II BOB. IRSIYAT VA RIVOJLANISH 2. 1. Hujayra Hujayra haqida tushuncha. Hujayra - ko’p hujayra]i organizmlarning tuziiish elementlari funksional va genetik birligi hisoblanadi. Odam tanasida 1014 ga yaqin hujayralarni sanash mumkin. Murakkab organizmning hujayralari ixtisoslashgan. Ular bajaradigan funksivalariga qarab shakli va tuziiish xususiyatlari turlichadir. Muskullarning hujayralari uzunchoq shaklga ega: bez hujayralarida sekretlar ishlab chiqilib ko'p hollarda qadahsimon ko'rinishda bo'lsa, asab hujayralari uzun o'simtalar shaklida bo'lib tananing turli qismlarini bir-biri bilan bog'lab turadi. Har qanday tuzilishdagi bir hujayralilardan boshlab. Murakkab ko'p hujayralilargacha hujayralar vagona tuziiish va funksional reja asosida tashkil topgan. Hujayralarning tuzilishi. Hujayralarning ayrim tuzilmalarining funksional ahamiyati. Har bir hujayra po‘stloq (hujayra membranasi). sitoplazma va yadroga ega. Sitoplazma - hujayra sitoplazmasi. odatda, yarim suy uqlik holidagi muhit bo‘lib elektron mikroskop ostida mayda donador hosilalari shaklida bo'ladi va unda hujayraning barcha organoidlari ko'rinib turadi. Universal organoidlarga mitoxondriylar, Golji apparati, endoplazmatik toi', ribosomalar, lizosomalar, hujayra markazi kiradi. Maxsus ahamiyatga ega boig an organoidlarga, muskul hujayralarining qisqaruvchi elementlari - miofibrillalar. asab hujavralarining neyrofibrillalar. harakat organoidlari kiprikchalar va xivchinlar kiradi. Sut emizuvchi hayvonlar va odamlarning nafas olish va chiqarishida ishtirok etuvchi epiteliyalarning hujayralari kiprikchalar bilan ta'minlangan. Erkaklar jinsiy hujayralari – spermatozoidlar xivchinlar vordamida harakatlanadilar. Yadro. Yadro har qanday hujayraning bo'linishiga qodir bo'lgan zaruriy qismi hisoblanadi. Yadroning shakli deyarli har doim hujayra shaklida boiadi. Yadro sitoplazmadan ichki va tashqi yadro membranasidan iborat bo‘lgan po'stloq bilan chegaralanib turadi. Yadroning p o 'stlo g i oqsil molekulalari, nukleotidlar, aminokislotalar juda yengil o'ta oladigan va shu y o i bilan sitoplazma bilan yadro orasidagi faol moddalar almashinuvini ta'minlaydigan, faqat mikroskop ostidagina ko'rinadigan oichamdagi teshikchalarga ega. Yadroning ichki qismi yadro shirasi bilan to ia boiib, unda xromosomalar va yadrochalar (bitta yoki ikkita) joylashgan. Elektron mikroskop yordamida hujayra membranasi uch qatlamdan iborat ekanligi aniqlandi. Tashqi va ichki qatlam bir qator joylashgan oqsil molekulalaridan tashkil topgan boisa, o'rtadagi qatlam ikki qatorda joylashgan lipidlar molekulalaridan tashkil topgan. Membrananing oqsil va lipidlari o ‘ziga xos oqsil – lipoidli komplekslar hosil qiladi. Membrana orqali hujayra ichiga suv, aminokislotalar, glukoza, mineralli va boshqa moddalar tushib, ular hujayraning moddalar almashinuvidagi ishtirokini ta'minlaydi. Suv molekulalari membrana teshiklari orqali erkin o i a oladi, bunday harakat ularning konsentratsiyasidagi farqi hisobiga amalga oshsa kerak. Suvni shimib olish va uni ajratish uchun hujayra energiya sarflamaydi. Membrana orqali aminokislotalar, glukoza va boshqa moddalarning transport qilinishi va maxsus tashuvchilar yordamida energiya xarajati hisobiga tanlab oikaziladi. Bu hujayra membranalarning tanlab o'tkazish xususiyati bilan bog'liq boigan faol jarayondir. Lizosomalar. Sitoplazmaning universal organoidlari qatoriga kirib, hazm fermentlari bilan toldirilgan membrana xaltachasidir. Ular dumaloq shaklda b o iib uning membranasi tipi к uch qatlamli tuziiishga ega. Lizosomalarda saqlanuvchi fermentlar oqsillar. nuklein kislotalar. polisaxaridlarni parchalash xususiyatiga ega. Bundan tashqari. lizosoma ferment lari hisobiga ayrim o'lgan hujayralaming alohida tuzilmalari hamda oigan hujayra to iig 'ich a hazmlanishi mumkin. Ayniqsa. lizosomalarga donador leykotsitlar boy. chunki ularning donachalari to'plangan lizosomalardan boshqa narsa emas. Lizosomalarda oqsillarning. nuklein kislotalarning, lipidlarning yirik molekulalari. fermentlar ta'sirida «qurilish bloklari»ga (aminokislotalar, glukoza. nukleotidlar) glitserin va yog* kislotalariga parchalanadi. Bu moddalar doimiy ravishda sitoplazmada. ayniqsa. endoplazmatik to’r kanallarida aylanib yuradi. Endoplazmatik to 'r deyarli yaqinda elektron mikroskop yordamida kashf etildi (1945-1946). Endoplazmatik to'r membranalar bilan chegaralangan murakkab kanalchalar va sisternalar tizimi shaklida ko'rinadi. Uning membranasi ham uch qatlamli tuziiishga ega. Ko'pgina hujayralaming endoplazmatik membranasining tashqi yuzasida ko'plab granulalar joylashgan. Bular ribosomalardir. Endoplazmatik to'rning yuzasida ribosomalarsiz qismlar ham mavjud. Shu munosabat bilan endoplazmatik to'rning ikkita: silliq va g'adir-budur yoki granulali tiplari farqlanadi. G'adir-budurli endoplazmatik to'r o'suvchi organizm hujayralarida. asab hujayralarida. gormonlar, hazm shiralari sintezlovchi hujayralarda o'zlarining favqulodagi rivojlanishiga egadirlar. Bu tipdagi endoplazmatik to'r oqsillar sintezida ham faol ishtirok etishi aniqlangan. Silliq endopalzmatik to'r esa glikogen va iipidlarni (yog' bezlari hujayralari va jigar hujayralarida) sintezlovchi hujayralarda juda yaxshi rivojlangandir. Hujayralarning ribosomalari juda mayda va ularni faqat e!ektron mikroskop ostida ko'rish mumkin. Yuqorida qayd qilinganidek, ribosomalar g'adir- budurli endoplazmatik to'rning membranasida joylashgan bo'ladi (jigar, me'daosti bezi hujayralarida) g'adir-budur endoplazmatik to 'r yaxshi rivojlanmagan hujavralarda, ribosomalar sitoplazmaning asosiy moddasida joylashadi. Ribosomalar hujayra vadrosida ham mavjud. Ribosomalar tarkibiga oqsil va ribosomali RNK ham kiradi. Sitoplazmaning asosiy moddasidan ribosomalarga transport RNKlar yordamida oqsilli molekulalar sintezlanuvchi aminokislotalar. Tinimsiz tushib turadi. Yadrolardagi ribosomalardan yadro oqsillari sintezlanib turadi. Oqsillar sintezlanishida ancha faol rolni endoplazmatik to'r membranasi bilan bog'latigan ribosomalar o'ynavdi. Bizning nazarimizda. bu organoidlar hujay ralar bilan ishlab chiqiladigan oqsillarni sintezlovchi va tashuvchi apparatlarini bir-biri bilan bogiangan tizimini tashkil qilsa kerak. Golji apparati. Hujayralarning sekretorlik va sintetik faoliyatini namoyon bo'lishida asosiy rolni muhim organoidlardan yana biri bo'lgan Golji apparati bajaradi. Golji apparati barcha o'simlik va hayvonot olami hujayralarida uchraydi. Juda ko'pchilik hujayralarda Golji kompleksi murakkab to 'r shaklida bo'lib. yadro atrofida (asab hujayralari) joylashgan bo'ladi. Umuman olganda, Golji kompleksi o'zining tuzilishi bo'yicha faqatgina ayrim hujayralarda emas, balki bitta hujayraning o'zida ham kuchli o'zgarib turadi. Golji kompleksida keyinchalik sitoplazmaga qo'shilib ketishi mumkin bo'lgan moddalar hosil bo'ladi. Ular hujayralarni to'yimli yoki plastik materiallar zaxirasini tashkil qiluvchi yog' yoki uglevodlar tomchilari shaklida bo'lishi mumkin. Golji kompleksi bo'shlig'iga tushadigan oqsillar va lipoidlardan hujayralar tomonidan qarigan hujayralar membranalarini, Golji kompleksini o'zining membranali tuzilmalarini, g'adir-budur va silliq endoplazmatik to 'r va hujayraning boshqa membranali tuzilmalarini almashtirish uchun foydalaniladigan oqsilli-lipidli komplekslar shakllanadi. Mitoxondriyalar hujayralarning quvvat manbayi ekanligi. Maxsus e'tibor talab qilinadigan universal organoidlardan biri - mitoxondriylardir. Hujayralarda ularning soni turlicha bo'lib. 2 ta 3 tadan bir necha minggacha o'zgarib turadi, bu esa hujayraning funksional holatiga bog'liq bo'ladi. Ya’nijigar hujayralari nisbatan tinch holatda bo'lganida bor yo'g'i 900 mitoxondriy sanash mumkin. O't hosil qilishni va ajralishini chaqiruvchi va tezlashtiruvchi oziqalar iste'mol qilinganidan keyin jigar hujayralaridagi mitoxondriylar soni 1,5-2 martagacha oshadi. Mitoxondriylar shakli bo'yicha doirasimon, oval, uzunchoq. tayoqchasimon yoki ipsimon bo'lishi mumkin. Mitoxondriylar shaklining o ‘zgarishiga hujayralarga ko'rsatilayotgan osmotik bosimni, haroratni, muhit - pH ini o'zgarishi va boshqa ta’sirotchilar ta ’siri sabab bo'ladi. Mitoxondriylar ham boshqa organoidlar singari murakkab tuzilishga ega ekanligi elektron mikroskop ostida aniqlandi. Mitoxondriylar hujayra membranasi tuzilishiga o'xshash bo'lgan ikki qatlamli oqsil-lipoidli membranaga ega. Mitoxondrivlarning tashqi membranasi ostida o'ziga xos tipik tuzilishga ega bo'lgan ichki membrana yotadi. Ichki membrana mitoxondriylarning ichki tomoniga yo'nalgan o'simtalar hosil qiladi va bu o'simtalar tojiar yoki kristalar deb ataladi. Kristlar mitoxondriylarning yuzasini kengavtiradi. Kristlar joylashgan mitoxondriylarning ichki bo'shliq kengligi matriks bilan to'la. Mitoxondriylar tarkibida oqsillar. lipidlar va nuklein kislotalar borligi aniqlangan. Ularda esa. hujayraning energiya almashinuvida faol ishtirok etuvchi katta miqdordagi fermentlar saqlanadi. Mitoxondriylarda ATFning (adenozin uch fosfat kislotasining) hosil bo'lishi yuz beradi. ATF - hujayradagi universal energiya akkumulatori hisoblanadi. ATF molekulalarining P va On orasidagi ichki molekular bog'lari uziladi. bu paytda jiddiy miqdorda energiya ajraladi. ATF dagi fosfat bog'laridagi katta miqdordagi energiya hisobiga, tirik hujayra juda qulay shaklda energiyani saqlash qobiliyatiga ega va zarur paytlarda, bu energiya juda tez ajraladi. nihovat. hujayraning www.ziyouz.com kutubxonasi hayot faoliyati uchun ishlatiladi. ATF hujavrasida yig'ilib turgan energiya hujayrada bajarilayotgan barcha almashinuv jarayonlari (oqsillar. yog'lar, ATFning o'zini. uglevodlar sintezi, qisqarish, qo‘zg'alishni o'tkazilishi, sekretsiya va boshq.) uchun ishlatiladi. ATF silliq endoplazmatik to'rdagi glukozaning anaerob parchalanishi natijasida hosil boiadi. Mitoxondriylarning ichiga biologik oksidlanish mahsulotlari tinimsiz tushib turadi. Maxsus tashuvchi fermentlar mitoxondrial membrana orqali sintezlangan ATF molekulalarining harakatlanishini ta ’minlaydi. Mitoxondriylar hujayradagi metabolik yonilgi manbasining yaqinida joylashadi yoki ATFga zarurat tug'ilgan tuzilma bilan yonma- yon turadi. Masalan, mitoxondriylar epitelial hujayralarda hosil bo'lishi uchun ATF talab qilinadigan sekretning harakat yoiialishi bo'yicha joylashadi. Faol faoliyatda b o ig an muskul hujayralarda, miofibrillar orasida adashib yuradi. Shu bilan birga, ayrim paytlarda xuddi «metabolik yonilgi» sifatida foydalaniladigan y o g ii qo‘shimchalar oldida yig'iladi. Hujayraning irsiy apparati. Irsiy axborotlarni berishda DNK va RNK larning roli. 1968- yilda shvesariyalik olim Fridrix Misher jarohatlangan joydan oqib chiqayotgan viring hujayralari yadrosidan odatdagidan farq qiluvchi fosfor saqlovchi modda ajratib oldi va uni nuklein deb atadi (lot. nucleus - yadro). Lekin ko‘p oimay nuklein kislotalar faqatgina hujayra yadrosining tarkibigagina kirib qolmay, balki butun hujayra bo'ylab tarqalganligi aniqlangan bo'lsada, ularning nomi hozirgacha saqlanib qolgan. Nuklein kislotalarining ikki - dezoksiribonuklein - DNK va ribonuklein - RNK tiplari mavjud. Nuklein kislotalar hujayralarda oqsillar bilan birikkan shaklda bo'ladi. Amerikalik kimyogar Djeyms Uotson va Angliyalik biokimyoviy Frensis Kriklar 1953- yilda DNK tuzilmasining shifrlarini ochib berdilar va bu uchun Nobel mukofoti laureatlari boigan edilar. DNK molekulasi ikkita polinukleotidli bog'lardan iborat boiib, ularning har ikkalasi uchun ham umumiy b oigan o'q atrofida birining orqasidan ikkinchisining burilish bilan joylashgandir. Bunday spiralning uzunligi eng katta oqsil molekulasidan ham 50 martacha va undan ham uzundir. www.ziyouz.com kutubxonasi DNK molekulasi juda ko'plab monomerli zvenolardan-nukleotidlardan tashkil topgan polimerdir. Har bir nukleotid uchta komponentlarning birikish mahsulotidir va ularga: 1) organik azotli asoslar; 2) oddiy uglevod - pentozalar; 3) fosfor kislotalar kiradi. DNK tarkibiga 4 xildagi nukleotidlar turi kiradi. Nukleotidlar faqatgina birinchi komponentning tuzilishi. ya'ni azotli asos bilan farqlanadi. molekulaning qolgan qismi barcha to'rtala nukleotidlarda bir xil. DNK spiralining o'qlarini fosfor kislotasininig qoldiqlari va pentozlar tashkil etadi. Qandning - dezoksiribozaning har radikaliga to'rtta azotli asoslardan biri: Timin (Г). sitozin (C), guanin (G) va adenin (A) birikadi. Ular tarkibiga kiruvchi 20 aminokislotaning har biri uchun maxsus transport RNKIari mos keladi. Ribosomali RNK (p-RNK) ribosomalar tarkibiga kirib. uning 50% massasini tashkil qiladi. Axborot beruvchi (informasion) RNK (i-RNK)lar yadroda va sitoplazmada saqlanadi. Ular xromosomalardagi yadrolarda hosil bo'ladi vayadroning DNK dagi nukleotidlarning aniq navbatlashuvini takrorlaydi. Axborot tashuvchi RNK yadrodan sitoplazmadagi ribosomaning oqsil sintezlanadigan joyiga tushadi. Hujayraning irsiy apparati. Har qanday hujayraning. shu jumladan. odam organizmi hujayrasining irsiy apparati bo'lib DNK hisoblanadi. DNK hujayra yadrosida tarqalib u yerda xromosomalar deb ataluvchi tuzilmalar hosil qiladi. Xromosoma DNKda shifrlangan holdagi irsiy axborotlarni saqlaydi. Aynan DNK ota-ona hujayralaridan qiz hujayralarga irsiy axborotlarni yetkazib beradi. Axborotlarni yozib olish uchun ayrim «simvol»lardan tashkil topgan kod bo'lishi zarur. Ana shunday «simvoblardan DNK molekulasidagi nukleotidlar hisoblanadi. Bir necha ming ketma-ket joylashgan nukleotidlardan iborat DNKning gigant molekulasidagi qator oqsil molekulalarida uning tuzilishi haqidagi yozuvlar yashiringan - «sirli» bo'ladi. Uzun ipsimon DNK molekulasi bir-birini orqasidan joylashgan qismlardan iborat va ularning har birida qaysidir oqsilning tuzilishi haqidagi axborot saqlanadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Bizga Morze alifbosi tanish, uning kodida bor yo'g'i ikkita belgi mavjiid (nuqta va tirelar). Alifboning har bir harfi nuqta va tirelarning ma'lum kombinatsivasiga mos keladi. Xuddi shunga o‘xshash holatni DNK molekulasida ham kuzatish mumkin. Bu yerda kodlangan belgilar rolini DNKning polinukleotidli zanjirida ko‘p marta takrorlanuvchi to’rtta nukleotid bajaradi. Yuqorida qayd qilinganidek azotli asoslarning boshlang’ich harflari: A - adenin. G - guanin, T - timin va С - sitozin bilan belgilanadi. Oqsillarda 20 ta aminokislota topilgan va ularning har biri DNK molekulasidagi ma'lum darajada navbatlashib takrorlanuvchi nukleotidlarda yashiringan. Har bir aminokislota uchta yonma-yon turuvchi aminokislotalardan iborat bo'lgan DNKning ma’lum qismiga mos keladi. Masalan, A-C-C fragment triptofan aminkislotasiga to 'g 'ri kelsa, C-B-C qismi metioninga va h. k. Shunday qilib, 20 aminokislotaning har biri uchun shifrlangan guruh uchta nukleotidlardan tashkil topgan bo'ladi (triplet) (AAA. GCG,TGA va h. k.). Oqsil tuzilishidagi aminokislotalarning navbatma-navbat jovlashuvi DNKda tripletlarning joylanishi, navbatlashuvi singari shifrlangandir. Oqsil hujayralarning hayoti uchun zarur bo'lgan ma'lum tuzilishi haqidagi dastur shifrlangan nuldetidlar qatori, ya'ni DNK molekulasining qismi genlar deb ataladi. Nihoyat. uzoq muddatli evolutsiya davomida yuzaga keluvchi yadro DNKasi hujayralarning irsiy axborotlarini tashuvchi hisoblanadi. Lekin DNK hujayra yadrosida joylashgan bo'lsa, aynan ana shu hujayra uchun xos bo'lgan oqsillarning sintezlanishi, asosan, sitoplazmada, uning mayda organoidlarida-ribosomalarda bajariladi. Axborotlar qay tarzda ribosomalarga beriladi? Bu axborotchi RNKlar yordamida amalga oshadi. Axborot RNKlaridagi nukleotidlarning navbatlashuvi DNKning bitta qismining tuzilishini aks ettiradi. Bunday hollarda, DNK molekulasida saqlanuvchi oqsillarning tuzilishi haqidagi axborotlar i-RNK larga qayta yoziladi deb yuritiladi. i-RNK molekulalari ribosomalarda tanlanadi va xuddi www.ziyouz.com kutubxonasi matrisadagidek sitoplazmada saqlanuvchi aminokislotalardan oqsil molekulalarining yig'ilishi yuz beradi. Oqsillarning hosil bo'lishi uchun sarflanadigan aminokislotalar dastlab ATF bilan maxsus fermentlar ishtirokida faollashadi. Faollashgan aminokislotalar transport t-RNK molekulalari bilan tashiladi. Turli aminokislotalar uchun o'zlarining t-RNKasi faoliyat ko'rsatadi. t-RNK bilan aminokislotalar energiyaga boy bo'lgan fosfat bog’lari yordamida birikadi. Ribosomalarda t-RNK aminokislotalardan ajraladi: t-RNK xuddi chelnok singari ishlaydi, faollashgan aminokislotalarni tashiydi. faollashgan aminokislotalarni ribosomalarga olib kelib. so'ngra undan chiqib ketadi. Shu yo'l bilan DNK da saqlanuvchi irsiy axborotlar oqsil tuzilmalarida realizasiya qilinadi va ularning spetsifikligi aniqlanadi. 2. 2. Jinsiy hujayralar. Ularning tuziiish va rivojlanish xususiyatlari Jinsiy hujayralarning tuziiish xususiyatlari. Odam tanasidagi boshqa hujayralardan farqli ravishda jinsiy hujayralar vagona (yakka- vakka holda) yoki gaploidli, ya'ni ikki marta kichraygan xromosomalar yig'indisini (23) saqlaydi. Jinsiy hujayralardan tashqari tananing barcha hujayralari autosomalar deb ataladi. Bu autosomalar jinsiy belgilarini aniqlab beradilar. Jinsiy belgilar esa jinsiy xromosomalarga bog'liq (X va Y-xromosomalar-erkaklikjinsiy hujayralar, X va X-xromosomalar ayollik jinsiy hujayralar) (2-rasm). Odam organizmi urug'langan tuxumdan rivojlanadi. qaysiki ikkita jinsiy hujayralarning: erkaklik-spermatazoidlar va ayollik - tuxum hujavrasining qo'shilishidan hosil bo'ladi. Jinsiy hujayralar jinsiy bezlarda hosil bo'ladi (2- rasrn). Bola qaysi jinsga mansub bo'lsa. o’sha jinsga xos bo'lgan ichki va tashqi jinsiy a'zolar bilan tug'iladi. Odamni otalangan tuxum hujayrasida xromosomalarning diploidli nabori saqlanadi (46). Otalangan tuxumni maydalanishida va 46 www.ziyouz.com kutubxonasi hujayraning navbatdagi boiinishida (bu jarayon mitoz deb ataladi) xromosomalar ikki martaga ortadi va har bir juft xromosomalar har qaysisi 46 tadan xromosoma hosil boiuvchi qiz hujayralarga boiinadi. Agar spermatazoid va tuxum hujayralarida xromosomalarning diploid nabori saqlangan bo'lsa. ular qo'shilganidan keyin urug‘langan tuxum 92 ta xromosomaga ega bo‘ladi. Odatda, bu holat yuz bermaydi. и Xg ИИ и» 1 2 3 4 5 m ЙВ К ft 6 П п и кл 7 8 9 10 11 12" л л ЛД ХЙ А* ПА 13 14 15 16 17 18 mi X» ХЛ ЛЛ Кк 19 20 21 22 XX Kt к и ах м 1 2 3 4 5 Х Я Х Х « X lift Й Й X X rtft 6 7 8 9 10 11 12 /1Л lift X * X X Я Й п д 13 14 15 16 17 t f 18 & St й J t А 4 ^0. * Ко 19 20 21 22 XY 2-rasm. Ayollar (yuqorida) va erkaklar (pastda) xroraosomalari. Evolutsiya jarayonida otalanish paytidagi xromosomalar sonining doimivligini ta ’mjnlab turuvchi maxsus mexanizm yuzaga keldi va rivojlandi. Bu mexanizm hujayralaming maxsus boiinish tipi bilan bogiangan bo'lib, bu bogianish tufayli jinsiy hujayralarga xromosomalarning gaploid nabori tushadi. Jinsiy hujayralaming yetilishida bir-birini orqasidan juda tez takrorlanuvchi ikkita boiinish yuz beradi, natijada xromosomalarning 47 www.ziyouz.com kutubxonasi soni ikki marta kamayadi. Xromosomalarning sonini qisqarishiga olib keluvchi bo'linish mitoz deb ataladi. Shunday qilib. erkak va ayol zarodish hujayralari xromosomalarning yarim to'plamiga ega bo'ladi. Otalanishdan keyin bola organizmi rivojlanadigan xromosomalarning yig'indisi zigota hosil bo'ladi. Erkaklik jinsiy hujayralari. Erkaklik jinsiy hujayralari - spermatazoidlar yoki jonzotlar erkaklik jinsiy bezlar - tuxumchalar yoki urug'donlarda katta miqdorda hosil bo'ladi. Tuxumchalar tos suyagidan tashqarida teri-muskul xaltachasida. qorin devorining oldingi qismi foizi hisoblanuvchi moshonkada yotadi. Urug'donla rjuft jinsiy bezlar bo'lib, ular erkaklik jinsiy hujayralari - spermatazoidlami ishiab chiqaradi. Bundan tashqari, erkaklik jinsiy a'zolarining o ;sishini va ikkilamchi jinsiy belgilarini stimullovchi testosteron jinsiy gormonini ham ishiab chiqaradi. Voyaga yetgan odamlarda urug'donlarning massasi 20-30 g, 8-10 yasharlik bolalarda 0,8 g. 15 yoshli bolalarda - 7 g ni tashkil etadi. Urug’don (tuxumcha) tashqi tomondan fibrozli po'stloq bilan qoplangan,va’ni uning ichki vuzasidan keyingi qismi bo'ylab unga ajratib turuvchi biriktiruvchi to'qima tutashadi. Ana shu tutashmadan yupqa biriktiruvchi bo'lmachalar tarmoqlanadi va ular bezni 200-220 ta bo'lakchalarga bo'ladi. Bu bo'lakchalarda urug* kanalchalari va oraliq biriktiruvchi to'qimalar farqlanadi. Tuxumning keyingi qismiga urug'don ortig'i tutashgan bo'lib undan uzunligi 45-50 mm keladigan urug' chiqaruvchi yo'l (oqim) chiqadi. Urug'don ortig'ining bosh qismiga tuxumdan 10-12 ta ingichka olib ketuvchi kanalchalar chiqadi. Bu kanalchalar orqali urug'dondan urug' chiqariladi. Tuxumning urug' kanalchalarida jinsiy jihatdan yetilganidan keyin spermatozoidlarning hosil bo'lishi kuzatiladi (spermatogenez). Organizmning jinsiy faolligi davri davomida urug'don tinimsiz ravishda spermatozoidlarni ishiab chiqaradi. Lekin ular, tashqi muhitga vaqti-vaqti bilan chiqariladi. www.ziyouz.com kutubxonasi Yetilgan spermatozoidlar boshchasi. o'rta qismi va dumdan iborat bo'ladi, dumining qisqarilishi natijasida, spermatazoidlarning harakati ta'minlanadi. Spermalarning harakati an ish tezligi 2-3 mm/min. Spermatazoidlarning to'lig'icha yetilishi va jamlanishi urug'don ortig'i va urug'don pufakchalarida yuz beradi. 0 ‘simirlarning organizmi yetilish davridan boshlab kanalcha chi gal 1 iklarida bir kecha-kunduzda millionlab spermatazoidlar hosil bo'ladi. Bir marta tashqariga chiqarilayotgan spermada 500 mln va undan ko'p spermatazoidlar chiqariladi. Yetilgan spermatazoidlar erkaklar organizmida bir oyga yaqin yashaydi. so‘ngra qariydi va parchalanadi. Jinsiy qo'zg'alish paytida urug'don ortig'ida yig'ilgan spermatazoidlar, urug'don ortig'i sekreti bilan urug‘ chiqaruvchi y o i orqali urug'don pufakchalari tomon harakatlanadi. Urug'don ortig'ining sekreti muhitni suyultiradi. bu bilan spermatazoidlarning tez harakatlanishini ta'minlash bilan birga spermatazoidlarni faqatgina urug'don pufakchalaridagina emas, balki tashqariga chiqarilganidan keyin ham oziqlantiradi. Jinsiy qo'zg'alish bilan bir vaqtda chiqishida siydik pufagidan siydik chiqaruvchi kanalning har ikki tomonidan ushlab turuvchi pufaksimon bezlar sekret ham ishlab chiqaradi. Bezning sekreti spermatazodlarning harakatchanligini faollashtiradi. Kuchli jinsiy qo'zg'alish vaqtida siydik chiqarish kanalining keyingi qismiga avval pufakchasimon bezining sekreti ajratiladi, so'ngra spermatazoidlar va, nihoyat, urug'don pufaklarining ajralishi yuz beradi. Prostata bezining sekreti va urug'don pufakchalarining spermatazoidlarning qo'shilishi natijasida sperma hosil bo'ladi. Har bir jinsiy akt paytida 1-6 ml gacha sperma ajraladi. Sperma siydik tanosil kanalining jinsiy a ’zoning bosh qismiga ochiladigan tashqi teshigi orqali chiqadi. Jinsiy a ’zoning terisi uning boshini asosida olat chetlarini hosil qiladi. Uning ichki tomonidan turli o'lchamlardagi vog' bezlari joylashgan bo'ladi, ularning sekreti esa, o'z navbatida, oqimtir moyning hosil bo'lishida ishtirok etadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Ayollik jinsiy hujayralari. Ayollaming jinsiy bezlari bo'lib tuxum hujayralari hisoblanadi. Bubezlarjuft hujayralar bo Tib. kichik tos suyagining ichida, bachadonning har ikki tomonida joylashgan bo'ladi. Bezlarning miya qismi biriktiruvchi to'qimalardan tashkil topgan bo'lib. qon tomirlari va nerv tolalarini saqlaydi. Tuxum bezlari - ayollar jinsiy hujayralari. ya'ni urug'lanish tufayli yangi organizm rivojlanadigan tuxum hujayralarini ishiab chiqaradi. 3-rasm. Jinsiy hujayralar: A — spermatozoid: В — tuxum hujayrasi: 1 - spermatazoid boshchasi; 2 - o'lta yoki bog’lovchi bo'lim; 3 - spermatazoidning dumi: 4 - tuxumni o'rab turuvchi follikularli hujayralar: 5 - tuxum hujayrasining yadrosi. Tuxum bezlaridan faqatgina ayollarning jinsiy a'zolari faoliy atiga ta'sir ko'rsatib qolmay. balki butun ayollar organizmiga ijobiy ta'sir ko'rsatuvchi gomronlar ham ishiab chiqiladi. Qiz bolalar tug'ilganidayoq ularning tuxumdonlarining yo'- g'onlashgan biriktiruvchi to’qimali tubida - asosida yetilmagan 30 000 dan 40 000 gacha hujayralarni - birlamchi follikulalarni sanash mumkin. Follikulalar pufakchalar shaklidagi biriktiruvchi 50 www.ziyouz.com kutubxonasi to'qimali po'stloq bilan o'ralgan tuxum hujayrasini o'rab turuvchi hujayralar guruhini tashkil etadi. Tuxum hujayrasining hosil bo'lishi (ovogenez) spermatogenezdan bir qator xususiyatlari bilan farq qiladi. Tuxum hujayralari spermatozoidlarga nisbatan juda kam miqdorda yetiladi. Yetilish jarayonida birlamchi follikulalarning katta qismi to'lig'icha rivojlanmay atrofiyaga uchrab o'ladi. Jinsiy jihatdan voyaga yetgan ayollarning tuxumdonida rivojlanishining turli bosqichlaridagi 400-500 jinsiy yetilgan follikulalarni sanash mumkin. Odatda, har oyda bitta follikula to‘liq yetiladi va otalanishi qobiliyatiga ega bo'lgan tuxum hujayrasi hosil bo'ladi. Yetilgan follikulalar tuxumdon yuzasida shishib kattalashadi, follikula devori yupqalanadi va pufakcha yoriladi. Yorilgan pufakchadan qorin bo'shlig'iga (bachadon nayining qorin teshikchasidan) tuxum hujayrasi va follikular suyuqlik chiqariladi. Bu jarayon ovulatsiya deyiladi. Yorilgan pufakchaning bo'shlig'i vaqt o'tishi bilan sariq rangdagi yog*li moddalar bilan (hujayralar) to'ladi. Shunday yo'l bilan ichki sekretsiya bezlari rolini o'ynovchi sariq tana yuzaga keladi. Yuzaga kelgan sariq tana progesteron gormonini ishlab chiqaradi. Bu gormon yana plasentada va buyrak usti bezining po'stlog'ida ham ishlab chiqiladi. Progesteron organizmda homilaning rivojlanishi va saqlanishi uchun sharoit yaratib beradi. Tuxum yo'llari (bachadon n ay i)-ju ft naysimona’zo bo'lib, ular orqali tuxum hujayrasi tuxumdondan bachadonga o'tadi. Bachadon nayining uzunligi voyaga yetgan ayollarda 10-20 sm. har bir naychada ikkita - bachadon va qorin uchlari farqlanadi. Tuxumdonga yo'nalgan tuxum yo'lining uchi voronka shaklida kengaygan bo'lib chetlarida baxromkalari bo'ladi. Tuxum yo'lining ichki yuzasi, hilpildoq epiteliya bilan qoplangan bo'lib. uning kipriklari tuxum yo'lining qisqaruvchi muskul devorlari va qorin hamda chanoq muskullari bilan birgalikda tuxum hujayrasining bachadonga qarab harakatlanishiga yordamlashadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Urug'lanish paytida tuxum yo'lida tuxum hujavrasining erkaklik jinsiy hujayralari spermatazoidlar bilan qo'shilishi yuz beradi. Mana nima uchun, tuxum yoiining o'tkazuvchanlik xususivati buzilishi natijasida ayollar ona bo'lish imkoniyatidan mahrum bo'ladilar. Tuxum yo' 1 lari bachadon tanasining yuqorigi chetiga tutashgan bo'ladi. Bachadon muskulli kovak a'zo bo'lib, avollarning kichik tos oblastida joylashgan. Bachadonning yuqorigi ancha kengaygan qismi uning tanasi deb ataladi. Bachadon oldingi tomondan siydik pufagi, orqa tomondan esa to 'g 'ri ichakka tegib turadi. Bachadon - bola tug'iladigan organ, unda homila rivojlanadi va olib yuriladi. Ichki tomondan u qon tomirlariga boy shilliq parda bilan to'shalgan bo'ladi. Tuxum hujayrasi yetilganidan keyin va uning yorilgan pufakchasining o'rnida hosil bo'lgan sariq tananingprogesteron gormoni bachadonda o'zgarishlar chaqiradi: uning shilliq pardasi qon bilan to'lib shishadi. Urug'langan tuxum hujay rasi va zarodishni rivojlanishi uchun sharoit tatbiq etiladi. Agarda y etilgan hujayra otalanmasa bir necha kundan keyin u oiadi. Sariq tana qaytadan rivojlanishga majbur bo'ladi. ya'ni so'rilib ketadi. Shu yoT bilan bezning sekreti progesteronni ajralishi to'xtaydi. Bachadonning ishgan va o'sib ketgan shilliq pardasi parchalanadi. yulinadi uning qontomirlari yoriladi va qon shilliq pardaning mayda qismlari bilan bachadon tanasi va qin orqali tashqariga chiqariladi. Bu esa mensturatsiyadir (lot. mens - oy). Bu holat ko'pchilik qizlar va avollarda 28 kun atrofida takrorlanib turadi. Jinsiy sikl, ayollarda to'rt davrga bo'linadi: 1) tinchlik davri (7-8 kun mobay nida bachadonning shilliq pardasining tiklanishi yuz beradi); 2) ovulatsiyaoldi davri. Bu davrda homiladorlikka tay yorgarlik yuz beradi: bachadon qon bilan to'ladi. qinning shilliq pardasi kengayadi - yumshay di; 3) sekretorli yoki ovulatsion davr. Bu davrga xos bo'lgan jarayon bu follikulaning yetilishi va uning vorilishi, bachadonning shilliq pardasidan shilimshiq va glikogenga bov bo'lgan sekretning ajralishi yuz beradi. Ovulatsion davr yewww. ziyouz.com kutubxonasi tilgan follikulaning yorilishi, undan tuxum hujayrasining chiqishi va uning bachadon nayi bo‘ylab bachadonga qarab harakatlanishi bilan boshlanadi. Tuxum hujayrasining bachadon nayi bo'ylab harakatlanishida uning otalanishi yuz beradi. Urug'langan tuxum bachadonga tushib, uning shilliq pardasiga yopishib oladi. Shu bilan jinsiy sikl tugaydi va homiladorlik boshlanadi. Tuxum hujayrasining nay bo'ylab bachadonga kelgunicha 3-4 kun o'tadi; 4) ovulatsiyadan keyingi yoki yulinish davri, bu davr o'rtacha 3-5 kun davom etadi va bu davrda bachadonning tonik qisqarishlari kuzatiladi, uning shilliq pardasi uncha katta bo'lmagan bo'lakchalarning yulinib chiqadi, bu paytda 50-150 sm3 qon ajraladi. Bu davr tuxum hujayrasi urug'lanmagandagina kuzatiladi, ayollarda esa bu davrda mensturatsiya boshlanadi. Qin - kichik tosda joylashgan uzunligi 8-9 sm ga yaqin, kengligi 2-3 sm bo’lgan vassi (o'simtali) muskulli naychadir. Qin devori ichki tomondan juda yumshoq, yengil jarohatlanadigan va qiz bolalar hamda yosh ayollarda turli infeksion kasalliklarga chalinuvchandir. Odatda, qinda unchalik katta miqdorda bo'lmagan oq yoki biroz sarg’ish rangdagi chiqindilar bo'ladi. Qin uyat lablari orasida (kichik, ichki va katta tashqi) tugaydi. Katta va kichik jinsiy lablar, peshonacha, klitor va qizlik pardalari tashqi jinsiy a ’zolar hisoblanadi. Peshonacha oldini qorin devorining pastki qismidagi, aynan shu oblastda teriosti yog'li kletchatkasining kuchli rivojlanganligi sababli do’nglik bo'lib ko'rinadi. Jinsiy yetilish davrida peshonachada junlar o'sib chiqadi. Peshonachadan pastga qarab katta jinsiy lablar joylashgan - terining uzunchoq hosilasi bo'lib, ular orasida jinsiy yoriq (teshik) joylashgan. Har bir jinsiy lablarning pastki qismining uchinchi bo'lagi yopishqoq tiniq sarg’ish, suyuqlik ajratadi va bu suyuqlik jinsiy yoriqni namlab turadi. Katta jinsiy lablarning tashqi yuzasi junlar bilan qoplangan va katta miqdordagi ter va yog' bezlari mavjud. Jinsiy yoriqning yuqorigi qismida unchalik katta bo'lmagan www.ziyouz.com kutubxonasi hosila klitor joylashgan. u ko'plab qon tomirlari va nerv tolalari bilan ta'minlangani sababli. juda sezuvchandir. Klitor orqasidan pastga qarab terining yupqa va nozik ikkita kichik lablar boshlanadi. Katta va kichik lablar qinga kirishni yopib turadi. Qinga kirish joyida qizlik pardasi (gimen) joylashgan. Bu yupqa parda juda ko'plab qon tomirlari va nerv tolalari bilan ta'minlangan. shu sababli gimenni yirtilishi juda og'riqlik va. odatda. qon oqishi bilan birgalikda kechadi. Aniqlashlaricha. qizlik pardasi yirtilguniga qadar gigiyenik rolni o'ynab qinga infeksiya tushishidan va ifloslanishidan saqlaydi. Jinsiy hayot boshlanguniga qadar qizlik pardasida bitta yoki bir necha teshikchalar boiib. turli shakllarda (halqasimon, yulduzsimon. ldlsimon. chachopsimon va boshqalar) boiadi. Qiz bolalarda, balog'at yoshiga vetganda ulardan mensturatsiya davrida qon oqib chiqadi. Juda kam hollarda qizlarda tug'ma qizlik pardasi boimaydi yoki, aksincha, uning qalinlashib ketishi kuzatiladi. Ayrim paytlarda qizlik pardasi yoshlik paytida boshdan kechirgan infeksion kasallik tufayli qalinlashib ketishi mumkin. Qizlik pardasida teshiklar boimaganida jarrohlik aralashuvi yo'li bilan menstrual qonning oqishi ta'min etiladi. Qizlik pardasining y irtilishi birinchi jinsiy aloqa paytida yuz beradi. Tug'ish paytida bu parda to’lig'icha yirtiladi. Otalanish, Otalanish yoki urugianish deb erkaklik va ayollik jinsiy hujayralarining qo'shilishi natijasida zigotaning otalangan tuxum hujayrasini hosil boiishiga aytiladi. Otalanish. odatda. ayollarning tuxum o'tuvchi yoiining kengaygan joyida bajariladi. Qinga spenna bilan qo'yilgan spermatazoidlar kuchli faollik bilan harakatlanadi va uning tuxum o'tkazuvchi y o iig a tushadi va ulardan biri yetilgan tuxum hujayrasi bilan uchrashadi. Bu yerda spermatazoidlardan biri (juda ko'pchilikdan) tuxum hujayrasiga jovlashib olib. uni otalantiradi. Otalanish jarayonida ikkita asosiy bosqichni farqlash zarur b o ia d i: www.ziyouz.com kutubxonasi 1) tuxum hujayra po'stlog'i orqali spermatazoidni kirishi; 2) har ikkala hujayraning yadrolari qo'shiladi. Spermatazoid tuxum hujayrasiga erkaklik jinsiy hujayra xromosomalarida kodlangan erkak organizmiga xos bo'lgan irsiy xususiyatlarni olib kiradi. 2. 3. Otalangan tuxum hujayrasining, homilaning va bolaning rivojlanishi Otalangan tuxum rivojlanishda davom etish bilan birga, tuxum yo'li orqali bachadonga qarab harakatlanishda davom etadi va faqat 3-6 kundan keyingina o'sha joyga yetib boradi. Otalangan tuxum birinchi 3-4 kunlari bachadondagi harakatiga binoan tuxum hujayrasining maydalanishi boshlanadi. Otalangan urug’ bo'lina boshlaganidan keyin uni embrion deb ataladi. Otalangan hujayraning maydalanishi juda sekin boradi va 4- kunga kelib zarodish 7-12 tagacha blastomerlardan iborat bo'ladi (biostomerlar - maydalanish natijasida hosil bo'ladigan hujayralar). Otalangan hujayra bachadonga kirganidan boshlaboq maydalangan tuxumning tashqi qatlami — trofoblasllarga va ichki qatlami esa embrioblastlarga aylanadi. Embrioblastdan homila hosil bo'ladi. Trofoblast bachadonida homilaning implantasiyasini va oziqlanishini ta'minlovchi po'stloq vazifasini bajaradi. Dastavval. trofoblastdan o'simtalar (so'rg'ichlar) hosil bo'lib. avvaliga ular homilaning vuzasini to'liq qoplaydi va qon tomiiiari saqlamaydi. Trofoblast hujayralari bachadon hujayralarini parchalovchi fermentsimon modda ajratadi. Tuxumdon gormonlari bilan tayyorlangan homila o'simtalari bachadonning shishgan shilliq pardasiga jovlashib olib juda jadal o'sadi va juda tez zarodish ustida birikadi. Bachadonning shilliq pardasi trofoblastning fermentsimon moddasi bilan eriganidan keyin homila atrofida to'qimalarning parwww. ziyouz.com kutubxonasi chalanishi yuz beradi, parchalanish mahsulotlari. o'z navbatida, oziqlanish muhiti bilan xizmat qiladi. Implantasiyadan (bachadon devorlariga joylashib olganidan) keyin homila juda tez o'sadi va rivojlanadi. Shu pavtdan boshlab homilaning tashqi po'stlog'ini o ‘simtali (surg‘ichli) p o ‘stloq yoki xorion deb ataydilar. Bachadonning o'simtalari bilan shilliq pardasi orasida surg'ichlararo bo'shliq hosil bo'ladi. Unda to'qimalar parchalanishining mahsulotlari va shilliq pardaning jarohatlanishidan quyilayotgan ona qoni avlanib turadi. aynan ana shu qondan homila barcha to'yimli moddalarni oladi Agarda bachadondagi homila mo'tadil rivojlansa. mensturatsiya to'xtaydi, sariq tana esa 5-6 oy mobavnida yo'qolmaydi. Sariq tana o'sishda davom etadi va o'zining kuchavuvchi gormonal ta ’siri bilan homilaning o'sishiga yordam beradi va tuxumdonda tuxum hujayrasining yangidagan vetilishicha qarshilik ko'rsatadi. Homiladorlikning ikkinchi oyida xorionni bir tomonidagi soTg'ichlar yo'qoladi (silliq xorion hosil bo'ladi), bachadon devoriga yo'nalgan zarodishjoylashgan tomonidan esa. aksincha, surg'ichlar juda kuchli o'sib qalinlashib ketadi. Xorinonning bu qismi (shoxchali xorion) homiladorlikning 8—11- haftasida bola joyining asosiy qismiga. ya'ni yo 'ldoshga aylanadi. Xorion surg'ichlari yo'ldoshning asosiy va bosh massasini tashkil etadi. Yo'ldoshning boshqa qismi qatlamini hosil qiladi. yo'ldoshning shakllanish davrini - yo'ldoshlanish davri deb yuritiladi. Shu davrdan boshlab rivojlanavotgan zarodish homila deb ataladi. Yo4dosh - homila bilan ona organizmini bog'lab turuvchi a ’zo bo'lib u orqali homilaning oziqlanishi. uning nafas olishi va ajratish funksiyalari bajariladi. Yo'ldosh orqali homilaga ona qonidagi katta miqdordagi turli tuman hi moy a vazifasini bajaruvchi immun tanachalar (antitanalar) o'tadi. Homiladan kindik chiqadi (uzunligi 50-60 sm yo'g'onligi 1.5-2 sm bo'lgan qon tomirlari o'rimi). Kindiklar bir uchi bola joyi bilan va ikkinchi uchi esa bachadon devoriga bog'lanadi. Shunday qilib. homila bilan ona organizmi orasidagi www.ziyouz.com kutubxonasi bogiiqlik bola joyi va kindik orqali bajariladi. Bachadonda rivojlanayotgan homila maxsus pardalar orasida joylashgan boiadi, bu pardalar xuddi xalta holatida b o iib ichida homilaoldi suvlari bilan to'la boiadi. Bu suvlar homilaning xaltada bemalol harakatlanishini homilani tashqi jarohatlanishdan va infeksiyadan himoyasini hamda tug'ish aktini mo'tadil kechishiga yordam beradi. Mo'tadil homiladorlik 9 oy davom etadi. Bu davr mobaynida otalangan tuxumdan mikroskop ostidagina ko'rish mumkin boigan oichamdagi hujayradan vazni 3 kg va undan ham yuqori boigan bo'yi 50-52 sm li bola rivojlanadi. homiladorlik tug'ish bilan tamomlanadi. Bachadonning muskullarini kuchli qisqarishi natijasida bola kichik chanoqqa (tosga) itariladi, so'ngra qorin pressining muskullari qisqaradi va bola yorug' dunyo yuzini ko'radi. Bu paytda ona va bola pulslanib turgan kindik bilan bogiangan boiadi. Shifokor yoki akusher avval kindikni qoringa yaqin joyidan mahkamlab bogiaydi, so'ngra esa bog'dan keyin kesadi. Bolada o'pka bilan nafas olish yuzaga keladi. Bola tug'ilganidan keyin biroz vaqt o'tgach bachadon bo'shlig’idan yoidoshni tashkil qiluvchi pardalar (posled, yo'ldosh) ajralib chiqadi. Tug'ishdan keyin bir necha hafta o'tgach (ayrim vaqtda bir necha oydan keyin) tuxumdondan tuxum hujayrasining yetilishi yana boshlanadi, ya'ni yana navbatdagi mensturatsiya holatlari kuzatila boshlaydi. Avol yana homilador b o iish imkoniga ega bo'ladi. 2. 4. Irsiyat va muhit Embrionning rivojlanish bosqichlari orasida eng jarohatlovchi bosqich bo'lib, uning ona organizmi bilan bog'lanishining shakllanish davri hisoblanadi (implantasiya bosqichi va yoidoshning shakllanish bosqichi). Elomilaning rivoj lanishldagi eng kritik va dastlabki noqulay davr bo'lib tuxum hujayra otalanganidan keyingi birinchi va ikkinchi haftaning boshlanish vaqti hisoblanadi. 57 www.ziyouz.com kutubxonasi Rivojlanishning 3--5 haftalari ham noqulay davrning ikkinchisi hisoblanadi va u odam embrionining ayrim a'zolarining hosil bo'lishi bilan bog'liq bo'ladi. Bu davrlarda o'lim bilan birgalikda mahalliy mayib-majruhlik va rivojlanish xastaliklari kuzatiladi. Odamlarda bola joyining (yoldosh) a ‘zo shaklida hosil bo'lishi homilani rivojlanishining 8-11- haftalariga kuzatiladi. bu uchinchi kritik davr hisoblanadi. Bu dav rda homilada umumiy anomaliyalar va qator tug'ma kasalliklar ham yuzaga chiqishi mumkin. Embriogenezda. odatda, erkak jinsdagi homilalar yuzaga keladi. Homilaning rivojlanishini 1-oyida erkak jinslilar ayol jinslilarga nisbatan 6 martaga ko'p bo'ladi. Homiladorlik mobaynida erkak jinsdagi embrionlarning ko'pchiligi o'ladi. natijada jinslar orasidagi nisbat tenglashadi. Rivojlanishning kritik davrlarida homilaning kislorod va to'yingan moddalar bilan ta'minlanishining yetarli boimasligiga. sovuqga. issiqga, ionlanuvchi radiatsiyaga juda sezuvchan bo'ladi. Agar homilaning qoniga uning organizmi uchun zararli bo'lgan u yoki bu moddalarning (dorivor moddalar. alkogol) va ona organizmida hosil boiadigan boshqa zaharli moddalar bolaning rivojlanishini juda jiddiy buzilishiga olib keladi; o'sishning sekinlashishi yoki to'xtashi. ayrim majruhliklarning paydo boiishi, zarodishning ko'plab olishiga olib keluvchi. onaning och qolishi yoki ovqatlarning kamligi tufayli vitaminlar. aminokislotalar kabi komponenlarning yetishmasligi homilaning o'limiga yoki turli anamaliyalarga olib keladi. Infeksion kasalliklar homilaning rivojlanishi uchun jiddiy xavf tug'diradi. Homilaga qizamiq, gripp. poliyemelit. tepki. chechak kabi kasalliklarning viruslarini ta'siri, odatda, homiladorlikning birinchi oylarida namoyon bo'ladi, Dizenteriya, xolera. kuydirgi. sil. sifilis terlatma kabi kasalliklar. odatda, homiladorlikning ikkinchi yarmida, oxirgi 3 oyida ta'sir qiladi. Rivojlanayotgan organizmga juda kuchli ta'sir ko'rsatuvchi omillardan yana biri ionlanuvchi nurlanish hisoblanadi. Radiatsiwww. ziyouz.com kutubxonasi yaning homila organizmiga bilvosita ta’siri (ona organizmi orqali) ona organizmining fiziologik funksiyalarning umumiy buzilishi hamda yoidoshning hujayra va to'qimalarida boshlangan o'zgarishlar bilan bogiiq boiadi. Nurlar ta'siriga juda sezuvchan a ’zolar b o iib asab tizimi va qon hosil qiluvchi a ’zolar hujayralari hisoblanadi. Shundav qilib, homila tashqi muhitning shart-sharoitlarming o'zgarishiga. ayniqsa, ona organizmida kechayotgan o'zgarishlarga juda sezuvchandir. Juda ko'plab tadqiqot ishlarining natijalari shuni ko'rsatadiki. homilaga tashqi va ichki muhitning salbiy ta ’siri faqatgina ona organizmi bilangina emas, balki ota organizmi orqali ham ta ’sir koTsatishi mumkin ekan. Erkaklarning to'la qiymatli oziqlanmasligi va turli infeksion kasalliklari (ayniqsa, sifilis, sil, bursellyoz va boshq.) yoki kimyoviy agentlar spermatazoidlarni hayotchanligini susaytirishi yoki ularning yetilishini to'xtatishi mumkin. Erkaklar organizmi va uning avlodining rivojlanishiga nurlar energiyasi o'ta kuchli salbiy ta ’sir ko'rsatadi. Nur ta’sirida erkakli jinsiy hujayralari tarkibidagi xromosomali apparat hujayralarining jarohatlanishini chaqiradi. Bulling oqibatida bolalar ko'pchilik holatlarda o iik tug'iladilar. Tirik tug'ilgan bolalarning yuragining tuzilishida, tomirlar. miya va boshqa a ’zolar faoliyatida qo'pol buzilishlar kuzatiladi. Ota yoki ona alkogolizm bilan shug'ullanganlarida homilaning rivojlanishi ko'p buzilishlarga uchraydi. Surunkali alkogol iste'mol qiluvchilarda bolalar ko'pincha aqliy jihatdan zaif boiib tug'iladilar. Alkogol, odatda, otalanguncha qadar ham, rivojlanayotgan homiladagi jinsiy hujayralarga jiddiy salbiy ta'sir qiladi. Nazorat savollari: 1. Hujayra, to'qima va a ’zolar tizimi haqida nima bilasiz? 2. Hujayra tarkibiga kiruvchi organoidlar va ularning funksiyalarini avtib bering. www.ziyouz.com kutubxonasi 3. DNK va RNKlarning funksiyalarning insonlar hayotidagi roii qanday? 4. Jinsiy hujayralar. ularning tuzilishi va rivojlanish xususiyatlarini aying. 5. Ovogenez va spermagenez nima? 6. Otalanish va homilaning rivojlanish bosqichlarini ayting. 7. Irsiyat va tashqi muhit omillarini tushuntiring. 8. Ekologik muhitning nisbatan doimiyligini ta'minlashda inson omilining ta'siri qanday?