IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH VA INVESTITSION FAOLLIKNI OSHIRISH

Yuklangan vaqt

2024-03-03

Yuklab olishlar soni

4

Sahifalar soni

23

Faytl hajmi

217,9 KB


O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI “IQTISODIYOT” KAFEDRASI “IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN KURS ISHI Mavzu: IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH VA INVESTITSION FAOLLIKNI OSHIRISHDA TIJORAT BANKLARINING ROLI Bajardi: Ilmiy rahbar: O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI “IQTISODIYOT” KAFEDRASI “IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN KURS ISHI Mavzu: IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH VA INVESTITSION FAOLLIKNI OSHIRISHDA TIJORAT BANKLARINING ROLI Bajardi: Ilmiy rahbar:
1 REJA: Kirish 1. Tijorat banklarining iqtisodiyotda tutgan o‘rni va ahamiyati 2.Tijorat banklari investitsiya faoliyatining maqsad va vazifalari. 3.O‘zbekistonda iqtisodiyotni tarkibiy o‘zgartirish modernizatsiyalash asosida mutanosibli rivojlantirish 4.O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirish bosqichlari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1 REJA: Kirish 1. Tijorat banklarining iqtisodiyotda tutgan o‘rni va ahamiyati 2.Tijorat banklari investitsiya faoliyatining maqsad va vazifalari. 3.O‘zbekistonda iqtisodiyotni tarkibiy o‘zgartirish modernizatsiyalash asosida mutanosibli rivojlantirish 4.O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirish bosqichlari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
2 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Har bir mamlakat har qanday siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy xarakatlarni joriy etish va ularni amaliyotga tatbiq etishdan maqsadi, aholi turmush darajasini oshirish, ularning manfaatlarini ko‘zlash va oxir oqibat mamlakatda iqtisodiy o‘sishga erishishdir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, yurtimizda yashayotgan har qaysi inson millati, tili va dinidan qat'iy nazar, erkin, tinch va badavlat umr kechirishi, bugungi hayotdan rozi bơ’lib yashashi – bizning bosh maqsadimizdir. Investitsion faoliyat iqtisodiyotning ishlashi va rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi.Investitsiyalarning miqdoriy nisbatlarining o‘zgarishi ijtimoiy ishlab chiqarish va bandlik hajmiga, iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Globallashuv sharoiti mamlakatlar o‘rtasidagi integratsiya jarayonlarini ham jadallashtirib yubordi. Bu sur’atlar ijtimoiy –siyosiy, sotsial-iqtisodiy, madaniy-gumanitar, sport, qo‘yinki, davlat va jamiyat hayotining barcha jabhalarida o‘z ifodasini topyapti.Bunday tendensiyalar, albatta, moliya bozorlari, tijorat banklari, moliyaviy mexanizmlar,xususan, investitsiyalar oqimi qiyofalarini mutlaqo o‘zgartirib yubordi.Binobarin, bugun qaysi davlat faol investitsiya siyosatini yuritayotgan bo‘lsa, o‘z iqtisodiyotinining barqaror o‘sishiga erishayotgani aksiomaga aylanib ulgurdi. Mamlakatimizga sarmoya kiritish muammosi shu qadar dolzarbki,ular haqida gap ketmaydi. Bu muammo, birinchi navbatda, dolzarbdir,chunki Rossiya ga sarmoya kiritish orqali katta boylik olish mumkin,lekin shu bilan birga qo‘yilgan mablag‘ni yo‘qotishdan qo‘rqish investorlarni to‘xtatadi.Rossiya bozori sarmoyadorlar uchun eng jozibadorlardan biri, lekin uham oldindan aytib bo‘lmaydigan narsalardan biridir. Prezidentimiz ta’kidlaganidek, ”Investitsiya–bu iqtisodiyot drayveri, o‘zbekcha aytganda, iqtisodiyotning yuragi, desak, mubolag‘a bo‘lmaydi.Investitsiya bilan birga turli soha va tarmoqlarga, hududlarga yangi texnologiyalar,ilg‘or tajribalar, yuksak malakali mutaxasislar kirib keladi,tadbirkorlik jadal rivojlanadi“1. Kurs ishi rivojlanayotgan iqtisodiyot uchun muhim muammo – tijorat bankining investitsiya siyosatiga bag‘ishlangan,Bugungi 1 Prezident Sh.Mirziyoyevning 28.12.2019 yildagi “Prezident bayonnomasi”dan /www.lex.uz veb-sayti 2 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Har bir mamlakat har qanday siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy xarakatlarni joriy etish va ularni amaliyotga tatbiq etishdan maqsadi, aholi turmush darajasini oshirish, ularning manfaatlarini ko‘zlash va oxir oqibat mamlakatda iqtisodiy o‘sishga erishishdir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, yurtimizda yashayotgan har qaysi inson millati, tili va dinidan qat'iy nazar, erkin, tinch va badavlat umr kechirishi, bugungi hayotdan rozi bơ’lib yashashi – bizning bosh maqsadimizdir. Investitsion faoliyat iqtisodiyotning ishlashi va rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi.Investitsiyalarning miqdoriy nisbatlarining o‘zgarishi ijtimoiy ishlab chiqarish va bandlik hajmiga, iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Globallashuv sharoiti mamlakatlar o‘rtasidagi integratsiya jarayonlarini ham jadallashtirib yubordi. Bu sur’atlar ijtimoiy –siyosiy, sotsial-iqtisodiy, madaniy-gumanitar, sport, qo‘yinki, davlat va jamiyat hayotining barcha jabhalarida o‘z ifodasini topyapti.Bunday tendensiyalar, albatta, moliya bozorlari, tijorat banklari, moliyaviy mexanizmlar,xususan, investitsiyalar oqimi qiyofalarini mutlaqo o‘zgartirib yubordi.Binobarin, bugun qaysi davlat faol investitsiya siyosatini yuritayotgan bo‘lsa, o‘z iqtisodiyotinining barqaror o‘sishiga erishayotgani aksiomaga aylanib ulgurdi. Mamlakatimizga sarmoya kiritish muammosi shu qadar dolzarbki,ular haqida gap ketmaydi. Bu muammo, birinchi navbatda, dolzarbdir,chunki Rossiya ga sarmoya kiritish orqali katta boylik olish mumkin,lekin shu bilan birga qo‘yilgan mablag‘ni yo‘qotishdan qo‘rqish investorlarni to‘xtatadi.Rossiya bozori sarmoyadorlar uchun eng jozibadorlardan biri, lekin uham oldindan aytib bo‘lmaydigan narsalardan biridir. Prezidentimiz ta’kidlaganidek, ”Investitsiya–bu iqtisodiyot drayveri, o‘zbekcha aytganda, iqtisodiyotning yuragi, desak, mubolag‘a bo‘lmaydi.Investitsiya bilan birga turli soha va tarmoqlarga, hududlarga yangi texnologiyalar,ilg‘or tajribalar, yuksak malakali mutaxasislar kirib keladi,tadbirkorlik jadal rivojlanadi“1. Kurs ishi rivojlanayotgan iqtisodiyot uchun muhim muammo – tijorat bankining investitsiya siyosatiga bag‘ishlangan,Bugungi 1 Prezident Sh.Mirziyoyevning 28.12.2019 yildagi “Prezident bayonnomasi”dan /www.lex.uz veb-sayti
3 kunda banklar investitsiya faoliyatining potensial faol va resurslarga boy ishtirokchilari sifatida qaraladi. Ishning maqsadi – O‘zbekiston iqtisodiyotining real sektorida tijorat banklarininginvestitsiya faoliyatini rivojlantirish shartlari va istiqbollarini aniqlash. 3 kunda banklar investitsiya faoliyatining potensial faol va resurslarga boy ishtirokchilari sifatida qaraladi. Ishning maqsadi – O‘zbekiston iqtisodiyotining real sektorida tijorat banklarininginvestitsiya faoliyatini rivojlantirish shartlari va istiqbollarini aniqlash.
4 1. Tijorat banklarining iqtisodiyotda tutgan o‘rni va ahamiyati Barchamizga ma’lumki, har bir davlatning jahon hamjamiyatida tutgan o‘rni va nufuzi bevosita uning iqtisodiy va siyosiy kuchiga bog‘liqdir. Mamlakat taraqqiyoti, uning rivojlanishi, butun dunyoda o‘z so‘zi va o‘z qarashlariga ega bo‘lishi ham aynan shu davlatning ham iqtisodiy ham ma'naviy kuchiga chambarchas bog‘liqdir. Mamlakat iqtisodiyotining asosiy bo‘g‘inini esa uning bank va moliya tizimi tashkil etadi. Banklarning mohiyati va funksiyalari, shuningdek, bajaradigan operatsiyalari va ko‘rsatadigan xizmatlari ularning iqtisodiyotdagi rolini belgilab beradi. Banklarning iqtisodiyotdagi roli deganda asosiy e’tiborni ularning vujudga kelish omillari, rivojlanish jarayonlari va bajaradigan operatsiyalariga qaratish lozim. Binobarin, banklarning iqtisodiyotda tutgan roli ularning funksiyalari kabi ma’lum darajadagi xususiyatlarga egadir. Banklar mulkiy jihatdan qanday shaklda tashkil topgan bo‘lishidan qa’tiy nazar, iqtisodiyotda umum ahamiyatga ega bo‘lgan, muhim operatsiyalarni bajaradi. Shu boisdan ham, banklar qanday mulkiy shaklda yoki ixtisoslikda tashkil topgan bo‘lishidan qa’tiy nazar, ular iqtisodiyotda alohida va yetakchi ahamiyat kasb etadi. Albatta, banklarning iqtisodiyotdagi ahamiyati juda ko‘pqirrali bo‘lib, ularning asosiylari quyidagilardan iborat: 1. Jamiyatdagi vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘larni tegishli shartlar asosida o‘ziga jalb etadi; 2. Qo‘shimcha moliyaviy mablag‘larga ehtiyoji mavjud xo‘jalik yurituvchi subyektlar va aholiga qaytarishlik, to‘lovlik, muddatlilik va ta’minlanganlik asosida mablag‘lar beradi; 3. Milliy valyutaning emissiyasini tashkil etadi va uning barqarorligini ta’minlash doirasida pul – kredit siyosatini amalga oshiradi; 4. Pul aylanmasini tashkil etadi va uning tartibini belgilaydi; 5. Iqtisodiy munosabatlarga kirishuvchi sub’ektlar o‘rtasida hisob – kitob va to‘lovlarni amalga oshirishda vositchilik qiladi; 6. Bozor ishtirokchilariga turli darajadagi komission va maslahat xizmatlarini amalga oshiradi; 4 1. Tijorat banklarining iqtisodiyotda tutgan o‘rni va ahamiyati Barchamizga ma’lumki, har bir davlatning jahon hamjamiyatida tutgan o‘rni va nufuzi bevosita uning iqtisodiy va siyosiy kuchiga bog‘liqdir. Mamlakat taraqqiyoti, uning rivojlanishi, butun dunyoda o‘z so‘zi va o‘z qarashlariga ega bo‘lishi ham aynan shu davlatning ham iqtisodiy ham ma'naviy kuchiga chambarchas bog‘liqdir. Mamlakat iqtisodiyotining asosiy bo‘g‘inini esa uning bank va moliya tizimi tashkil etadi. Banklarning mohiyati va funksiyalari, shuningdek, bajaradigan operatsiyalari va ko‘rsatadigan xizmatlari ularning iqtisodiyotdagi rolini belgilab beradi. Banklarning iqtisodiyotdagi roli deganda asosiy e’tiborni ularning vujudga kelish omillari, rivojlanish jarayonlari va bajaradigan operatsiyalariga qaratish lozim. Binobarin, banklarning iqtisodiyotda tutgan roli ularning funksiyalari kabi ma’lum darajadagi xususiyatlarga egadir. Banklar mulkiy jihatdan qanday shaklda tashkil topgan bo‘lishidan qa’tiy nazar, iqtisodiyotda umum ahamiyatga ega bo‘lgan, muhim operatsiyalarni bajaradi. Shu boisdan ham, banklar qanday mulkiy shaklda yoki ixtisoslikda tashkil topgan bo‘lishidan qa’tiy nazar, ular iqtisodiyotda alohida va yetakchi ahamiyat kasb etadi. Albatta, banklarning iqtisodiyotdagi ahamiyati juda ko‘pqirrali bo‘lib, ularning asosiylari quyidagilardan iborat: 1. Jamiyatdagi vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘larni tegishli shartlar asosida o‘ziga jalb etadi; 2. Qo‘shimcha moliyaviy mablag‘larga ehtiyoji mavjud xo‘jalik yurituvchi subyektlar va aholiga qaytarishlik, to‘lovlik, muddatlilik va ta’minlanganlik asosida mablag‘lar beradi; 3. Milliy valyutaning emissiyasini tashkil etadi va uning barqarorligini ta’minlash doirasida pul – kredit siyosatini amalga oshiradi; 4. Pul aylanmasini tashkil etadi va uning tartibini belgilaydi; 5. Iqtisodiy munosabatlarga kirishuvchi sub’ektlar o‘rtasida hisob – kitob va to‘lovlarni amalga oshirishda vositchilik qiladi; 6. Bozor ishtirokchilariga turli darajadagi komission va maslahat xizmatlarini amalga oshiradi;
5 7. Aholiga va mijozlarga trast va depozitar xizmatlarini taklif etadi. Banklarning iqtisodiyotdagi rolining asosiy jihatlaridan biri, jamiyatdagi 8. Vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘larini jamg‘arish asosida ularni iqtisodiyotning tegishli tarmoqlariga qayta taqsimlashda namoyon bo‘ladi. Barchamizga a'yonki, jamiyatda faoliyat yurituvchi xo‘jalik subyektlarining asosiy maqsadi albatta, jamiyatdan iqtisodiy foyda olishga qaratilgan. Shu bilan birga, ishlab chiqarish jarayoni turli tarmoqda turlicha bo‘lganligi bois, ma’lum davrda ayrim xo‘jalik yurituvchi subyektlarda ishlab chiqarish jarayonini rivojlantirish uchun qo‘shimcha moliyaviy mablag‘larga ehtiyoj tug‘ilsa, ayrimlarida aksincha. Iqtisodiyot tarmoqlarida ishlab chiqarish siklining turli – tumanligi (qishloq xo‘jaligi, qayta ishlovchi korxonalar, qurilish sanoati va boshqalar) sababli, moliyaviy mablag‘lar vaqtinchalik ishlab chiqarish jarayonidan chetlashtiriladi. Bu jarayonda bir tomondan bir guruh iqtisodiyot tarmoqlarida qo‘shimcha moliyaviy mablag‘larga nisbatan qo‘shimcha ehtiyojni keltirib chiqarsa, iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarida mablag‘larning ishlab chiqarishdan chetlashishini keltirib chiqaradi. Ana shunday jarayonda ikki tomonning iqtisodiy manfaatlarini birlashtiruvchi moliyaviy tashkilot sifatida banklar maydonga chiqadi. Birinchi guruh iqtisodiyot tarmoqlarining vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘larini tegishli shartlar asosida jalb etib, ushbu mablag‘larga ehtiyoji bo‘lgan ikkinchi guruh iqtisodiyot tarmoqlariga, ya’ni qo‘shimcha moliyaviy resurslarga ehtiyoj sezgan xo‘jalik subyektlariga qayta taqsimlab beradi. Ko‘rinib turibdiki, ushbu munosabatlarni bankdan boshqa birorta moliyaviy tashkilot samarali va tez hal eta olmaydi. Banklarning ushbu o‘ziga xos jihati iqtisodiyotdagi rolini belgilaydi. Banklarning iqtisodiyotda bajaradigan yana bir o‘ziga xos xususiyatlaridan biri, bu ularning xo‘jalik yurituvchi subyektlar, aholi va davlat tashkilotlari o‘rtasida amalga oshiriladigan hisob – kitoblarni tashkil etishi va ularning ustidan tegishli nazorat ishlarini amalga oshirish hisoblanadi. Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik subyektlari o‘rtasida har kuni bir necha yuz minglab pul o‘tkazmalari amalga oshiriladi. Bularning barchasi banklar tomonidan amalga oshiriladi va tartibga solib turiladi.Shu sababli ham banklar iqtisodiyotimizning yetakchi va 5 7. Aholiga va mijozlarga trast va depozitar xizmatlarini taklif etadi. Banklarning iqtisodiyotdagi rolining asosiy jihatlaridan biri, jamiyatdagi 8. Vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘larini jamg‘arish asosida ularni iqtisodiyotning tegishli tarmoqlariga qayta taqsimlashda namoyon bo‘ladi. Barchamizga a'yonki, jamiyatda faoliyat yurituvchi xo‘jalik subyektlarining asosiy maqsadi albatta, jamiyatdan iqtisodiy foyda olishga qaratilgan. Shu bilan birga, ishlab chiqarish jarayoni turli tarmoqda turlicha bo‘lganligi bois, ma’lum davrda ayrim xo‘jalik yurituvchi subyektlarda ishlab chiqarish jarayonini rivojlantirish uchun qo‘shimcha moliyaviy mablag‘larga ehtiyoj tug‘ilsa, ayrimlarida aksincha. Iqtisodiyot tarmoqlarida ishlab chiqarish siklining turli – tumanligi (qishloq xo‘jaligi, qayta ishlovchi korxonalar, qurilish sanoati va boshqalar) sababli, moliyaviy mablag‘lar vaqtinchalik ishlab chiqarish jarayonidan chetlashtiriladi. Bu jarayonda bir tomondan bir guruh iqtisodiyot tarmoqlarida qo‘shimcha moliyaviy mablag‘larga nisbatan qo‘shimcha ehtiyojni keltirib chiqarsa, iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarida mablag‘larning ishlab chiqarishdan chetlashishini keltirib chiqaradi. Ana shunday jarayonda ikki tomonning iqtisodiy manfaatlarini birlashtiruvchi moliyaviy tashkilot sifatida banklar maydonga chiqadi. Birinchi guruh iqtisodiyot tarmoqlarining vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘larini tegishli shartlar asosida jalb etib, ushbu mablag‘larga ehtiyoji bo‘lgan ikkinchi guruh iqtisodiyot tarmoqlariga, ya’ni qo‘shimcha moliyaviy resurslarga ehtiyoj sezgan xo‘jalik subyektlariga qayta taqsimlab beradi. Ko‘rinib turibdiki, ushbu munosabatlarni bankdan boshqa birorta moliyaviy tashkilot samarali va tez hal eta olmaydi. Banklarning ushbu o‘ziga xos jihati iqtisodiyotdagi rolini belgilaydi. Banklarning iqtisodiyotda bajaradigan yana bir o‘ziga xos xususiyatlaridan biri, bu ularning xo‘jalik yurituvchi subyektlar, aholi va davlat tashkilotlari o‘rtasida amalga oshiriladigan hisob – kitoblarni tashkil etishi va ularning ustidan tegishli nazorat ishlarini amalga oshirish hisoblanadi. Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik subyektlari o‘rtasida har kuni bir necha yuz minglab pul o‘tkazmalari amalga oshiriladi. Bularning barchasi banklar tomonidan amalga oshiriladi va tartibga solib turiladi.Shu sababli ham banklar iqtisodiyotimizning yetakchi va
6 asosiy bo‘g‘ini hisoblanadi. O‘z navbatida, banklarning iqtisodiyotdagi rolini yuqori yoki pastligiga qator omillar ta’sir qiladi. Masalan: Aholi va mijozlarning banklarga bo‘lgan ishonchining mustahkamligi. Xalqaro bank amaliyoti va mustaqillikdan keyin bosib o‘tilgan qisqa davrda yig‘ilgan tajribalarning natijalari shuni ko‘rsatmoqdaki, bozor iqtisodiyotining asosiy o‘zagi asosan o‘zaro ishonch va halollikka tayanadi. Agar mazkur holatni aholi va mijozlarning banklarga bo‘lgan ishonchi yo‘qolishi bilan bog‘lab ko‘radigan bo‘lsak, banklarga nisbatan ishonch yo‘qolishi oqibatida ularning jamiyatdagi rolini pasayishiga olib keladi. Bu esa nafaqattijorat banklarining faoliyatiga balki iqtisodiyotda ularning tutgan o‘rnining pasayishiga ham olib kelishni mumkin. Binobarin, mamlakatda qonun ustuvorligini ta’minlash va bozor mexanizmlari samaradorligini oshirish orqali nafaqat davlat iqtisodiyotini balki, uning ichki va tashqi siyosatini ham barqarorlashtirish mumkin. Tijorat banklarining xo‘jalik subyektlariga kreditlarni berishda, mijozlarning naqd pullarga bo‘lgan talabini qondirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bularning barchasi banklarning iqtisodiyotdagi rolini yanada oshirish lozimligidan dalolat beradi. Banklarning iqtisodiyotdagi rolini oshishi yoki pasayishiga nafaqat ularning sayi harakatlari, balki milliy iqtisodiyotning rivojlanganlik darajasi va raqobatbardoshligi bevosita ta’sir qiladi. Chunki, banklar milliy iqtisodiyotdan ajralgan holda, alohida subyekt sifatida samarali faoliyat yuritishi mumkin emas. Chunki, ular iqtisodiyotning ajralmas va yaxlit eng asosiy qismi ya'ni tayanchi hisoblanadi. Masalan, banklarning asosiy faoliyat turlaridan biri muomalaga pulni emissiya qilishini oladigan bo‘lsak, muomalaga emissiya qilingan pul massasi tovar massasi bilan ta’minlangan bo‘lishi lozim. Aks holda, milliy valyutaning inflyatsiya darajasi oshishi bilan birga, uning sotib olish qobiliyati pasayib ketadi. Demak, muomalaga emissiya qilingan pullar tegishli tovar massasi bilan ta’minlangan bo‘lishi lozim. Umuman olganda, O‘zbekiston bank-moliya tizimida amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar iqtisodiyotimizning barqaror o‘sishini ta’minlab, yuqori xalqaro reyting ko‘rsatkichlariga erishish, ishbilarmonlik muhitini yanada yaxshilash hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni izchil rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etayapti. Bugungi kunda O‘zbekiston bank 6 asosiy bo‘g‘ini hisoblanadi. O‘z navbatida, banklarning iqtisodiyotdagi rolini yuqori yoki pastligiga qator omillar ta’sir qiladi. Masalan: Aholi va mijozlarning banklarga bo‘lgan ishonchining mustahkamligi. Xalqaro bank amaliyoti va mustaqillikdan keyin bosib o‘tilgan qisqa davrda yig‘ilgan tajribalarning natijalari shuni ko‘rsatmoqdaki, bozor iqtisodiyotining asosiy o‘zagi asosan o‘zaro ishonch va halollikka tayanadi. Agar mazkur holatni aholi va mijozlarning banklarga bo‘lgan ishonchi yo‘qolishi bilan bog‘lab ko‘radigan bo‘lsak, banklarga nisbatan ishonch yo‘qolishi oqibatida ularning jamiyatdagi rolini pasayishiga olib keladi. Bu esa nafaqattijorat banklarining faoliyatiga balki iqtisodiyotda ularning tutgan o‘rnining pasayishiga ham olib kelishni mumkin. Binobarin, mamlakatda qonun ustuvorligini ta’minlash va bozor mexanizmlari samaradorligini oshirish orqali nafaqat davlat iqtisodiyotini balki, uning ichki va tashqi siyosatini ham barqarorlashtirish mumkin. Tijorat banklarining xo‘jalik subyektlariga kreditlarni berishda, mijozlarning naqd pullarga bo‘lgan talabini qondirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bularning barchasi banklarning iqtisodiyotdagi rolini yanada oshirish lozimligidan dalolat beradi. Banklarning iqtisodiyotdagi rolini oshishi yoki pasayishiga nafaqat ularning sayi harakatlari, balki milliy iqtisodiyotning rivojlanganlik darajasi va raqobatbardoshligi bevosita ta’sir qiladi. Chunki, banklar milliy iqtisodiyotdan ajralgan holda, alohida subyekt sifatida samarali faoliyat yuritishi mumkin emas. Chunki, ular iqtisodiyotning ajralmas va yaxlit eng asosiy qismi ya'ni tayanchi hisoblanadi. Masalan, banklarning asosiy faoliyat turlaridan biri muomalaga pulni emissiya qilishini oladigan bo‘lsak, muomalaga emissiya qilingan pul massasi tovar massasi bilan ta’minlangan bo‘lishi lozim. Aks holda, milliy valyutaning inflyatsiya darajasi oshishi bilan birga, uning sotib olish qobiliyati pasayib ketadi. Demak, muomalaga emissiya qilingan pullar tegishli tovar massasi bilan ta’minlangan bo‘lishi lozim. Umuman olganda, O‘zbekiston bank-moliya tizimida amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar iqtisodiyotimizning barqaror o‘sishini ta’minlab, yuqori xalqaro reyting ko‘rsatkichlariga erishish, ishbilarmonlik muhitini yanada yaxshilash hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni izchil rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etayapti. Bugungi kunda O‘zbekiston bank
7 tizimi yuqori konsentratsiyasi bilan ajralib turadi: barcha bank aktivlarining 86% hali davlatga, 70% esa 5 ta davlat banklari (Milliy bank, Asaka bank, Sanoat qurilish bank, Ipoteka bank va Agro bank) ga qarashli. Shuningdek, kreditlarga nisbatan davlat ulushi bo‘lgan bank omonatlarining ulushi 31,5 foizni tashkil etishi qayd etildi. Taqqoslash uchun, xususiy banklarda bu ko‘rsatkich 100% ga teng.2 Xulosa qilib aytganda, mamlakatimizda bank-moliya tizimini shakllantirishda shu jumladan, tijorat banklarining investitsion jozibadorligini oshirish masalalari, shuningdek, hukumat tomonidan mamlakat bank sektorini modernizatsiya qilish bo‘yicha qabul qilingan bir qator oqilona qarorlar o‘z taqbig‘ini topmog‘i lozim. Ana shundagina, banklar tijorat samaradorligini oshirish o‘rta va uzoq muddatli strategiyani shakllantirish mumkin. 2.Tijorat banklari investitsiya faoliyatining maqsad va vazifalari Odatda,investitsiya deganda har qanday korxona, loyihaga uzoq muddatli sarmoya kiritish tushuniladi.Bank ishida bu tushuncha bank mablag‘larining har qanday uzoq muddatli investitsiyalarini o‘z ichiga oladi. Investitsiya faoliyati, masalan, qimmatli qog‘ozlarga sarmoya kiritishdan tashqari, ko‘pincha kompaniyaning asosiy fondlarini kreditlash, kichik korxonalarga kredit berish, korxonaning joriy, qisqa muddatli extiyojlarini moliyalashtirishni o‘z ichiga oladi. Biroq,quyidagi ta’rifni to‘g‘ri deb hisoblash kerak.bank sarmoyalari –bu to‘g‘ridan to‘g‘ri va bilvosita daromad olish maqsadida qimmatli qog‘ozlarga uzoq vaqt davomida bank resurslarini kiritish. Bank qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilgan investitsiyalardan dividentlar, foizlar yoki qayta sotishdan foyda shaklida to‘g‘ridan to‘g‘ri daromat oladi. Bilvosita daromad banklarning mijozlarga ta’sirini ularning qimmatli qog‘ozlarining nazorat paketiga egalik qilish orqali kengayishi asosida shakllanadi. Bank investitsiyalari aksiyalar,obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlarga investitsiyalarni o‘z ichiga oladi. Bank investitsiyalari, ta’rifga ko‘ra, uzoq muddatli bo‘lishi kerakligiga qaramay, barcha investitsiya vositalari quyidagilarga bo‘linadi: 2 “Tijorat banklar yilnomasi” 10.10.2021/ www.stat.uz veb-sayti 7 tizimi yuqori konsentratsiyasi bilan ajralib turadi: barcha bank aktivlarining 86% hali davlatga, 70% esa 5 ta davlat banklari (Milliy bank, Asaka bank, Sanoat qurilish bank, Ipoteka bank va Agro bank) ga qarashli. Shuningdek, kreditlarga nisbatan davlat ulushi bo‘lgan bank omonatlarining ulushi 31,5 foizni tashkil etishi qayd etildi. Taqqoslash uchun, xususiy banklarda bu ko‘rsatkich 100% ga teng.2 Xulosa qilib aytganda, mamlakatimizda bank-moliya tizimini shakllantirishda shu jumladan, tijorat banklarining investitsion jozibadorligini oshirish masalalari, shuningdek, hukumat tomonidan mamlakat bank sektorini modernizatsiya qilish bo‘yicha qabul qilingan bir qator oqilona qarorlar o‘z taqbig‘ini topmog‘i lozim. Ana shundagina, banklar tijorat samaradorligini oshirish o‘rta va uzoq muddatli strategiyani shakllantirish mumkin. 2.Tijorat banklari investitsiya faoliyatining maqsad va vazifalari Odatda,investitsiya deganda har qanday korxona, loyihaga uzoq muddatli sarmoya kiritish tushuniladi.Bank ishida bu tushuncha bank mablag‘larining har qanday uzoq muddatli investitsiyalarini o‘z ichiga oladi. Investitsiya faoliyati, masalan, qimmatli qog‘ozlarga sarmoya kiritishdan tashqari, ko‘pincha kompaniyaning asosiy fondlarini kreditlash, kichik korxonalarga kredit berish, korxonaning joriy, qisqa muddatli extiyojlarini moliyalashtirishni o‘z ichiga oladi. Biroq,quyidagi ta’rifni to‘g‘ri deb hisoblash kerak.bank sarmoyalari –bu to‘g‘ridan to‘g‘ri va bilvosita daromad olish maqsadida qimmatli qog‘ozlarga uzoq vaqt davomida bank resurslarini kiritish. Bank qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilgan investitsiyalardan dividentlar, foizlar yoki qayta sotishdan foyda shaklida to‘g‘ridan to‘g‘ri daromat oladi. Bilvosita daromad banklarning mijozlarga ta’sirini ularning qimmatli qog‘ozlarining nazorat paketiga egalik qilish orqali kengayishi asosida shakllanadi. Bank investitsiyalari aksiyalar,obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlarga investitsiyalarni o‘z ichiga oladi. Bank investitsiyalari, ta’rifga ko‘ra, uzoq muddatli bo‘lishi kerakligiga qaramay, barcha investitsiya vositalari quyidagilarga bo‘linadi: 2 “Tijorat banklar yilnomasi” 10.10.2021/ www.stat.uz veb-sayti
8 -Past bozor xavfi va yuqori likvidliligi bilan ajralib turadigan bir yilgacha bo‘lgan pul bozori vositalari; -Bir yildan ko‘proq vaqt mobaynida etuk bo‘lgan va odatda yuqori daromadlilik bilan tavsiflanadigan kapital bozori vositalari. Investitsion faoliyat – bu investitsion investitsiyalar yoki investitsiyalarni amalga oshirish bo‘yicha amaliy harakatlar majmui. Investitsiya faoliyati sube’ktlari – bu ham jismoniy, ham yuridik shaxslar, shu jumladan banklar va investitsiya faoliyati ob’ektlari yangi tashkil etilgan va yangilangan asosiy va aylanma mablag‘lar, qimmatli qog‘ozlar, maqsadli pul depozitlari, ilmiy –texnik mahsulotlar va boshqa mulkiy ob’ektlardir.Tijorat banklarining investitsiya: o‘z mablag‘lari,qarz mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘lar hisobidan amalga oshiriladi. Banklarning investitsiya jarayonidagi eng umumiy shaklda ishtirok etishining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: *banklar tomonidan investitsiya maqsadlarida mablag‘ jalb qilish; *investitsiya kredidlari berish; *qimmatli qog‘ozlarga, aksiyalarga, sarmoyalarga qatnashish (ham bank hisobidan, ham mijoz nomidan). Bu sohalar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Banklar kapitalni, aholining jamg‘armalarini va boshqa bo‘sh mablag‘larini safarbar qilib, ulardan foydali foydalanish maqsadida o‘z resurslarini shakllantiradi.Pul mablag‘larini to‘plash bo‘yicha operatsiyalar hajmi va tarkibi banklarning kredit va investitsiya portfellari holatiga, ularning investitsiya faoliyati imkoniyatlariga ta’sir etuvchi asosiy omillardir. Banklarning investitsiya faoliyati ikki turdagi xizmatlarni ko‘rsatadigan biznes sifatida qaraladi: qimmatli qog‘ozlarni chiqarish yoki ularning birlamchi bozoriga joylashtirish orqali pul mablag‘larini ko‘paytirish, ikkilamchi bozorda mavjud bo‘lgan qimmatli qog‘ozlarning xaridorlari va sotuvchilarini broker va yoki diler sifatida ishlayotganda ulash. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish va qimmatli qog‘ozlar bozorining shakllanishi bilan bank investitsiyalarining qimmatli qog‘ozlarga uzoq muddatli investitsiyalar 8 -Past bozor xavfi va yuqori likvidliligi bilan ajralib turadigan bir yilgacha bo‘lgan pul bozori vositalari; -Bir yildan ko‘proq vaqt mobaynida etuk bo‘lgan va odatda yuqori daromadlilik bilan tavsiflanadigan kapital bozori vositalari. Investitsion faoliyat – bu investitsion investitsiyalar yoki investitsiyalarni amalga oshirish bo‘yicha amaliy harakatlar majmui. Investitsiya faoliyati sube’ktlari – bu ham jismoniy, ham yuridik shaxslar, shu jumladan banklar va investitsiya faoliyati ob’ektlari yangi tashkil etilgan va yangilangan asosiy va aylanma mablag‘lar, qimmatli qog‘ozlar, maqsadli pul depozitlari, ilmiy –texnik mahsulotlar va boshqa mulkiy ob’ektlardir.Tijorat banklarining investitsiya: o‘z mablag‘lari,qarz mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘lar hisobidan amalga oshiriladi. Banklarning investitsiya jarayonidagi eng umumiy shaklda ishtirok etishining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: *banklar tomonidan investitsiya maqsadlarida mablag‘ jalb qilish; *investitsiya kredidlari berish; *qimmatli qog‘ozlarga, aksiyalarga, sarmoyalarga qatnashish (ham bank hisobidan, ham mijoz nomidan). Bu sohalar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Banklar kapitalni, aholining jamg‘armalarini va boshqa bo‘sh mablag‘larini safarbar qilib, ulardan foydali foydalanish maqsadida o‘z resurslarini shakllantiradi.Pul mablag‘larini to‘plash bo‘yicha operatsiyalar hajmi va tarkibi banklarning kredit va investitsiya portfellari holatiga, ularning investitsiya faoliyati imkoniyatlariga ta’sir etuvchi asosiy omillardir. Banklarning investitsiya faoliyati ikki turdagi xizmatlarni ko‘rsatadigan biznes sifatida qaraladi: qimmatli qog‘ozlarni chiqarish yoki ularning birlamchi bozoriga joylashtirish orqali pul mablag‘larini ko‘paytirish, ikkilamchi bozorda mavjud bo‘lgan qimmatli qog‘ozlarning xaridorlari va sotuvchilarini broker va yoki diler sifatida ishlayotganda ulash. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish va qimmatli qog‘ozlar bozorining shakllanishi bilan bank investitsiyalarining qimmatli qog‘ozlarga uzoq muddatli investitsiyalar
9 sifatida talqin qilinishi ichki iqtisodiy adabiyotlarda o‘z aksini topdi. Qayd etilishicha,bank sarmoyalarini bir yildan ortiq muddatga chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar deb atash odatiy holdir. Investitsiya tijorat bankining resurslarini joylashtirishning barcha sohalari sifatida ham, daromad olish maqsadida pul mablag‘larini bir muddatga joylashtirish operatsiyasi sifatida ham tushuniladi. Birinchi holda, investitsiyalar tijorat bankining barcha faol operatsiyalarini o‘z ichiga oladi,ikkinchidan –uning shoshilinch komponenti. Banklarning investitsiya faolligining ko‘rsatkichlari sifatida quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalanish mumkin: *tijorat banklarining investitsiya resurslari hajmi; *investitsiya resurslarining real qiymati indeksi; *bank investitsiyalari hajmi; *banklarning umumiy aktivlaridagi investitsiyalarning ulushi; *ularni qo‘llash ob’ktlari bo‘yicha bank investitsiyalarining tarkibiy ko‘rsatkichlari; *banklarning investitsiya faoliyati samaradorligi ko‘rsatkichlari, xususan, investitsiyalar hajmiga ko‘ra daromadlarning o‘sishi; *daromadli moliyaviy aktivlarga kapital qo‘yilmalar bilan solishtirganda, ishlab chiqarish sektoriga investitsiyalarning muqobil rentabelligi ko‘rsatikichlari; Iqtisodiy adabiyot va bank amaliyotida tijorat banklarining investitsiya faoliyati shakllarining tasnifi investitsiyalarning shakllari va turlarini tizimlashtirishning umumiy mezonlari asosida amalga oshiriladi: 1)investitsiya ob’ektiga muvofiv realinvestitsiyalar iqtisodiy aktivlar (haqiqiy sarmoyalar)va moliyaviy aktivlarga investitsiyalar (moliyaviy investitsiyalar).Bank sarmoyalarini boshqa xususiy investitsiya ob’ektlari bilan ham farqlash mumkint:investitsiya ssudalariga investitsiyalar,muddatli depozitlar, ko‘chmas mulk, qimmatbaho metallar va toshlar, kollektsiyalar, mulkiy va intellektual huquqlar va boshqalar. 9 sifatida talqin qilinishi ichki iqtisodiy adabiyotlarda o‘z aksini topdi. Qayd etilishicha,bank sarmoyalarini bir yildan ortiq muddatga chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar deb atash odatiy holdir. Investitsiya tijorat bankining resurslarini joylashtirishning barcha sohalari sifatida ham, daromad olish maqsadida pul mablag‘larini bir muddatga joylashtirish operatsiyasi sifatida ham tushuniladi. Birinchi holda, investitsiyalar tijorat bankining barcha faol operatsiyalarini o‘z ichiga oladi,ikkinchidan –uning shoshilinch komponenti. Banklarning investitsiya faolligining ko‘rsatkichlari sifatida quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalanish mumkin: *tijorat banklarining investitsiya resurslari hajmi; *investitsiya resurslarining real qiymati indeksi; *bank investitsiyalari hajmi; *banklarning umumiy aktivlaridagi investitsiyalarning ulushi; *ularni qo‘llash ob’ktlari bo‘yicha bank investitsiyalarining tarkibiy ko‘rsatkichlari; *banklarning investitsiya faoliyati samaradorligi ko‘rsatkichlari, xususan, investitsiyalar hajmiga ko‘ra daromadlarning o‘sishi; *daromadli moliyaviy aktivlarga kapital qo‘yilmalar bilan solishtirganda, ishlab chiqarish sektoriga investitsiyalarning muqobil rentabelligi ko‘rsatikichlari; Iqtisodiy adabiyot va bank amaliyotida tijorat banklarining investitsiya faoliyati shakllarining tasnifi investitsiyalarning shakllari va turlarini tizimlashtirishning umumiy mezonlari asosida amalga oshiriladi: 1)investitsiya ob’ektiga muvofiv realinvestitsiyalar iqtisodiy aktivlar (haqiqiy sarmoyalar)va moliyaviy aktivlarga investitsiyalar (moliyaviy investitsiyalar).Bank sarmoyalarini boshqa xususiy investitsiya ob’ektlari bilan ham farqlash mumkint:investitsiya ssudalariga investitsiyalar,muddatli depozitlar, ko‘chmas mulk, qimmatbaho metallar va toshlar, kollektsiyalar, mulkiy va intellektual huquqlar va boshqalar.
10 Haqiqiy investitsiyalar, qoida tariqasida, bank investitsiyalarining umumiy hajmida kichik ulushga ega.Moliyaviy investitsiyalar banklar uchun moliya-kredit tashkilotlari sifatida ko‘proq xosdir. Bankning o‘z faoliyatiga qo‘yiladigan sarmoyalar uning moddiy –texnik bazasini rivojlantirishga va tashkiliy darajasini yaxshilashga investitsiyalarni o‘z ichiga oladi.Bu investitsiyalarning yo‘nalishi ular yordamida qanday vazifalarni bajarish kerakligiga bog‘liq.Investitsiya yo‘nalishiga qarabquyidagilarni ajratish mumkin. -bank faoliyati samaradorligini oshirish uchun investitsiyalar.Ular texnik jixozlarni takomillashtirish, bank faoliyatini tashkil etish, mehnat sharoitlari,kadrlar tayorlash,ilmiy –tadqiqot ishlanmalarini yaxshilash orqali bank xarajatlarini kamaytirish uchun shart-sharoitlar yaratishga qaratilgan; -bank xizmatlarini kengaytirishga qaratilgan investitsiyalar. Bunday investitsiyalar resurslar va mijozlar bazasini kengaytirishni, bank operatsiyalari doirasini ko‘paytirishni, bank xizmatlarining yangi turlarini ishlab chiqarishni ta’minlaydigan yangi bo‘linmalarni yaratishni nazarda tutadi ; -davlat nazorat organlarining talablarini bajarish zarurati bilan bog‘liq investitsiyalar. Bu investitsiyalar bank faoliyati uchun muayyan shart-sharoitlarni yaratish nuqtai nazaridan nazorat qiluvchi organlarning talablarini qondirish zarur bo‘lganda amalga oshiriladi. 2)Investitsiyalar uchun mablag‘ manbalariga ko‘ra, o‘z mablag‘lari hisobidan amalga oshirilgan bankning o‘z investitsiyalari va o‘z mijozlari hisobidan va bank hisobidan amalga oshiriladigan mijozlar sarmoyalari ajratiladi. 3)investitsiya muddati nuqtai nazaridan, investitsiyalar qisqa muddatli (bir yilgacha),o‘rta muddatli(uch yilgacha) va uzoq muddatli(uch yildan ortiq)bo‘lishi mumkin. 4)Tijorat banklarining investitsiyalari, shuningdek, tavakkalchilik turlari, mintaqa, tarmoq va boshqa mezonlar bo‘yicha tasniflanadi. SHu bilan birga, banklarning investitsion faolligi ularning moliyaviy vositachi sifatida makroiqtisodiy rolini amalga oshirish bilan bog‘liq yana bir jihatga ega. Bu 10 Haqiqiy investitsiyalar, qoida tariqasida, bank investitsiyalarining umumiy hajmida kichik ulushga ega.Moliyaviy investitsiyalar banklar uchun moliya-kredit tashkilotlari sifatida ko‘proq xosdir. Bankning o‘z faoliyatiga qo‘yiladigan sarmoyalar uning moddiy –texnik bazasini rivojlantirishga va tashkiliy darajasini yaxshilashga investitsiyalarni o‘z ichiga oladi.Bu investitsiyalarning yo‘nalishi ular yordamida qanday vazifalarni bajarish kerakligiga bog‘liq.Investitsiya yo‘nalishiga qarabquyidagilarni ajratish mumkin. -bank faoliyati samaradorligini oshirish uchun investitsiyalar.Ular texnik jixozlarni takomillashtirish, bank faoliyatini tashkil etish, mehnat sharoitlari,kadrlar tayorlash,ilmiy –tadqiqot ishlanmalarini yaxshilash orqali bank xarajatlarini kamaytirish uchun shart-sharoitlar yaratishga qaratilgan; -bank xizmatlarini kengaytirishga qaratilgan investitsiyalar. Bunday investitsiyalar resurslar va mijozlar bazasini kengaytirishni, bank operatsiyalari doirasini ko‘paytirishni, bank xizmatlarining yangi turlarini ishlab chiqarishni ta’minlaydigan yangi bo‘linmalarni yaratishni nazarda tutadi ; -davlat nazorat organlarining talablarini bajarish zarurati bilan bog‘liq investitsiyalar. Bu investitsiyalar bank faoliyati uchun muayyan shart-sharoitlarni yaratish nuqtai nazaridan nazorat qiluvchi organlarning talablarini qondirish zarur bo‘lganda amalga oshiriladi. 2)Investitsiyalar uchun mablag‘ manbalariga ko‘ra, o‘z mablag‘lari hisobidan amalga oshirilgan bankning o‘z investitsiyalari va o‘z mijozlari hisobidan va bank hisobidan amalga oshiriladigan mijozlar sarmoyalari ajratiladi. 3)investitsiya muddati nuqtai nazaridan, investitsiyalar qisqa muddatli (bir yilgacha),o‘rta muddatli(uch yilgacha) va uzoq muddatli(uch yildan ortiq)bo‘lishi mumkin. 4)Tijorat banklarining investitsiyalari, shuningdek, tavakkalchilik turlari, mintaqa, tarmoq va boshqa mezonlar bo‘yicha tasniflanadi. SHu bilan birga, banklarning investitsion faolligi ularning moliyaviy vositachi sifatida makroiqtisodiy rolini amalga oshirish bilan bog‘liq yana bir jihatga ega. Bu
11 imkoniyatda banklar shart-sharoitlarda harakat qilib, xo‘jalik yurituvchi sube’ktlarning investitsiya talabini qondirishga hissa qo‘shadilar bozor iqtisodiyoti pul ko‘rinishida, jamg‘arma va jamg‘armalarni investitsiyalarga aylantirish. Tijorat banklarining investitsiya siyosati investitsiya faoliyati bo‘yicha maqsadli ko‘rsatmalar tizimini shakllantirishni, ularga erishishning eng samarali usullarini tanlashni o‘z ichiga oladi. Investitsiyalar tijorat bankining resurslarini joylashtirishning barcha sohalari sifatida ham,daromad olish maqsadida pul mablag‘larini bir muddatga joylashtirish operatsiyasi sifatida ham tushuniladi.Birinchi holda, investitsiyalar tijorat bankining barcha faol operatsiyalarini o‘z ichiga oladi,ikkinchidan –uning shoshilinch komponenti. Banklar asosan o‘zlari emas,balki qarz va qarz mablag‘lari hisobidan ishlaydilar,shuning uchun ular tegishli kafolatlar bilan ta’minlanmagan bo‘lsa, o‘z mijozlarining mablag‘larini yirik investitsiya loyihalariga sarmoya kiritib tavakkal qila olmaydi.SHu munosabat bilan, tijorat banklari o‘z investitsiya siyosatini ishlab chiqishda har doim tavakkalchilikni, iqtisodiy samaradorlikni, investitsiya loyihalarining moliyaviy jozibadorligini, qisqa, o‘rta va uzoq muddatli investitsiyalarning maqbul kombinatsiyasini real baholanishi kerak. SHu bilan birga, mavjud investitsiya tizimi nafaqat bankning ichki ishi, bankni tartibga asosiy tamoyillariga muvofiq, har qanday nazorat tizimning ajralmas qismi-bu bankning siyosati,operatsion faoliyati va unda ssuda erish va kapital qo‘yilishi bilan bog‘liq tartiblarni mustaqil ravishda ko‘rib chiqish,hamda kredit va investitsiya portfellarini joriy boshqarish. Binobarin, tijorat banklari investitsiya faoliyatini tashkil etish va boshqarish bilan bog‘liq eng muhim faoliyatni aniq ishlab chiqish va rasmiylashtirishi kerak. Asosan,bu to‘g‘ri investitsiya siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirishdir.Bank rivojlanishining umumiy biznes siyosati investitsiya siyosatini shakllantirishning asosiy sharti bo‘lib, uning asosiy maqsadlari investitsiya faoliyati uchun strategik maqsadlarni ishlab chiqishda ustuvor hisoblanadi.Umumiy iqtisodiy siyosatning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan investitsiya siyosati bankning samarali rivojlanishini ta’minlovchi omil hisoblanadi. 11 imkoniyatda banklar shart-sharoitlarda harakat qilib, xo‘jalik yurituvchi sube’ktlarning investitsiya talabini qondirishga hissa qo‘shadilar bozor iqtisodiyoti pul ko‘rinishida, jamg‘arma va jamg‘armalarni investitsiyalarga aylantirish. Tijorat banklarining investitsiya siyosati investitsiya faoliyati bo‘yicha maqsadli ko‘rsatmalar tizimini shakllantirishni, ularga erishishning eng samarali usullarini tanlashni o‘z ichiga oladi. Investitsiyalar tijorat bankining resurslarini joylashtirishning barcha sohalari sifatida ham,daromad olish maqsadida pul mablag‘larini bir muddatga joylashtirish operatsiyasi sifatida ham tushuniladi.Birinchi holda, investitsiyalar tijorat bankining barcha faol operatsiyalarini o‘z ichiga oladi,ikkinchidan –uning shoshilinch komponenti. Banklar asosan o‘zlari emas,balki qarz va qarz mablag‘lari hisobidan ishlaydilar,shuning uchun ular tegishli kafolatlar bilan ta’minlanmagan bo‘lsa, o‘z mijozlarining mablag‘larini yirik investitsiya loyihalariga sarmoya kiritib tavakkal qila olmaydi.SHu munosabat bilan, tijorat banklari o‘z investitsiya siyosatini ishlab chiqishda har doim tavakkalchilikni, iqtisodiy samaradorlikni, investitsiya loyihalarining moliyaviy jozibadorligini, qisqa, o‘rta va uzoq muddatli investitsiyalarning maqbul kombinatsiyasini real baholanishi kerak. SHu bilan birga, mavjud investitsiya tizimi nafaqat bankning ichki ishi, bankni tartibga asosiy tamoyillariga muvofiq, har qanday nazorat tizimning ajralmas qismi-bu bankning siyosati,operatsion faoliyati va unda ssuda erish va kapital qo‘yilishi bilan bog‘liq tartiblarni mustaqil ravishda ko‘rib chiqish,hamda kredit va investitsiya portfellarini joriy boshqarish. Binobarin, tijorat banklari investitsiya faoliyatini tashkil etish va boshqarish bilan bog‘liq eng muhim faoliyatni aniq ishlab chiqish va rasmiylashtirishi kerak. Asosan,bu to‘g‘ri investitsiya siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirishdir.Bank rivojlanishining umumiy biznes siyosati investitsiya siyosatini shakllantirishning asosiy sharti bo‘lib, uning asosiy maqsadlari investitsiya faoliyati uchun strategik maqsadlarni ishlab chiqishda ustuvor hisoblanadi.Umumiy iqtisodiy siyosatning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan investitsiya siyosati bankning samarali rivojlanishini ta’minlovchi omil hisoblanadi.
12 Veb-qidiruv natijalari bo‘yicha,tijorat banklari iqtisodiyotning zamonaviylashtirilishida va investitsiya faoliyatining oshirilishida jiddiy rol o‘ynaydi, shu jumladan O‘zbekistonda va AQSHda. O‘zbekistonda hukumat davlatga tegishli monopoliyalarning zamonaviylashtirilishi orqali o‘sishni kuchaytirishga qaratilgan keng ko‘lamli iqtisodiy islohot siyosatlarini amalga oshiradi va xususiy, xorijiy to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalaruchun qo‘llab quvvatlovchi iqlim yaratadi. 2020yil martidan etiboran O‘zbekistonda 30 ta tijorat banki faoliyat yuritadi. AQSHda esa tijorat banklari jismoniy va yuridik shaxslarga sodda moliyaviy vazifalarni bajarish uchun turli xil moliyaviy xizmatlarni taqdim etadi.Ular depozitlarni qabul qiladi, pulni qarz beradi, to‘lovlar usullarini amalga oshiradi, bank cheklari va tekshiruvlarini chiqaradi, mahsulotlar va hujjatlarni saqlash uchun xavfsizlik deposit qutilarini taklif etadi va boshqa xizmatlarini ham taklif etishi mumkin, masalan sug‘urta shartnomalarini brokerlash va investitsiya maslahatlari berish. AQSHdagi biznes va moliya sohasining asosiy qismlaridan biridir.Ular jismoniy shaxslardan ko‘ra bizneslarga ko‘proq xizmat ko‘rsatadi va depozitlarni qabul qilish, bizneslarga qarz berish va xazina boshqaruvini o‘z ichiga olgan turli xil xizmatlarni taqdim etadi. AQSHdagi eng yirik tijorat banklaridan biri JPMorgan Chase hisoblanadi, u 2021 yilda 121 milliard AQSH dollari ortiqcha daromadga ega bo‘ldi.SHu yil JPMorgan Chase ham Bank of Amerika oldidan o‘tib tijorat bank kartalarining eng yaxshi chaqiruvchisi bo‘ldi.3 3.O‘zbekistonda iqtisodiyotni tarkibiy o‘zgartirish modernizatsiyalash asosida mutanosibli rivojlantirish Mavjud iqtisodiy tizimni butunlay yangi tartiblar asosida isloh qilish iqtisodiyotning rivojlanishidagi turli nomutanosibliklar hamda tanglik holatlarini keltirib chiqarishi mumkin. Shu sababli bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘lida iqtisodiyotni jonlantirish, bir tekis rivojlantirish va barqarorlashtirish jarayoni qonuniy bosqich hisoblanadi. Modernizatsiya – an’anaviy jamiyatning ilg‘or, 3 “International commercial banking” anjumani 24.10.2021/ www.worldeconomics.org veb-sayti 12 Veb-qidiruv natijalari bo‘yicha,tijorat banklari iqtisodiyotning zamonaviylashtirilishida va investitsiya faoliyatining oshirilishida jiddiy rol o‘ynaydi, shu jumladan O‘zbekistonda va AQSHda. O‘zbekistonda hukumat davlatga tegishli monopoliyalarning zamonaviylashtirilishi orqali o‘sishni kuchaytirishga qaratilgan keng ko‘lamli iqtisodiy islohot siyosatlarini amalga oshiradi va xususiy, xorijiy to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalaruchun qo‘llab quvvatlovchi iqlim yaratadi. 2020yil martidan etiboran O‘zbekistonda 30 ta tijorat banki faoliyat yuritadi. AQSHda esa tijorat banklari jismoniy va yuridik shaxslarga sodda moliyaviy vazifalarni bajarish uchun turli xil moliyaviy xizmatlarni taqdim etadi.Ular depozitlarni qabul qiladi, pulni qarz beradi, to‘lovlar usullarini amalga oshiradi, bank cheklari va tekshiruvlarini chiqaradi, mahsulotlar va hujjatlarni saqlash uchun xavfsizlik deposit qutilarini taklif etadi va boshqa xizmatlarini ham taklif etishi mumkin, masalan sug‘urta shartnomalarini brokerlash va investitsiya maslahatlari berish. AQSHdagi biznes va moliya sohasining asosiy qismlaridan biridir.Ular jismoniy shaxslardan ko‘ra bizneslarga ko‘proq xizmat ko‘rsatadi va depozitlarni qabul qilish, bizneslarga qarz berish va xazina boshqaruvini o‘z ichiga olgan turli xil xizmatlarni taqdim etadi. AQSHdagi eng yirik tijorat banklaridan biri JPMorgan Chase hisoblanadi, u 2021 yilda 121 milliard AQSH dollari ortiqcha daromadga ega bo‘ldi.SHu yil JPMorgan Chase ham Bank of Amerika oldidan o‘tib tijorat bank kartalarining eng yaxshi chaqiruvchisi bo‘ldi.3 3.O‘zbekistonda iqtisodiyotni tarkibiy o‘zgartirish modernizatsiyalash asosida mutanosibli rivojlantirish Mavjud iqtisodiy tizimni butunlay yangi tartiblar asosida isloh qilish iqtisodiyotning rivojlanishidagi turli nomutanosibliklar hamda tanglik holatlarini keltirib chiqarishi mumkin. Shu sababli bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘lida iqtisodiyotni jonlantirish, bir tekis rivojlantirish va barqarorlashtirish jarayoni qonuniy bosqich hisoblanadi. Modernizatsiya – an’anaviy jamiyatning ilg‘or, 3 “International commercial banking” anjumani 24.10.2021/ www.worldeconomics.org veb-sayti
13 industirial jihatdan taraqqiy etgan jamiyatga aylanishini ta’minlovchi ijtimoiy – tarixiy jarayon. Iqtisodiyotga oid aksariyat lug‘atlarda quyidagi mazmundagi ta’rif beriladi:”Modernizatsiya – ob’ektni yangilash, yaxshilash,takomillashtirish, uni yangi talablar ma me’yorlarga,texnik shartlarga,sifat ko‘rsatkichlarga muvofiqlashtirish.Asosan mashina, asbob-uskunalar,texnologik jarayonlar modernizatsiyalanadi “4 Barqarorlashtirish jarayoni iqtisodiy rivojlanishda inqiroz holatlarining oldini olish uchun ishlab chiqarish va chiqarilayotgan mahsulot tarkibini o‘zgartirishga yo‘naltiriladi. Respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning dastlabki davrida barqarorlashtirish siyosatidan ko‘zda tutilgan maqsad eng avvalo, makroiqtisodiyotda muvozanatni saqlash, ishlab chiqarishni keskin darajada pasayishining oldini olish va ommaviy ishsizlikning kelib chiqishiga yo‘l qo‘ymaslikdan iborat bo‘ldi. Shu bilan birga bu siyosat pul emissiyasini boshqarish, uning qadrsizlanishining oldini olish, mamlakat to‘lov balansini bir me’yorda saqlash kabi maqsadlarni ham o‘z ichiga oladi. Respublikada barqarorlashtirish siyosatini ishlab chiqishda jahon tajribasida sinalgan yondashuvlar hisobga olinib, ishlab chiqarish sohalariga ustunlik berildi. Moddiy ishlab chiqarish sohalarining rivojlanishida ularni tarkiban qayta qurish talablari ham ko‘zda tutildi. Bunda asosiy e’tibor katta istiqbolga ega bo‘lgan, butun iqtisodiyotning rivojlanish tamoyillarini belgilab beradigan yetakchi tarmoq va sohalarga qaratildi. Iqtisodiyotda zarur tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirgunga qadar ishlab chiqarish hajmining pasayib ketishiga barham berish eng muhim maqsad bo‘lib qoladi. Shu sababli respublikada 90-yillarning o‘rtalaridayoq makroiqtisodiy barqarorlik sohasida ishlab chiqarish sur’atlari pasayishining sekinlashuvi ko‘zga tashlandi, ayrim ko‘rsatkichlar bo‘yicha esa o‘sishga erishildi. Keyingi yillarda mamlakatimiz iqtisodiyotining yuqori barqaror sur’atlar bilan o‘sishi va makroiqtisodiy mutanosibligi ta’minlandi, ishlab chiqarishni tarkibiy o‘zgartirish va modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash ishlari davom ettirildi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning ustuvor yo‘nalishlari hamda ularni ta’minlash borasidagi vazifalarning aniq belgilab olinishi 4 “Raqamli iqtisodiyotni modernizatsiyalash chora-tadbirlari” / www.gazeta.uz veb-sayti 13 industirial jihatdan taraqqiy etgan jamiyatga aylanishini ta’minlovchi ijtimoiy – tarixiy jarayon. Iqtisodiyotga oid aksariyat lug‘atlarda quyidagi mazmundagi ta’rif beriladi:”Modernizatsiya – ob’ektni yangilash, yaxshilash,takomillashtirish, uni yangi talablar ma me’yorlarga,texnik shartlarga,sifat ko‘rsatkichlarga muvofiqlashtirish.Asosan mashina, asbob-uskunalar,texnologik jarayonlar modernizatsiyalanadi “4 Barqarorlashtirish jarayoni iqtisodiy rivojlanishda inqiroz holatlarining oldini olish uchun ishlab chiqarish va chiqarilayotgan mahsulot tarkibini o‘zgartirishga yo‘naltiriladi. Respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning dastlabki davrida barqarorlashtirish siyosatidan ko‘zda tutilgan maqsad eng avvalo, makroiqtisodiyotda muvozanatni saqlash, ishlab chiqarishni keskin darajada pasayishining oldini olish va ommaviy ishsizlikning kelib chiqishiga yo‘l qo‘ymaslikdan iborat bo‘ldi. Shu bilan birga bu siyosat pul emissiyasini boshqarish, uning qadrsizlanishining oldini olish, mamlakat to‘lov balansini bir me’yorda saqlash kabi maqsadlarni ham o‘z ichiga oladi. Respublikada barqarorlashtirish siyosatini ishlab chiqishda jahon tajribasida sinalgan yondashuvlar hisobga olinib, ishlab chiqarish sohalariga ustunlik berildi. Moddiy ishlab chiqarish sohalarining rivojlanishida ularni tarkiban qayta qurish talablari ham ko‘zda tutildi. Bunda asosiy e’tibor katta istiqbolga ega bo‘lgan, butun iqtisodiyotning rivojlanish tamoyillarini belgilab beradigan yetakchi tarmoq va sohalarga qaratildi. Iqtisodiyotda zarur tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirgunga qadar ishlab chiqarish hajmining pasayib ketishiga barham berish eng muhim maqsad bo‘lib qoladi. Shu sababli respublikada 90-yillarning o‘rtalaridayoq makroiqtisodiy barqarorlik sohasida ishlab chiqarish sur’atlari pasayishining sekinlashuvi ko‘zga tashlandi, ayrim ko‘rsatkichlar bo‘yicha esa o‘sishga erishildi. Keyingi yillarda mamlakatimiz iqtisodiyotining yuqori barqaror sur’atlar bilan o‘sishi va makroiqtisodiy mutanosibligi ta’minlandi, ishlab chiqarishni tarkibiy o‘zgartirish va modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash ishlari davom ettirildi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning ustuvor yo‘nalishlari hamda ularni ta’minlash borasidagi vazifalarning aniq belgilab olinishi 4 “Raqamli iqtisodiyotni modernizatsiyalash chora-tadbirlari” / www.gazeta.uz veb-sayti
14 va izchil ravishda amalga oshirilishi natijasida mamlakatimizda asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning bajarilishida ahamiyatli yutuqlarga erishilmoqda. Mamlakatimizda YaIMning nafaqat miqdoran o‘sib borishi, balki uning tarkibiy tuzilmasining sifat jihatidan takomillashib borishi ham alohida e’tiborga 561 molik. Bunda uning o‘sishiga ta’sir ko‘rsatgan omillar tahlili, ya’ni qo‘shilgan ulushlarning tarkibi hamda YaIMning o‘sishiga qo‘shgan hissasini ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Yuqori qo‘shimcha qiymatga ega bo‘lgan mahsulotlar ishlab chiqarishni ko‘paytirishni ta’minlaydigan kimyo, neft-gaz va neft-kimyo sanoatini, mashinasozlik, metallni qayta ishlash, qurilish materiallari ishlab chiqarish, engil, oziq-ovqat sanoatining yuqori texnologiyalarga asoslangan tarmoqlarini va boshqa sohalarni yuksak darajada rivojlantirish oldimizga qo‘yilgan maqsadlarga erishishning asosiy manbai bo‘lishi darkor. Respublika milliy iqtisodiyotida erishilgan bu ijobiy natijalar tarkibiy qayta qurishlar asosida butunlay yangi iqtisodiyot majmuasining bunyod etilganligi, birinchi navbatda eng muhim makroiqtisodiy va takror ishlab chiqarish nisbatlarini davlat tomonidan samarali tartibga solishning natijasi hisoblanadi. Bunda asosiy e’tibor iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi, hududlarning tarkibiy tuzilishini takomillashtirishga qaratiladi. Tarkibiy siyosatning hududiy jihatlarini ta’minlash odamlar turmush darajasida vujudga kelgan hududiy nomutanosiblikni bartaraf etish, resurslar va ishlab chiqarish imkoniyatlaridan samarali foydalanishga erishishda katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Shuningdek, bunda ishlab chiqarilayotgan mahsulot turini o‘zgartirish, uning sifatini yaxshilash va mahsulot tayyorlashga ketadigan jami xarajatlarni kamaytirish talablari ham hisobga olinadi. Iqtisodiyot tuzilishidagi o‘zgartirishlar, chetdan mahsulot olib kelishni qisqartirish, iqtisodiyotning xomashyo etishtirishga qartilgan bir tomonlama yo‘nalishini bartaraf etish va uning eksport imkoniyatini kengaytirish, tarmoqlar ichidagi va hududiy jihatdan vujudga kelgan nomutanosibliklarni bartaraf etish asosida iqtisodiyotning mutanosib va barqaror rivojlanishini ta’minlash vazifalarini hal etish bilan bog‘liqlikda amalga oshirildi. Shu vazifalardan kelib chiqib, iqtisodiyot ichki tuzilishidagi o‘zgarishlar – respublikaning energetika va oziq-ovqat mustaqilligini ta’minlovchi tarmoqlarni 14 va izchil ravishda amalga oshirilishi natijasida mamlakatimizda asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning bajarilishida ahamiyatli yutuqlarga erishilmoqda. Mamlakatimizda YaIMning nafaqat miqdoran o‘sib borishi, balki uning tarkibiy tuzilmasining sifat jihatidan takomillashib borishi ham alohida e’tiborga 561 molik. Bunda uning o‘sishiga ta’sir ko‘rsatgan omillar tahlili, ya’ni qo‘shilgan ulushlarning tarkibi hamda YaIMning o‘sishiga qo‘shgan hissasini ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Yuqori qo‘shimcha qiymatga ega bo‘lgan mahsulotlar ishlab chiqarishni ko‘paytirishni ta’minlaydigan kimyo, neft-gaz va neft-kimyo sanoatini, mashinasozlik, metallni qayta ishlash, qurilish materiallari ishlab chiqarish, engil, oziq-ovqat sanoatining yuqori texnologiyalarga asoslangan tarmoqlarini va boshqa sohalarni yuksak darajada rivojlantirish oldimizga qo‘yilgan maqsadlarga erishishning asosiy manbai bo‘lishi darkor. Respublika milliy iqtisodiyotida erishilgan bu ijobiy natijalar tarkibiy qayta qurishlar asosida butunlay yangi iqtisodiyot majmuasining bunyod etilganligi, birinchi navbatda eng muhim makroiqtisodiy va takror ishlab chiqarish nisbatlarini davlat tomonidan samarali tartibga solishning natijasi hisoblanadi. Bunda asosiy e’tibor iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi, hududlarning tarkibiy tuzilishini takomillashtirishga qaratiladi. Tarkibiy siyosatning hududiy jihatlarini ta’minlash odamlar turmush darajasida vujudga kelgan hududiy nomutanosiblikni bartaraf etish, resurslar va ishlab chiqarish imkoniyatlaridan samarali foydalanishga erishishda katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Shuningdek, bunda ishlab chiqarilayotgan mahsulot turini o‘zgartirish, uning sifatini yaxshilash va mahsulot tayyorlashga ketadigan jami xarajatlarni kamaytirish talablari ham hisobga olinadi. Iqtisodiyot tuzilishidagi o‘zgartirishlar, chetdan mahsulot olib kelishni qisqartirish, iqtisodiyotning xomashyo etishtirishga qartilgan bir tomonlama yo‘nalishini bartaraf etish va uning eksport imkoniyatini kengaytirish, tarmoqlar ichidagi va hududiy jihatdan vujudga kelgan nomutanosibliklarni bartaraf etish asosida iqtisodiyotning mutanosib va barqaror rivojlanishini ta’minlash vazifalarini hal etish bilan bog‘liqlikda amalga oshirildi. Shu vazifalardan kelib chiqib, iqtisodiyot ichki tuzilishidagi o‘zgarishlar – respublikaning energetika va oziq-ovqat mustaqilligini ta’minlovchi tarmoqlarni
15 rivojlantirishga qaratildi. Bunda birinchi navbatda eng muhim o‘zak 562 tarmoqlarni – neft va gaz sanoatini, energetikani, rangli metallurgiya sanoatini, mashinasozlik majmuasini, qishloq xo‘jalik va agrosanoat majmuasining boshqa sohalarini rivojlantirishga ustunlik beriladi. Iqtisodiyotning takror ishlab chiqarish tuzilishini tubdan o‘zgartirish asosida umumiqtisodiy barqarorlikka erishishda iste’mol bilan jamg‘arish fondi o‘rtasidagi eng maqbul mutanosiblikni ta’minlash asosiy o‘rin tutadi. Iste’mol fondining eng maqbul darajasiga erishish – ichki bozorda talab bilan taklif o‘rtasida mutanosiblikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli davlat eng muhim makroiqtisodiy takror ishlab chiqarish nisbatlarini tartibga solib turuvchi omillarga ko‘proq e’tibor berdi. Nomoddiy ishlab chiqarish sohasida tarkibiy qayta qurishlar faol investitsiya siyosatini o‘tkazish orqali amalga oshirildi. Shu sababli respublika investitsiya bazasini rivojlantirishga katta e’tibor berilib, bunda o‘z sarmoyalarimiz, tashqi kreditlar, bevosita investitsiyalar va ularning barcha manbalaridan o‘rinli foydalanish ko‘zda tutildi. Tashqi investitsiyalarni jalb qilishda bevosita investitsiyalar tarzida, davlat qarzlari, xalqaro moliya va iqtisodiy tashkilotlar, qarz beruvchi mamlakatlar moliyaviy-kredit resurslari shakllarida amalga oshirilishi mumkin. Tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish jarayonida mahalliy xomashyo va tabiiy imkoniyatlar asosida ishlaydigan, ilg‘or zamonaviy texnologiyalarni joriy etgan holda, nafaqat ichki, balki tashqi bozorda ham raqobatga bardosh beradigan mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqlarga qaratilishi zarur. Iqtisodiyotni mutanosib rivojlantirishda uzoq muddatli dastur ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etib, unda iqtisodiyotimizning asosiy tarmoqlarini modernizasiya qilish va texnik yangilash, mamlakatimizning yangi marralarni egallashi uchun kuchli turtki beradigan va jahon bozorida raqobatbardoshligini ta’minlaydigan zamonaviy innovasiya texnologiyalarini joriy qilish bo‘yicha maqsadli loyihalar ishlab chiqilib amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi 563 Farmonida “Tarkibiy o‘zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobiga uning 15 rivojlantirishga qaratildi. Bunda birinchi navbatda eng muhim o‘zak 562 tarmoqlarni – neft va gaz sanoatini, energetikani, rangli metallurgiya sanoatini, mashinasozlik majmuasini, qishloq xo‘jalik va agrosanoat majmuasining boshqa sohalarini rivojlantirishga ustunlik beriladi. Iqtisodiyotning takror ishlab chiqarish tuzilishini tubdan o‘zgartirish asosida umumiqtisodiy barqarorlikka erishishda iste’mol bilan jamg‘arish fondi o‘rtasidagi eng maqbul mutanosiblikni ta’minlash asosiy o‘rin tutadi. Iste’mol fondining eng maqbul darajasiga erishish – ichki bozorda talab bilan taklif o‘rtasida mutanosiblikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli davlat eng muhim makroiqtisodiy takror ishlab chiqarish nisbatlarini tartibga solib turuvchi omillarga ko‘proq e’tibor berdi. Nomoddiy ishlab chiqarish sohasida tarkibiy qayta qurishlar faol investitsiya siyosatini o‘tkazish orqali amalga oshirildi. Shu sababli respublika investitsiya bazasini rivojlantirishga katta e’tibor berilib, bunda o‘z sarmoyalarimiz, tashqi kreditlar, bevosita investitsiyalar va ularning barcha manbalaridan o‘rinli foydalanish ko‘zda tutildi. Tashqi investitsiyalarni jalb qilishda bevosita investitsiyalar tarzida, davlat qarzlari, xalqaro moliya va iqtisodiy tashkilotlar, qarz beruvchi mamlakatlar moliyaviy-kredit resurslari shakllarida amalga oshirilishi mumkin. Tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish jarayonida mahalliy xomashyo va tabiiy imkoniyatlar asosida ishlaydigan, ilg‘or zamonaviy texnologiyalarni joriy etgan holda, nafaqat ichki, balki tashqi bozorda ham raqobatga bardosh beradigan mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqlarga qaratilishi zarur. Iqtisodiyotni mutanosib rivojlantirishda uzoq muddatli dastur ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etib, unda iqtisodiyotimizning asosiy tarmoqlarini modernizasiya qilish va texnik yangilash, mamlakatimizning yangi marralarni egallashi uchun kuchli turtki beradigan va jahon bozorida raqobatbardoshligini ta’minlaydigan zamonaviy innovasiya texnologiyalarini joriy qilish bo‘yicha maqsadli loyihalar ishlab chiqilib amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi 563 Farmonida “Tarkibiy o‘zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobiga uning