tarmog’ini rivojlantirishning maqbul yo’llarini belgilab olish maqsadida “O’zpaxtayog’” aktsiyadorlik jamiyati ushbu tizimdan ajratib chiqarildi. Yangi tashkil qilingan “O’zpaxtasanoat” AJga qayta tashkil etilgan kompaniyalarning mol-mulklari, ularning davlat ulushlari, huquq va majburiyatlari bilan birga o’tkazildi. “O’zpaxtasanoat” AJ tarkibiga kiruvchi korxonalarning miqdori va shtatlar soni optimallashtirildi, shu bilan birga mavjud resurslardan yanada oqilona foydalanish bo’yicha qo’shimcha takliflar tayyorlanadi. Qaror bilan paxtachilik tarmog’ida ishlab chiqarish jarayonlarini yanada yaxshilash bo’yicha chora-tadbirlar nazarda tutilmoqda. Xususan, paxta xom ashyosini qabul qilish, to’ldirish, saqlash va qayta ishlashning texnik vositalari va uslublari yaxshilanadi. Paxta tozalash korxonalari zamonaviy o’lchov vositalari, laboratoriya uskunalari, paxta xom ashyosini qabul qilishda inson omilining rolini pasaytiradigan eng yangi axborot texnologiyalari bilan jihozlanadi. Mazkur chora-tadbirlar paxta xom ashyosini qabul qilish, tashish, qayta ishlash va tayyor mahsulotlarni realizatsiya qilish ustidan samarali hisobot va nazorat tizimini joriy etishga qaratilgan bo’lib, qo’shib yozish va aniq ma’lumotlarni boshqacha tarzda buzib ko’rsatish holatlarini istisno qiladi. Masalan, paxta tolasini paxta tozalash korxonasidan terminalga jo’natishda uni ajratish tizimining mavjud emasligi sifat jihatdan turli xil mahsulotlarning yetkazib berilishiga sabab bo’ladi, bu esa iste’molchilarning e’tirozlarini keltirib chiqaradi. SHu munosabat bilan, sifatni baholashning instrumental tizimlaridagi sinov natijalari asosida paxta tolasi toyining sifat ko’rsatkichlari bo’yicha paxta tolasini ketma-ketlikda raqamlash va ajratish tizimi joriy etiladi. SHu bilan mahsulotni hisobga olishning xalqaro uslublari amalga kiritiladi, paxta sifatini aniqlashga nisbatan sub’ektiv, asossiz yondashuv istisno qilinadi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi “Sifat” paxta tolasini sertifikatlash markazining “O’zstandart” agentligi tuzilmasiga o’tkazilganligi boshqa muhim o’zgarishlardan bo’ldi. Hozirgi kunga qadar 1,2 ming nafardan ortiq xodimi bo’lgan “Sifat” markazi va 1,5 ming nafar xodimga ega “O’zstandart” agentligi o’zaro o’xshash faoliyatni tashkiliy bo’ysunuvsiz, mustaqil ravishda amalga oshirib kelgan. Standartlashtirish sohasida takroriylikning bartaraf etilishi paxta tolasi, paxta linti va texnik chigit kabi mahsulotlarni ishlab chiqarish normativlari va talablariga so’zsiz rioya etilishini ta’minlaydi. Paxtachilik tarmog’ida moliya intizomini mustahkamlash maqsadida O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Davlat moliyaviy nazorati bosh boshqarmasiga paxta tozalash korxonalarida hisobga olish va hisobotning haqqoniyligi ustidan nazoratni amalga oshirish vazifasi yuklatildi. Bundan tashqari, Davlat rahbari qarori bilan respublika paxtachilik tarmog’ining barqaror rivojlanishini ta’minlash imkonini beradigan boshqa tashkiliy-huquqiy tadbirlarni amalga oshirish nazarda tutildi.Umuman olganda, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Paxtachilik tarmog’ini boshqarish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori paxtachilik tarmog’ida to’planib qolgan muammo va kamchiliklarni hal qilish imkonini beradi, ushbu sohadagi korxonalarni boshqarish tizimining samaradorligini tubdan oshiradi. Tayanch iboralar Iqtisodiyot, menejment, fanining ob’ekti, fanning vazifalari, predmeti, boshqa fanlar bilan aloqadorligi, mikroiqtisodiyot, makroiqtisodiyot, iqtisodiyot nazariyasi. Nazorat va muhokama uchun savollar 1. «Iqtisdodiyot va menejment» fani nima uchun o’qitiladi? 2. «Iqtisoiyot v amenejment» fanining ob’ekti deganda nimalarni tushunasiz? 3. «Iqtisodiyot v amenejment » fani yordamida qanday qonunlar va qonuniyatlar o’rganiladi? 4. «Iqtisodiyot va menejment» fani qanday fanlar bilan chambarchas bog’liq? 5. «Iqtisodiyot va menejment» faning maqsadi va vazifalari nimalardan iborat? 6. «Iqtisodiyot va menejment» faning predmeti nimalarni o’z ichiga oladi? 7. «Iqtisodiyot va menejment» fanining nazariy, metodologik asosini nimalar tashkil qiladi? 8. Jamiyatni demoqratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiyalash va isloh qilishda ushbu fan oldiga qanday vazifalar qo’yadi? 9. O’zbekiston sanoat tarmoqlarining bugungi kundagi holati haqida nimalarni bilasiz? 10.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Paxtachilik tarmog’ini boshqarish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarorining mazmun mohiyatini tushuntirib bering.