IS-LM MODELI VA UNING QOʻLLANILISHI

Yuklangan vaqt

2024-06-14

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

15

Faytl hajmi

687,5 KB


 
 
 
 
 
IS-LM MODELI VA UNING QOʻLLANILISHI 
 
Reja: 
1. IS - LM modelining mohiyati va AD-AS modeli bilan bogʻliqligi 
2. IS-LM modelining asosiy tenglamalari. 
3. IS - egri chizigʻi va uning tenglamasi 
4. LM - egri chizigʻi va uning tenglamasi 
5. IS-LM modelida makroiqtisodiy muvozanat 
 
 
Tovar va pul bozorida umumiy muvozanatga erishish shartlari va makroiqtisodiy 
siyosat tadbirlarining bu ikki bozorga ta’sirini umumlashtirib tadqiq qilish IS - LM modeli 
yordamida bajariladi.  
IS-LM modeli birinchi marta 1937-yilda J.Xiks tomonidan keynsning makroiqtisodiy 
konsepsiyasini izohlash uchun taklif etildi hamda 1949- yilda A. Xansenning “Monetar 
nazariya va fiskal siyosat” nomli kitobi nashr qilinganidan soʻng keng yoyildi. Shu sababli 
bu model Xiks modeli yoki Xiks-Xansen modeli deb ham yuritiladi. IS - LM modeli qisqa 
muddatli davrga ham tovarlar ham pul bozorida birgalikda muvozanat oʻrnatilishi 
mexanizmini xarakterlaydi. Bunda tovarlar bozori deganda ham iste’mol ham investitsion 
tovarlar bozori tushuniladi. Garchand iste’mol va investitsion tovarlarga talab turli omillar 
bilan belgilansada IS - LM modelida ular bir butun deb qaraladi. Pul bozori deganda 
xazina veksellari va tijorat qogʻozlari koʻrinishidagi qisqa muddatli kredit vositalarini oldi-
sotdi mexanizmi tushuniladi. Bu bozorni obligatsiyalar bozoridan farqlash zarur. Pulning 
obligatsiyalarda ifodalangan nisbiy bahosi obligatsiyalar boʻyicha foiz stavkasidir. 
IS - LM modeli (investitsiyalar-jamgʻarmalar, likvidlilikni afzal koʻrish – pul) – yalpi 
talab funksiyasini belgilovchi iqtisodiy omillarni aniqlash imkonini beruvchi tovar-pul 
IS-LM MODELI VA UNING QOʻLLANILISHI Reja: 1. IS - LM modelining mohiyati va AD-AS modeli bilan bogʻliqligi 2. IS-LM modelining asosiy tenglamalari. 3. IS - egri chizigʻi va uning tenglamasi 4. LM - egri chizigʻi va uning tenglamasi 5. IS-LM modelida makroiqtisodiy muvozanat Tovar va pul bozorida umumiy muvozanatga erishish shartlari va makroiqtisodiy siyosat tadbirlarining bu ikki bozorga ta’sirini umumlashtirib tadqiq qilish IS - LM modeli yordamida bajariladi. IS-LM modeli birinchi marta 1937-yilda J.Xiks tomonidan keynsning makroiqtisodiy konsepsiyasini izohlash uchun taklif etildi hamda 1949- yilda A. Xansenning “Monetar nazariya va fiskal siyosat” nomli kitobi nashr qilinganidan soʻng keng yoyildi. Shu sababli bu model Xiks modeli yoki Xiks-Xansen modeli deb ham yuritiladi. IS - LM modeli qisqa muddatli davrga ham tovarlar ham pul bozorida birgalikda muvozanat oʻrnatilishi mexanizmini xarakterlaydi. Bunda tovarlar bozori deganda ham iste’mol ham investitsion tovarlar bozori tushuniladi. Garchand iste’mol va investitsion tovarlarga talab turli omillar bilan belgilansada IS - LM modelida ular bir butun deb qaraladi. Pul bozori deganda xazina veksellari va tijorat qogʻozlari koʻrinishidagi qisqa muddatli kredit vositalarini oldi- sotdi mexanizmi tushuniladi. Bu bozorni obligatsiyalar bozoridan farqlash zarur. Pulning obligatsiyalarda ifodalangan nisbiy bahosi obligatsiyalar boʻyicha foiz stavkasidir. IS - LM modeli (investitsiyalar-jamgʻarmalar, likvidlilikni afzal koʻrish – pul) – yalpi talab funksiyasini belgilovchi iqtisodiy omillarni aniqlash imkonini beruvchi tovar-pul  
 
muvozanati modeli”*. AD-AS modelida tovar va pul bozorlarining aloqasi e’tiborga olingan 
edi. Ya’ni tovarlar va xizmatlar baholarining koʻtarilishi pulga boʻlgan talabni oshirishi bu 
esa oʻz navbatida foiz stavkasining koʻtarilishiga olib kelishi, oqibatda investitsiya 
xarajatlari va umuman yalpi xarajatlar kamayishi AD-AS modelida koʻzda tutilgan edi. IS-
LM modeli AD-AS modelini qisqa muddatli davrga aniqlashtiradi va bu modelda har ikkala 
bozor yagona makroiqtisodiy tizimning sektorlari sifatida namoyon boʻladi. Model bu 
sektorlarda tarkib topgan sharoitlarga bogʻliq tarzda foiz stavkasi R bilan daromad darajasi 
Y ning muvozanatli darajasini belgilaydi.  
Makroiqtisodiyotda 
AD-AS 
modeli 
ishlab 
chiqarish 
hajmlari 
va 
narxlar 
darajalarining tebranishlarini hamda ular oʻzgarishining oqibatlarini oʻrganish uchun 
asosiy model boʻlib hisoblanadi va boshqa bir qancha modellar AD-AS modelining 
xususiy holi hisoblanadi. AD-AS modeli yordamida davlat iqtisodiy siyosatining turli 
variantlari tasvirlab berilishi mumkin. 
Keynsning makroiqtisodiy muvozanat modeli yalpi talab – yalpi taklif modelini qisqa 
muddatli makroiqtisodiy siyosat maqsadlarida aniqlashtirgan boʻlib, uning xususiy holi 
hisoblanadi. Yalpi talab va yalpi taklif modelidan farqli oʻlaroq bu modelda narxlar 
darajasi va ish haqi oʻzgarmas miqdorlar hisoblanadi. Ayni shu sababga koʻra tovar 
moddiy zaxiralarining oʻsishi qisqa muddatda makroiqtisodiy muvozanatga erishishni 
belgilovchi omil boʻladi.  
Ishlab chiqarishning kamayishi natijasida mumkin boʻlgan yoʻqotishlarning oldini 
olish uchun jami talabni tartibga solib turadigan faol davlat siyosati zarur. Shuning uchun 
ham Keynsning iqtisodiy nazariyasini koʻp hollarda jami talab nazariyasi deb yuritiladi. 
Jami talab komponentlari, ayniqsa investitsiyalarning oʻzgarishi makroiqtisodiy beqarorlik 
sabablaridan biridir. 
Narxlarning muvozanatli darajasi deganda shunday narx darajasi tushuniladiki, unda 
yalpi talab va taklif hajmi bir-biriga mos kelishi yoki teng boʻlishi kerak.  
IS egri chizigʻi bozordagi tovar va xizmatlar muvozanatini aks ettiradi, LM esa 
bozorda real pul qoldiqlar muvozanatini aks ettiradi, buning natijasida, qachonki narx 
darajasi belgilangandagina IS-LM birgalikda foiz stavkasi va milliy daromad qisqa vaqt 
                                                           
* Агапова Т.А.Серегина С.Ф. Макроэкономика:Учебник.-7-е изд.перераб. и доп.-М.:Издательство “Дело и сервис”, 
2005. с.191. 
muvozanati modeli”*. AD-AS modelida tovar va pul bozorlarining aloqasi e’tiborga olingan edi. Ya’ni tovarlar va xizmatlar baholarining koʻtarilishi pulga boʻlgan talabni oshirishi bu esa oʻz navbatida foiz stavkasining koʻtarilishiga olib kelishi, oqibatda investitsiya xarajatlari va umuman yalpi xarajatlar kamayishi AD-AS modelida koʻzda tutilgan edi. IS- LM modeli AD-AS modelini qisqa muddatli davrga aniqlashtiradi va bu modelda har ikkala bozor yagona makroiqtisodiy tizimning sektorlari sifatida namoyon boʻladi. Model bu sektorlarda tarkib topgan sharoitlarga bogʻliq tarzda foiz stavkasi R bilan daromad darajasi Y ning muvozanatli darajasini belgilaydi. Makroiqtisodiyotda AD-AS modeli ishlab chiqarish hajmlari va narxlar darajalarining tebranishlarini hamda ular oʻzgarishining oqibatlarini oʻrganish uchun asosiy model boʻlib hisoblanadi va boshqa bir qancha modellar AD-AS modelining xususiy holi hisoblanadi. AD-AS modeli yordamida davlat iqtisodiy siyosatining turli variantlari tasvirlab berilishi mumkin. Keynsning makroiqtisodiy muvozanat modeli yalpi talab – yalpi taklif modelini qisqa muddatli makroiqtisodiy siyosat maqsadlarida aniqlashtirgan boʻlib, uning xususiy holi hisoblanadi. Yalpi talab va yalpi taklif modelidan farqli oʻlaroq bu modelda narxlar darajasi va ish haqi oʻzgarmas miqdorlar hisoblanadi. Ayni shu sababga koʻra tovar moddiy zaxiralarining oʻsishi qisqa muddatda makroiqtisodiy muvozanatga erishishni belgilovchi omil boʻladi. Ishlab chiqarishning kamayishi natijasida mumkin boʻlgan yoʻqotishlarning oldini olish uchun jami talabni tartibga solib turadigan faol davlat siyosati zarur. Shuning uchun ham Keynsning iqtisodiy nazariyasini koʻp hollarda jami talab nazariyasi deb yuritiladi. Jami talab komponentlari, ayniqsa investitsiyalarning oʻzgarishi makroiqtisodiy beqarorlik sabablaridan biridir. Narxlarning muvozanatli darajasi deganda shunday narx darajasi tushuniladiki, unda yalpi talab va taklif hajmi bir-biriga mos kelishi yoki teng boʻlishi kerak. IS egri chizigʻi bozordagi tovar va xizmatlar muvozanatini aks ettiradi, LM esa bozorda real pul qoldiqlar muvozanatini aks ettiradi, buning natijasida, qachonki narx darajasi belgilangandagina IS-LM birgalikda foiz stavkasi va milliy daromad qisqa vaqt * Агапова Т.А.Серегина С.Ф. Макроэкономика:Учебник.-7-е изд.перераб. и доп.-М.:Издательство “Дело и сервис”, 2005. с.191.  
 
ichida ishga tushirilishini aniqlaydi. Oʻz navbatida IS-LM modelining 2 muhim 
masalalarini tahlil qilish zarur. 
Birinchidan, milliy daromadning potensial oʻzgarishlar sababini koʻrib chiqmoq 
lozim. Biz milliy daromad oʻzgarishi salohiyati sabablarini nazada tutgan holda IS-LM 
modelining qanday ekzogen oʻzgaruvchan holatlari (davlat xaridi, soliqlar va pul taʼminoti) 
berilganda narx darajasining endogen oʻzgaruvchan (foiz stavkasi va milliy daromad) 
taʼsirini koʻrishimiz mumkin. Shuningdek, tovarlar bozorida (IS egri chizigʻi) va pul bozori 
(LM egri chizigʻi) boʻyicha turli qisqa muddatlik foiz stavkasini va milliy daromadga 
qanday taʼsir qilishini koʻrib chiqish kerak. 
 Ikkinchidan, IS-LM modelining jami talab va jami taklif modeli bilan moslashishini 
koʻrib chiqish zarur. Shu jumladan, biz IS-LM modelining jami talab yigʻindisini va oʻrnini 
tushuntirish nazariyasini taʼminlab beramiz. Bu yerda biz oʻz taxminlarimizni 
susaytirishimiz va belgilangan narxlar darajasini va IS-LM modelidagi narxlari darajasini 
va milliy daromad oʻrtasidagi salbiy munosabatni nazarda tutgan holda koʻrsatishimiz 
kerak. Model bizga yana jami talabning qanday yonalishda kengayishini aytib berishi 
mumkin. 
 
27.2. IS-LM modelining asosiy tenglamalari. 
 IS egri chizigʻi va LM egri chizigʻining kesishgan nuqtasi milliy daromad darajasini 
belgilaydi. Agar bir egri chiziqda siljish roʻy bersa, qisqa davr ichida iqtisodiyot muvozanati 
oʻzgarishi va milliy daromad tebranishi vujudga keladi. Bu boʻlimda biz bu egri 
chiziqlarning kesishishlari qanday siyosiy oʻzgarishlar va iqtisodiy shok holatiga olib 
kelishini koʻrib chiqamiz. Qanday tarzda fiskal siyosat 
 IS egri chizigʻini siljitadi va qisqa
  davrda muvozanatni oʻzgartiradi? 
 Avvalambor, biz fiskal siyosat oʻzgarishlari (davlat xaridlari va soliqlar) qanday qilib qisqa 
muddat ichida iqtisodiyot muvozanatini oʻzgartirishi mumkinligini oʻrganishni boshlaymiz. 
Fiskal siyosat oʻzgarishi rejalashtirilgan xarajatlarga taʼsir etishi mumkinligini va shu bilan 
birga IS egri shizigʻining siljitishga olib kelishini eslatib oʻtamiz. Qanday qilib IS egri 
chizigʻining daromad va foiz stavkasiga taʼsir qilishini IS-LM modeli koʻrsatib oʻtadi. 
ichida ishga tushirilishini aniqlaydi. Oʻz navbatida IS-LM modelining 2 muhim masalalarini tahlil qilish zarur. Birinchidan, milliy daromadning potensial oʻzgarishlar sababini koʻrib chiqmoq lozim. Biz milliy daromad oʻzgarishi salohiyati sabablarini nazada tutgan holda IS-LM modelining qanday ekzogen oʻzgaruvchan holatlari (davlat xaridi, soliqlar va pul taʼminoti) berilganda narx darajasining endogen oʻzgaruvchan (foiz stavkasi va milliy daromad) taʼsirini koʻrishimiz mumkin. Shuningdek, tovarlar bozorida (IS egri chizigʻi) va pul bozori (LM egri chizigʻi) boʻyicha turli qisqa muddatlik foiz stavkasini va milliy daromadga qanday taʼsir qilishini koʻrib chiqish kerak. Ikkinchidan, IS-LM modelining jami talab va jami taklif modeli bilan moslashishini koʻrib chiqish zarur. Shu jumladan, biz IS-LM modelining jami talab yigʻindisini va oʻrnini tushuntirish nazariyasini taʼminlab beramiz. Bu yerda biz oʻz taxminlarimizni susaytirishimiz va belgilangan narxlar darajasini va IS-LM modelidagi narxlari darajasini va milliy daromad oʻrtasidagi salbiy munosabatni nazarda tutgan holda koʻrsatishimiz kerak. Model bizga yana jami talabning qanday yonalishda kengayishini aytib berishi mumkin. 27.2. IS-LM modelining asosiy tenglamalari. IS egri chizigʻi va LM egri chizigʻining kesishgan nuqtasi milliy daromad darajasini belgilaydi. Agar bir egri chiziqda siljish roʻy bersa, qisqa davr ichida iqtisodiyot muvozanati oʻzgarishi va milliy daromad tebranishi vujudga keladi. Bu boʻlimda biz bu egri chiziqlarning kesishishlari qanday siyosiy oʻzgarishlar va iqtisodiy shok holatiga olib kelishini koʻrib chiqamiz. Qanday tarzda fiskal siyosat IS egri chizigʻini siljitadi va qisqa davrda muvozanatni oʻzgartiradi? Avvalambor, biz fiskal siyosat oʻzgarishlari (davlat xaridlari va soliqlar) qanday qilib qisqa muddat ichida iqtisodiyot muvozanatini oʻzgartirishi mumkinligini oʻrganishni boshlaymiz. Fiskal siyosat oʻzgarishi rejalashtirilgan xarajatlarga taʼsir etishi mumkinligini va shu bilan birga IS egri shizigʻining siljitishga olib kelishini eslatib oʻtamiz. Qanday qilib IS egri chizigʻining daromad va foiz stavkasiga taʼsir qilishini IS-LM modeli koʻrsatib oʻtadi.  
 
 Davlat xaridlari sohasidagi oʻzgarishlar. Davlat xaridlarini oʻsish surʼatini ∆G koʻrib 
chiqamiz. Keyns chizmasida bizga davlat xaridlari xilma-xilligini, ∆G oʻsishi daromad 
oʻsish darajasini ∆Y koʻrsatib oʻtadi. Shuning uchun 27.1-rasmda IS egri chizigʻi oʻng 
tarafga siljishi koʻrsatilgan. 
  
 
27.1-
rasm. 
IS 
egri 
chizigʻi 
 
Iqtisodiyotda muvozanat A nuqtadan B nuqta tomon harakat qiladi. 27.1-rasmda 
nima sodir boʻlayotganini tushunish uchun, oldingi bobdagi IS – LM modeli - Keyns xochi 
va likvidlilik afzallik nazariyasini koʻrib oʻtamiz. 
  Davlat tovar xaridi va xizmatlari ortganda, rejalashtirilgan xarajatlar ham oshadi. 
Rejalashtirilgan xarajatlar tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishini ragʻbatlantiradi va 
umumiy daromad Y oʻsadi. Bu taʼsir Keyns xochidan bizga tanish boʻlishi kerak. 
Likvidlikning afzallik nazariyasida tasvirlanganidek, endi pul bozorini koʻrib chiqamiz. 
Iqtisodiyotda pulga talab daromadga bogʻliq boʻlgani uchun, umumiy daromad oʻsishi pul 
miqdorini har bir foiz stavkasida oʻsadi. Pulga yuqori talab, muvozanat foiz stavkasini 
oʻsishiga olib keladi, ammo pulga taklif oʻzgarmaydi. Pul bozorida foiz stavkasi qancha 
yuqori boʻlsa, bu oʻz navbatida ishlab chiqarish xarajatlarining oshishiga, bu esa tovarlar 
narxining qimmatlashishiga olib keladi. Foiz stavkalarining yuqoriligi firmalarning 
investitsion faolliligini susayishiga olib keladi. Bu investitsion faollikning susayishi 
3 ... va foiz 
stavkasi 
2 ... daromad 
koʻtaradigan .. 
IS-LM 
modelida 
davlat 
xaridlari 
o'sishi. 
Davlat 
xaridlari 
oʻsishi 
IS 
egri 
chizigʻini oʻng tarafga siljitadi. 
Muvozanat 
A 
nuqtadan 
B 
nuqtaga  siljiydi. Daromad Y1 
nuqtadan Y2  
nuqtaga 
koʻtariladi. Foiz  stavkasi 
r1dan r2 gacha koʻtariladi 
Davlat xaridlari sohasidagi oʻzgarishlar. Davlat xaridlarini oʻsish surʼatini ∆G koʻrib chiqamiz. Keyns chizmasida bizga davlat xaridlari xilma-xilligini, ∆G oʻsishi daromad oʻsish darajasini ∆Y koʻrsatib oʻtadi. Shuning uchun 27.1-rasmda IS egri chizigʻi oʻng tarafga siljishi koʻrsatilgan. 27.1- rasm. IS egri chizigʻi Iqtisodiyotda muvozanat A nuqtadan B nuqta tomon harakat qiladi. 27.1-rasmda nima sodir boʻlayotganini tushunish uchun, oldingi bobdagi IS – LM modeli - Keyns xochi va likvidlilik afzallik nazariyasini koʻrib oʻtamiz. Davlat tovar xaridi va xizmatlari ortganda, rejalashtirilgan xarajatlar ham oshadi. Rejalashtirilgan xarajatlar tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishini ragʻbatlantiradi va umumiy daromad Y oʻsadi. Bu taʼsir Keyns xochidan bizga tanish boʻlishi kerak. Likvidlikning afzallik nazariyasida tasvirlanganidek, endi pul bozorini koʻrib chiqamiz. Iqtisodiyotda pulga talab daromadga bogʻliq boʻlgani uchun, umumiy daromad oʻsishi pul miqdorini har bir foiz stavkasida oʻsadi. Pulga yuqori talab, muvozanat foiz stavkasini oʻsishiga olib keladi, ammo pulga taklif oʻzgarmaydi. Pul bozorida foiz stavkasi qancha yuqori boʻlsa, bu oʻz navbatida ishlab chiqarish xarajatlarining oshishiga, bu esa tovarlar narxining qimmatlashishiga olib keladi. Foiz stavkalarining yuqoriligi firmalarning investitsion faolliligini susayishiga olib keladi. Bu investitsion faollikning susayishi 3 ... va foiz stavkasi 2 ... daromad koʻtaradigan .. IS-LM modelida davlat xaridlari o'sishi. Davlat xaridlari oʻsishi IS egri chizigʻini oʻng tarafga siljitadi. Muvozanat A nuqtadan B nuqtaga siljiydi. Daromad Y1 nuqtadan Y2 nuqtaga koʻtariladi. Foiz stavkasi r1dan r2 gacha koʻtariladi  
 
qisman davlat tomonidan xaridlarni oshirilishi bilan qoʻllab-quvvatlanadi. Gorizontal IS 
egri chizigʻining ogʻishi, Keyns xochidagi daromad oʻsishi muvozanati bilan teng boʻladi. 
IS-LM modelidagi muvozanat modelining oʻsishi miqdorida ancha koʻproq hisoblanadi. 
Investitsiyalarning siqib chiqarilishi foiz stavkalarining oshishi bilan farqlanadi. 
  Soliqdagi oʻzgarishlar. IS-LM modelidagi soliqning oʻzgarishi, soliqdagi oʻzgarishlar 
iqtisodiyotga oʻz taʼsirini koʻrsatganidek, davlat xaridlarining oʻzgarishi, istisno tarzida 
soliqlar va isteʼmol xarajatlariga taʼsir etadi. Misol uchun, koʻrib turganimizdek, ∆T 
soliqlarning kamayishi isteʼmolchilarni koʻproq isteʼmol qilishlari uchun zamin yaratadi 
va rejalashtirilgan xarajatlarning oshishiga sabab boʻladi. Keyns xochidagi soliq 
koeffitsiyenti shuni koʻrsatadiki, ushbu oʻzgarishlar daromad darajasini foiz stavkasini ∆T 
X MPC/(1-MPC) siyosatini oʻzgartiradi. Shuning uchun 27.2-rasmda koʻrsatilganidek, IS 
egri chizigʻi oʻng tomonga kengayib ogʻib tushgan. Iqtisodiyotda muvozanat A nuqtadan 
B nuqtaga siljishi kuzatiladi. Soliqlarning pasayishi foiz stavkalari va daromadning 
oʻsishiga olib keladi. Yani foiz stavkalarining oʻsishi sababli investitsiyalar chiqib ketishi 
mumkin, Keyns xochiga koʻra, IS-LM modelida daromadlar kam. 
 Monetar siyosat qanday qilib LM egri chizigʻini siljitadi 
 va qisqa 
 davrda 
muvozanatni oʻzgartiradi? 
 Keling, endi monetar siyosatning taʼsirini koʻrib chiqaylik. Pul taklifini oʻzgarishi 
daromadning har qanday darajasiga taʼsir etadi. Shuningdek, pul bozoridagi muvozanat 
foiz stavkasi oʻzgarishiga olib keladi va shu tariqa LM egri chizigʻi siljiydi.  
 Pul taʼminoti oʻsishini koʻrib chiqaylik. M ortishi real pul M/P qoldiqlarini oʻsishiga olib 
keladi, narxlar darajasi P qisqa muddatda belgilanadi. 
 
qisman davlat tomonidan xaridlarni oshirilishi bilan qoʻllab-quvvatlanadi. Gorizontal IS egri chizigʻining ogʻishi, Keyns xochidagi daromad oʻsishi muvozanati bilan teng boʻladi. IS-LM modelidagi muvozanat modelining oʻsishi miqdorida ancha koʻproq hisoblanadi. Investitsiyalarning siqib chiqarilishi foiz stavkalarining oshishi bilan farqlanadi. Soliqdagi oʻzgarishlar. IS-LM modelidagi soliqning oʻzgarishi, soliqdagi oʻzgarishlar iqtisodiyotga oʻz taʼsirini koʻrsatganidek, davlat xaridlarining oʻzgarishi, istisno tarzida soliqlar va isteʼmol xarajatlariga taʼsir etadi. Misol uchun, koʻrib turganimizdek, ∆T soliqlarning kamayishi isteʼmolchilarni koʻproq isteʼmol qilishlari uchun zamin yaratadi va rejalashtirilgan xarajatlarning oshishiga sabab boʻladi. Keyns xochidagi soliq koeffitsiyenti shuni koʻrsatadiki, ushbu oʻzgarishlar daromad darajasini foiz stavkasini ∆T X MPC/(1-MPC) siyosatini oʻzgartiradi. Shuning uchun 27.2-rasmda koʻrsatilganidek, IS egri chizigʻi oʻng tomonga kengayib ogʻib tushgan. Iqtisodiyotda muvozanat A nuqtadan B nuqtaga siljishi kuzatiladi. Soliqlarning pasayishi foiz stavkalari va daromadning oʻsishiga olib keladi. Yani foiz stavkalarining oʻsishi sababli investitsiyalar chiqib ketishi mumkin, Keyns xochiga koʻra, IS-LM modelida daromadlar kam. Monetar siyosat qanday qilib LM egri chizigʻini siljitadi va qisqa davrda muvozanatni oʻzgartiradi? Keling, endi monetar siyosatning taʼsirini koʻrib chiqaylik. Pul taklifini oʻzgarishi daromadning har qanday darajasiga taʼsir etadi. Shuningdek, pul bozoridagi muvozanat foiz stavkasi oʻzgarishiga olib keladi va shu tariqa LM egri chizigʻi siljiydi. Pul taʼminoti oʻsishini koʻrib chiqaylik. M ortishi real pul M/P qoldiqlarini oʻsishiga olib keladi, narxlar darajasi P qisqa muddatda belgilanadi.  
 
 
27.2-rasm. IS-LM modeli 
 
 Likvidlikning afzallik nazariyasi shuni koʻrsatadiki, daromadning har qanday darajasi 
uchun, real pul qoldigʻi koʻpayishi foiz stavkasi kamayishiga olib keladi. Shuning uchun, 
LM egri chizigʻi 27.3- rasmdagi kabi, muvozanat A nuqtadan B nuqta tomon ogʻadi. Pul 
massasining koʻtarilishi foiz stavkasini kamaytiradi va daromad darajasini koʻtaradi. 
 
 
27.3-rasm. IS-LM modelida pul taklifi oshishi 
 
IS-LM modelida soliqlar 
kamayishi 
soliqlarning 
pasayishi IS egri chizigʻini 
oʻngga siljitadi muvozanat A 
nuqtadan 
 B nuqtaga 
harakatlanadi. 
Daromad 
Y1dan Y2 gacha ortadi va 
foiz stavkasi r1 dan r2. gacha 
oshadi. 
IS-LM 
modelida 
pul 
taklifi 
oshishi. 
Pul taklifidagi oshish LM egri 
chizigʻini 
pastga 
koʻchiradi. 
Muvozanat nuqta A dan B 
nuqtaga koʻchadi. Daromad Y1 
dan Y2 ga koʻtariladi va foiz 
darajasi r1 dan r2 ga koʻtariladi.  
Pul taʼminoti oʻsishi. 
3 ... va foiz 
stavkasini 
kamaytirad
ii 
2 ... daromad 
koʻtaradigan .. 
27.2-rasm. IS-LM modeli Likvidlikning afzallik nazariyasi shuni koʻrsatadiki, daromadning har qanday darajasi uchun, real pul qoldigʻi koʻpayishi foiz stavkasi kamayishiga olib keladi. Shuning uchun, LM egri chizigʻi 27.3- rasmdagi kabi, muvozanat A nuqtadan B nuqta tomon ogʻadi. Pul massasining koʻtarilishi foiz stavkasini kamaytiradi va daromad darajasini koʻtaradi. 27.3-rasm. IS-LM modelida pul taklifi oshishi IS-LM modelida soliqlar kamayishi soliqlarning pasayishi IS egri chizigʻini oʻngga siljitadi muvozanat A nuqtadan B nuqtaga harakatlanadi. Daromad Y1dan Y2 gacha ortadi va foiz stavkasi r1 dan r2. gacha oshadi. IS-LM modelida pul taklifi oshishi. Pul taklifidagi oshish LM egri chizigʻini pastga koʻchiradi. Muvozanat nuqta A dan B nuqtaga koʻchadi. Daromad Y1 dan Y2 ga koʻtariladi va foiz darajasi r1 dan r2 ga koʻtariladi. Pul taʼminoti oʻsishi. 3 ... va foiz stavkasini kamaytirad ii 2 ... daromad koʻtaradigan ..  
 
IS-LM (investitsiya - jamgʻarmalar, likvidlilikning afzalligi - pul) modeli foiz 
stavkasi R bilan daromadlar Y ning bir vaqtning oʻzida har ikkala bozorda muvozanatni 
ta’minlaydigan kombinatsiyalarini topish imkonini beradi. 
Modelning asosiy tenglamalari quyidagilar: 
1. Y=C +I + G +Xn — asosiy makroiqtisodiy ayniyat; 
2. C = a+b (Y-T) — iste’mol funksiyasi, bu yerda T = Ta + tY;  
3. I = e-dR — investitsiya funksiyasi;  
4. Xn = d- m`Y - nR — sof investitsiya funksiyasi; 
5. M/P =kY - hR — pulga talab funksiyasi. 
IS-LM modelida koʻrilgan barcha tenglamalar bajarilsa muvozanatga erishiladi.  
Modelning endogen oʻzgaruvchilari Y, C, I, Xn va foiz stavkasi R.  
Modelning ekzogen oʻzgaruvchilari G, Ms va chegaraviy soliq stavkasi t. 
a, b, c, d, m`, n, k va h empirik koeffitsiyentlar boʻlib, musbat va nisbatan 
barqarordir. 
Y haqiqiy < Y potensial boʻlgan qisqa muddatli davrga muvozanat koʻrib 
chiqilayotganda, modelda, baholar darajasi oʻzgarmas, foiz stavkasi R va daromad Y 
oʻzgaruvchan deb olinadi. 
Y haqiqiy = Y potensial boʻlgan, ya’ni toʻliq bandlik sharoitida baholar darajasi R 
oʻzgaruvchan, Ms nominal kattalik va boshqa barcha oʻzgaruvchilar real kattaliklardir. 
    
27.3. IS - egri chizigʻi va uning tenglamasi 
 
IS-egri chizigʻi tovarlar xizmatlar bozorida foiz stavkasi R va daromadlar darajasi Y 
ning kombinatsiyalarini xarakterlovchi, bir vaqtning oʻzida asosiy makroiqtisodiy ayniyat, 
iste’mol, investitsiya va sof eksport funksiyalari qondiriladigan nuqtalarning geometrik 
joylashuvini xarakterlaydi. Iqtisodiyotdagi muvozanat yoki tovar pul muvozanatiga 
erishishda investitsiya va jamgʻarmalarning YaIM bilan bogʻliqligi tushuntiriladi. Bu 
bogʻliklik shuni koʻrsatadiki, banklar foiz stavkalarini pasaytirib borishi bilan YaIM hajmi 
ham koʻpayib boradi. Ya’ni, milliy iqtisodiyot moliyaviy “kislorodni” koʻproq olish 
natijasida YaIM ishlab chiqarish ham koʻpayib boradi. IS-egri chizigʻi tovarlar xizmatlar 
bozorida foiz stavkasi R va daromadlar darajasi Y ning kombinatsiyalarini xarakterlovchi, 
IS-LM (investitsiya - jamgʻarmalar, likvidlilikning afzalligi - pul) modeli foiz stavkasi R bilan daromadlar Y ning bir vaqtning oʻzida har ikkala bozorda muvozanatni ta’minlaydigan kombinatsiyalarini topish imkonini beradi. Modelning asosiy tenglamalari quyidagilar: 1. Y=C +I + G +Xn — asosiy makroiqtisodiy ayniyat; 2. C = a+b (Y-T) — iste’mol funksiyasi, bu yerda T = Ta + tY; 3. I = e-dR — investitsiya funksiyasi; 4. Xn = d- m`Y - nR — sof investitsiya funksiyasi; 5. M/P =kY - hR — pulga talab funksiyasi. IS-LM modelida koʻrilgan barcha tenglamalar bajarilsa muvozanatga erishiladi. Modelning endogen oʻzgaruvchilari Y, C, I, Xn va foiz stavkasi R. Modelning ekzogen oʻzgaruvchilari G, Ms va chegaraviy soliq stavkasi t. a, b, c, d, m`, n, k va h empirik koeffitsiyentlar boʻlib, musbat va nisbatan barqarordir. Y haqiqiy < Y potensial boʻlgan qisqa muddatli davrga muvozanat koʻrib chiqilayotganda, modelda, baholar darajasi oʻzgarmas, foiz stavkasi R va daromad Y oʻzgaruvchan deb olinadi. Y haqiqiy = Y potensial boʻlgan, ya’ni toʻliq bandlik sharoitida baholar darajasi R oʻzgaruvchan, Ms nominal kattalik va boshqa barcha oʻzgaruvchilar real kattaliklardir. 27.3. IS - egri chizigʻi va uning tenglamasi IS-egri chizigʻi tovarlar xizmatlar bozorida foiz stavkasi R va daromadlar darajasi Y ning kombinatsiyalarini xarakterlovchi, bir vaqtning oʻzida asosiy makroiqtisodiy ayniyat, iste’mol, investitsiya va sof eksport funksiyalari qondiriladigan nuqtalarning geometrik joylashuvini xarakterlaydi. Iqtisodiyotdagi muvozanat yoki tovar pul muvozanatiga erishishda investitsiya va jamgʻarmalarning YaIM bilan bogʻliqligi tushuntiriladi. Bu bogʻliklik shuni koʻrsatadiki, banklar foiz stavkalarini pasaytirib borishi bilan YaIM hajmi ham koʻpayib boradi. Ya’ni, milliy iqtisodiyot moliyaviy “kislorodni” koʻproq olish natijasida YaIM ishlab chiqarish ham koʻpayib boradi. IS-egri chizigʻi tovarlar xizmatlar bozorida foiz stavkasi R va daromadlar darajasi Y ning kombinatsiyalarini xarakterlovchi,  
 
bir vaqtning oʻzida asosiy makroiqtisodiy ayniyat, iste’mol, investitsiya va sof eksport 
funksiyalari qondiriladigan nuqtalarning geometrik joylashuvini xarakterlaydi. Bu egri 
chiziqning har bir nuqtasida investitsiyalar va jamgʻarmalar oʻzaro teng boʻladi. 
 IS-egri chizigʻini Keyns xochi va investitsiya funksiyasi grafigi yordamida keltirib 
chiqaramiz.  
 
 
      E=Y                                   
       E     E1 
            E2=E1- E(ΔI) 
                  
        ΔI     Y 
R                                       
 
R2                
 R1      I        IS  
I2 I1    I   Y2 Y1    
 
          Y   
27.4-chizma. IS-egri chizigʻini Keyns xochi 
 
Foiz stavkasining R1 dan R2ga qadar koʻtarilishi investitsiyalar miqdorini I1 dan I2 ga 
qadar kamayishiga olib keladi. Bu haqiqiy xarajatlar egri chizigʻini E1 dan E2 ga qadar 
pastga tomon ΔE = ΔI ga teng miqdorda surilishiga olib keladi. Oqibatda daromadlar 
miqdori Y1 dan Y2 qadar ΔY =ΔE x m miqdorga pasayadi, bu yerda (m = 1/(1-b(1-
T)+m’)).  
Demak tovarlar va xizmatlar bozorida daromadlar darajasi va foiz stavkasi 
dinamikasi oʻrtasida teskari bogʻliqlik mavjud.  
R oʻzgarmagan holda IS egri chizigʻining oʻngga yoki chapga siljishi quyidagi 
omillar ta’sirida roʻy beradi: 
- iste’mol xarajatlari darajasi; 
bir vaqtning oʻzida asosiy makroiqtisodiy ayniyat, iste’mol, investitsiya va sof eksport funksiyalari qondiriladigan nuqtalarning geometrik joylashuvini xarakterlaydi. Bu egri chiziqning har bir nuqtasida investitsiyalar va jamgʻarmalar oʻzaro teng boʻladi. IS-egri chizigʻini Keyns xochi va investitsiya funksiyasi grafigi yordamida keltirib chiqaramiz. E=Y E E1 E2=E1- E(ΔI) ΔI Y R R2 R1 I IS I2 I1 I Y2 Y1 Y 27.4-chizma. IS-egri chizigʻini Keyns xochi Foiz stavkasining R1 dan R2ga qadar koʻtarilishi investitsiyalar miqdorini I1 dan I2 ga qadar kamayishiga olib keladi. Bu haqiqiy xarajatlar egri chizigʻini E1 dan E2 ga qadar pastga tomon ΔE = ΔI ga teng miqdorda surilishiga olib keladi. Oqibatda daromadlar miqdori Y1 dan Y2 qadar ΔY =ΔE x m miqdorga pasayadi, bu yerda (m = 1/(1-b(1- T)+m’)). Demak tovarlar va xizmatlar bozorida daromadlar darajasi va foiz stavkasi dinamikasi oʻrtasida teskari bogʻliqlik mavjud. R oʻzgarmagan holda IS egri chizigʻining oʻngga yoki chapga siljishi quyidagi omillar ta’sirida roʻy beradi: - iste’mol xarajatlari darajasi;  
 
- davlat xaridi darajasi; 
- sof soliqlar (soliqlar - subsidiyalar - transfertlar); 
- investitsiyalar hajmining (R ning mavjud stavkasida) oʻzgarishi. 
IS tenglamasini iste’mol, investitsiya va sof eksport funksiyalari tenglamalarini 
asosiy makroiqtisodiy ayniyatga qoʻyib, uni R va Y ga nisbatan yechib topiladi. 
R ga nisbatan topilgan IS tenglamasi: 
 
 a+ e + g  1-b (1-t) + m`   1   b 
R = ---------------- - ----------------------- Y + ------------ G - --------- Ta ,  
  d+n   d +n    d +n  d+n 
 
bu yerda T = Ta + t Y 
 
Y ga nisbatan topilgan IS tenglamasi: 
  a + e + g   1   b   d+n 
 Y = ----------------- - ------------- G - ----------------Ta - ----------------- R ,   
 1-b (1-t) + m` 1-b (1-t) + m` 1-b (1-t)+ m`  1-b (1-t) + m` 
 
bu yerda T = Ta + t Y 
(1-b (1-t) + m`)/ (d+n) IS egri chizigʻining Y oʻqiga nisbatan ogʻish burchagini 
koʻrsatadi va fiskal hamda pul kredit siyosati samaradorligining nisbiy parametrlaridan biri 
hisoblanadi. 
 
 
 
 
   27.4. LM - egri chizigʻi va uning tenglamasi 
 
LM egri chizigʻi oʻzgarmas narxlar sharoitida pul vositalari bozorida vujudga 
keladigan foiz stavkasi va daromadlar darajasi oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikni aks ettiradi. 
LM egri chizigʻining har bir nuqtasida pulga talab Md pul taklifi Ms ga teng boʻladi 
- davlat xaridi darajasi; - sof soliqlar (soliqlar - subsidiyalar - transfertlar); - investitsiyalar hajmining (R ning mavjud stavkasida) oʻzgarishi. IS tenglamasini iste’mol, investitsiya va sof eksport funksiyalari tenglamalarini asosiy makroiqtisodiy ayniyatga qoʻyib, uni R va Y ga nisbatan yechib topiladi. R ga nisbatan topilgan IS tenglamasi: a+ e + g 1-b (1-t) + m` 1 b R = ---------------- - ----------------------- Y + ------------ G - --------- Ta , d+n d +n d +n d+n bu yerda T = Ta + t Y Y ga nisbatan topilgan IS tenglamasi: a + e + g 1 b d+n Y = ----------------- - ------------- G - ----------------Ta - ----------------- R , 1-b (1-t) + m` 1-b (1-t) + m` 1-b (1-t)+ m` 1-b (1-t) + m` bu yerda T = Ta + t Y (1-b (1-t) + m`)/ (d+n) IS egri chizigʻining Y oʻqiga nisbatan ogʻish burchagini koʻrsatadi va fiskal hamda pul kredit siyosati samaradorligining nisbiy parametrlaridan biri hisoblanadi. 27.4. LM - egri chizigʻi va uning tenglamasi LM egri chizigʻi oʻzgarmas narxlar sharoitida pul vositalari bozorida vujudga keladigan foiz stavkasi va daromadlar darajasi oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikni aks ettiradi. LM egri chizigʻining har bir nuqtasida pulga talab Md pul taklifi Ms ga teng boʻladi  
 
(liquidity Preferense = Money Supply). Pul bozorida bunday muvozanatga daromad Y 
ning oshishi bilan foiz stavkasi R koʻtarilsagina erishiladi.  
Ma’lumki, pulga talab miqdoriga foiz stavkasidan tashqari daromadlar darajasi ham 
ta’sir koʻrsatadi. Daromadlar yuqori boʻlsa, xarajatlar ham koʻp boʻladi. Bu esa, oʻz 
navbatida iste’mol va boshqa xarajatlar uchun pulga talabni oshishiga olib keladi. Shunday 
qilib, daromadlar darajasining yuqoriroq boʻlishi pul talabini oshiradi. Boshqacha 
aytganimizda, daromad va pulga talab dinamikasi oʻrtasida toʻgʻri bogʻliqlik mavjud. 
Pulga talab funksiyasini quyidagicha yozamiz: 
      M/R= f(R;U) 
Pul 
bozori 
holatini 
belgilovchi 
koʻrsatkichlar 
oʻrtasidagi 
bunday 
oʻzaro 
munosabatlarni 27.5, 27.6-rasmlarda tasvirlaymiz. 27.5-rasmdan koʻrinib turibdiki, pulga 
boʻlgan talab, foiz stavkasi pasayishi bilan, shuningdek, daromadlar koʻpayishi natijasida 
ham oshadi. Daromadlarning oshishi natijasida pulga talab egri chizigʻi Md1 yuqori surilib, 
Md2 holatini egallaydi va unda pul bozoridagi muvozanat nuqtasi, r1 holatidan r 2 holatiga 
oʻtadi. 
Shunday qilib, yuqoriroq daromad yuqoriroq foiz stavkasiga olib keladi va buni LM 
egri chizigʻi aks ettiradi. U pul bozorida foiz stavkasi va daromad oʻrtasidagi 
munosabatlarni koʻrgazmali tarzda ifodalaydi. Daromad darajasi qancha baland boʻlsa, 
pulga boʻlgan talab shuncha yuqori va shunga muvofiq muvozanatli foiz stavkasi ham 
shuncha yuqori boʻladi. 
LM egri chizigʻi oʻziga xos konfiguratsiyaga ega: gorizontal qism va vertikal qism. 
LM egri chizigʻining gorizantal qismi foiz stavkasi R ning minimal darajasidan pasaya 
olmasligini anglatsa, vertikal qism foiz stavkasi R ning maksimal darajasi chegarasidan 
tashqarida hech kim oʻz mablagʻlarining likvid (pul) shaklida ushlab turmasligini va ularni 
qimmatli qogʻozlarga aylantirishini anglatadi. 
R       R 
           LM 
R1 
 
R2       
      
(liquidity Preferense = Money Supply). Pul bozorida bunday muvozanatga daromad Y ning oshishi bilan foiz stavkasi R koʻtarilsagina erishiladi. Ma’lumki, pulga talab miqdoriga foiz stavkasidan tashqari daromadlar darajasi ham ta’sir koʻrsatadi. Daromadlar yuqori boʻlsa, xarajatlar ham koʻp boʻladi. Bu esa, oʻz navbatida iste’mol va boshqa xarajatlar uchun pulga talabni oshishiga olib keladi. Shunday qilib, daromadlar darajasining yuqoriroq boʻlishi pul talabini oshiradi. Boshqacha aytganimizda, daromad va pulga talab dinamikasi oʻrtasida toʻgʻri bogʻliqlik mavjud. Pulga talab funksiyasini quyidagicha yozamiz: M/R= f(R;U) Pul bozori holatini belgilovchi koʻrsatkichlar oʻrtasidagi bunday oʻzaro munosabatlarni 27.5, 27.6-rasmlarda tasvirlaymiz. 27.5-rasmdan koʻrinib turibdiki, pulga boʻlgan talab, foiz stavkasi pasayishi bilan, shuningdek, daromadlar koʻpayishi natijasida ham oshadi. Daromadlarning oshishi natijasida pulga talab egri chizigʻi Md1 yuqori surilib, Md2 holatini egallaydi va unda pul bozoridagi muvozanat nuqtasi, r1 holatidan r 2 holatiga oʻtadi. Shunday qilib, yuqoriroq daromad yuqoriroq foiz stavkasiga olib keladi va buni LM egri chizigʻi aks ettiradi. U pul bozorida foiz stavkasi va daromad oʻrtasidagi munosabatlarni koʻrgazmali tarzda ifodalaydi. Daromad darajasi qancha baland boʻlsa, pulga boʻlgan talab shuncha yuqori va shunga muvofiq muvozanatli foiz stavkasi ham shuncha yuqori boʻladi. LM egri chizigʻi oʻziga xos konfiguratsiyaga ega: gorizontal qism va vertikal qism. LM egri chizigʻining gorizantal qismi foiz stavkasi R ning minimal darajasidan pasaya olmasligini anglatsa, vertikal qism foiz stavkasi R ning maksimal darajasi chegarasidan tashqarida hech kim oʻz mablagʻlarining likvid (pul) shaklida ushlab turmasligini va ularni qimmatli qogʻozlarga aylantirishini anglatadi. R R LM R1 R2  
 
     Md2 
    Md1        Y                  
   M  M    Y1  Y2       
 
 27.5-chizma. Pul bozoridagi 27.6-chizm. LM egri chizigʻi     muvozanat grafigi       
grafigi  
 
LM egri chizigʻi oʻziga xos: gorizontal va vertikal konfiguratsiyaga ega. LM egri 
chizigʻining gorizontal kesmasi foiz stavkasi foiz stavkasi R min darajadan pastga tushishi 
mumkin emasligini koʻrsatadi. Egri chiziqning vertikal kesmasi foiz stavkasining 
maksimal daraja Rmax chegarasidan tashqarida hech kim jamgʻarmalarini likvid (pul) 
shaklida ushlab turmaydi va ularni qimmatli qohozlarga aylantiradi. Baholarning 
oʻzgarishi hamda pul taklifi hajmidagi oʻzgarishlar LM egri chizigʻining oʻngga yoki 
chapga siljishiga olib keladi. 
LM egri chizigʻi tenglamasi pulga talab funksiyasini R va Y ga nisbatan yechib 
topiladi. 
R ga nisbatan LM egri chizigʻi tenglamasi quyidagicha: 
     R=(k/h)Y - (1/h) (M/P). 
Y ga nisbatan LM egri chizigʻi tenglamasi quyidagicha: 
     Y = (1/k) (M/P) + (h/k) R. 
k/h koeffitsiyenti LM egri chizigʻining Y oʻqiga nisbatan ogʻish burchagini 
xarakterlaydi hamda fiskal va pul kredit siyosatining nisbiy samaradorligini baholaydi.  
 Shunday qilib, LM egri chizigʻi oʻzgarmas narxlar sharoitida pul vositalari bozorida 
vujudga keladigan foiz stavkasi va daromadlar darajasining kombinatsiyalarini koʻrsatadi. 
LM egri chizigʻining har bir nuqtasida pul bozorida talab va taklif oʻzaro teng boʻladi. 
    
27.5. IS-LM modelida makroiqtisodiy muvozanat 
 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida makroiqtisodiy muvozanatga erishishning roli va 
ahamiyati benihoya kattadir. Makroiqtisodiy muvozanat mamlakat iqtisodiyotining toʻgʻri 
yoki notoʻgʻri yoʻldan borayotganligini koʻrsatuvchi omillardan biri boʻlib hisoblanadi. 
Md2 Md1 Y M M Y1 Y2 27.5-chizma. Pul bozoridagi 27.6-chizm. LM egri chizigʻi muvozanat grafigi grafigi LM egri chizigʻi oʻziga xos: gorizontal va vertikal konfiguratsiyaga ega. LM egri chizigʻining gorizontal kesmasi foiz stavkasi foiz stavkasi R min darajadan pastga tushishi mumkin emasligini koʻrsatadi. Egri chiziqning vertikal kesmasi foiz stavkasining maksimal daraja Rmax chegarasidan tashqarida hech kim jamgʻarmalarini likvid (pul) shaklida ushlab turmaydi va ularni qimmatli qohozlarga aylantiradi. Baholarning oʻzgarishi hamda pul taklifi hajmidagi oʻzgarishlar LM egri chizigʻining oʻngga yoki chapga siljishiga olib keladi. LM egri chizigʻi tenglamasi pulga talab funksiyasini R va Y ga nisbatan yechib topiladi. R ga nisbatan LM egri chizigʻi tenglamasi quyidagicha: R=(k/h)Y - (1/h) (M/P). Y ga nisbatan LM egri chizigʻi tenglamasi quyidagicha: Y = (1/k) (M/P) + (h/k) R. k/h koeffitsiyenti LM egri chizigʻining Y oʻqiga nisbatan ogʻish burchagini xarakterlaydi hamda fiskal va pul kredit siyosatining nisbiy samaradorligini baholaydi. Shunday qilib, LM egri chizigʻi oʻzgarmas narxlar sharoitida pul vositalari bozorida vujudga keladigan foiz stavkasi va daromadlar darajasining kombinatsiyalarini koʻrsatadi. LM egri chizigʻining har bir nuqtasida pul bozorida talab va taklif oʻzaro teng boʻladi. 27.5. IS-LM modelida makroiqtisodiy muvozanat Bozor iqtisodiyoti sharoitida makroiqtisodiy muvozanatga erishishning roli va ahamiyati benihoya kattadir. Makroiqtisodiy muvozanat mamlakat iqtisodiyotining toʻgʻri yoki notoʻgʻri yoʻldan borayotganligini koʻrsatuvchi omillardan biri boʻlib hisoblanadi.  
 
Chunki, iqtisodiyotda boʻlayotgan doimiy oʻzgarishlar xar qanday mamlakatni ham 
iqtisodiy muvozanatdan chiqarib yuborishi mumkin.  
Iqtisodiy tizimlardagi ogʻish tovarlar va xizmatlar taqchilligini yoki ortiqcha ishlab 
chiqarilganligini, inflyatsiya, ishsizlik va shunga oʻxshash boshqa salbiy hodisalar sifatida 
namoyon boʻladi. Ular iqtisodiyot samaradorligining pasayishiga va aholi turmush tarzini 
tushib ketishiga olib keladi. Shu sababli ham iqtisodiy muvozanat muammolarini tadqiq 
qilish eng muhim vazifalardan biri boʻlib hisoblanadi.  
IS-LM egri chiziqlari kesishadigan nuqta IS-LM modelidagi iqtisodiy muvozanat 
holatini koʻrsatadi. Bu nuqta oʻzida shunday foiz stavkasi «R» ni va daromad darajasi «Y» 
ni aniqlaydiki, bunda tovarlar va xizmatlar bozorida talab va taklif hamda real pul 
mablagʻlariga boʻlgan talab va ularning taklifi oʻzaro teng boʻladi. (27.7- rasm.)  
 
 R 
      LM  
         
 
R*      IS 
       
 
 
    Y*     Y  
  
 
 
27.7-chizma. IS – LM modelidagi iqtisodiy muvozanat 
 
Bu yerda: R*-muvozanatli foiz stavkasi; Y*- muvozanatli daromad hajmi. 
IS va LM egri chiziqlarining oʻzaro kesishishi pul taklifi investitsiyalar va 
jamgʻarmalarni oʻzaro tenglashtiruvchi foiz stavkasi shakllanishi uchun yetarli ekanligini 
anglatadi. 
Chunki, iqtisodiyotda boʻlayotgan doimiy oʻzgarishlar xar qanday mamlakatni ham iqtisodiy muvozanatdan chiqarib yuborishi mumkin. Iqtisodiy tizimlardagi ogʻish tovarlar va xizmatlar taqchilligini yoki ortiqcha ishlab chiqarilganligini, inflyatsiya, ishsizlik va shunga oʻxshash boshqa salbiy hodisalar sifatida namoyon boʻladi. Ular iqtisodiyot samaradorligining pasayishiga va aholi turmush tarzini tushib ketishiga olib keladi. Shu sababli ham iqtisodiy muvozanat muammolarini tadqiq qilish eng muhim vazifalardan biri boʻlib hisoblanadi. IS-LM egri chiziqlari kesishadigan nuqta IS-LM modelidagi iqtisodiy muvozanat holatini koʻrsatadi. Bu nuqta oʻzida shunday foiz stavkasi «R» ni va daromad darajasi «Y» ni aniqlaydiki, bunda tovarlar va xizmatlar bozorida talab va taklif hamda real pul mablagʻlariga boʻlgan talab va ularning taklifi oʻzaro teng boʻladi. (27.7- rasm.) R LM R* IS Y* Y 27.7-chizma. IS – LM modelidagi iqtisodiy muvozanat Bu yerda: R*-muvozanatli foiz stavkasi; Y*- muvozanatli daromad hajmi. IS va LM egri chiziqlarining oʻzaro kesishishi pul taklifi investitsiyalar va jamgʻarmalarni oʻzaro tenglashtiruvchi foiz stavkasi shakllanishi uchun yetarli ekanligini anglatadi.  
 
IS egri chizigʻi rejalashtirilgan xarajatlarga bogʻliq boʻlganligi uchun uning 
oʻzgarishi fiskal siyosatidagi oʻzgarishlarni xarakterlaydi. LM pul taklifiga bogʻliq 
boʻlganligi uchun undagi oʻzgarish monetar siyosat tadbirlari natijasini koʻrsatadi. 
Bundan xulosa shuki IS-LM modeli fiskal va monetar siyosatning iqtisodiyotga 
birgalikda koʻrsatadigan ta’sirini baholash imkonini beradi. Davlat xarajatlarining oʻsishi 
yoki soliqlarning kamayishi IS egri chizigʻini oʻngga siljitadi. Davlat xarajatlarining 
kamayishi va soliqlarning oshishi esa bu egri chiziqni chapga siljitadi. Xuddi shuningdek, 
pul taklifining oshishi LM egri chizigʻini oʻngga, kamayishi esa chapga siljitadi. IS-LM 
modeli ma’lum makroiqtisodiy natijalarga erishishning turli variantlarni koʻrib chiqish 
imkoniyatini beradi. Bir bozorda boʻlgan oʻzgarish ikkinchi bozorga ham ta’sir etadi. 
Masalan Markaziy bank ochiq bozordan obligatsiyalar sotib ola boshladi. Natijada pul 
taklifining koʻpayishi (LM egri chizigʻini oʻngga siljishida aks etib) foiz stavkasining 
pasayishini keltirb chiqaradi. Monetar impuls ta’sirida, ya’ni, foiz stavkasining pasayishi 
oqibatida investitsiya xarajatlari koʻpayadi va IS egri chizigʻi ham oʻngga siljib yangi 
nuqtada muvozanat oʻrnatiladi.  
Agar modelda muvozanati LM egri chizigʻining gorizontal (keyns) kesmasida yuzaga 
kelsa pul massasining koʻpaytirilishi investitsiyalar, ishlab chiqarish va bandlilikning 
oʻsishiga olib kelmaydi. Bu iqtisodiy tizimda aloqalar buzilganligidan dalolat beradi. 
Bunda pul taklifining oʻsishi tovarlar bozoriga ta’sir koʻrsata olmaydi, chunki pul bozorida 
foiz stavkasini kamaytirish imkoniyati qolmaydi. Bunday vaziyat likvidlilik tuzogʻi 
nomini olgan. 
“Likvidlilik tuzogʻi vaziyatida kredit (monetar) siyosat yalpi talab va milliy 
daromadni ragʻbatlantirish vositasi sifatida kutilgan samarani keltirib chiqarmaydi va shu 
sababli, keynschilar fikriga koʻra, (ixtiyorimizda) faqat bir dastak - soliqlar va hukumat 
xarajatlari orqali yalpi talabga bevosita ta’sir koʻrsatadigan fiskal siyosatgina qoladi”*.  
Agar modelda IS egri chizigʻi LM egri chizigʻining vertikal kesmasidan kesib 
oʻtganda yuz bergan boʻlsa pul taklifini oshirish milliy daromadning oʻsishigava foiz 
stavkasining pasayishiga olib keladi. Aksinсha, davlat xarajatlarining oshirilishi esa, 
keynschilar fikriga koʻra, bu kesmada yalpi talabga va milliy daromad hajmiga ta’sir 
koʻrsatmaydi.  
                                                           
* Ивашковкий С.Н. Макроэкономика: Учебник.-2-е изд., доп.- М.: Дело, 2002, с. 219 . 
IS egri chizigʻi rejalashtirilgan xarajatlarga bogʻliq boʻlganligi uchun uning oʻzgarishi fiskal siyosatidagi oʻzgarishlarni xarakterlaydi. LM pul taklifiga bogʻliq boʻlganligi uchun undagi oʻzgarish monetar siyosat tadbirlari natijasini koʻrsatadi. Bundan xulosa shuki IS-LM modeli fiskal va monetar siyosatning iqtisodiyotga birgalikda koʻrsatadigan ta’sirini baholash imkonini beradi. Davlat xarajatlarining oʻsishi yoki soliqlarning kamayishi IS egri chizigʻini oʻngga siljitadi. Davlat xarajatlarining kamayishi va soliqlarning oshishi esa bu egri chiziqni chapga siljitadi. Xuddi shuningdek, pul taklifining oshishi LM egri chizigʻini oʻngga, kamayishi esa chapga siljitadi. IS-LM modeli ma’lum makroiqtisodiy natijalarga erishishning turli variantlarni koʻrib chiqish imkoniyatini beradi. Bir bozorda boʻlgan oʻzgarish ikkinchi bozorga ham ta’sir etadi. Masalan Markaziy bank ochiq bozordan obligatsiyalar sotib ola boshladi. Natijada pul taklifining koʻpayishi (LM egri chizigʻini oʻngga siljishida aks etib) foiz stavkasining pasayishini keltirb chiqaradi. Monetar impuls ta’sirida, ya’ni, foiz stavkasining pasayishi oqibatida investitsiya xarajatlari koʻpayadi va IS egri chizigʻi ham oʻngga siljib yangi nuqtada muvozanat oʻrnatiladi. Agar modelda muvozanati LM egri chizigʻining gorizontal (keyns) kesmasida yuzaga kelsa pul massasining koʻpaytirilishi investitsiyalar, ishlab chiqarish va bandlilikning oʻsishiga olib kelmaydi. Bu iqtisodiy tizimda aloqalar buzilganligidan dalolat beradi. Bunda pul taklifining oʻsishi tovarlar bozoriga ta’sir koʻrsata olmaydi, chunki pul bozorida foiz stavkasini kamaytirish imkoniyati qolmaydi. Bunday vaziyat likvidlilik tuzogʻi nomini olgan. “Likvidlilik tuzogʻi vaziyatida kredit (monetar) siyosat yalpi talab va milliy daromadni ragʻbatlantirish vositasi sifatida kutilgan samarani keltirib chiqarmaydi va shu sababli, keynschilar fikriga koʻra, (ixtiyorimizda) faqat bir dastak - soliqlar va hukumat xarajatlari orqali yalpi talabga bevosita ta’sir koʻrsatadigan fiskal siyosatgina qoladi”*. Agar modelda IS egri chizigʻi LM egri chizigʻining vertikal kesmasidan kesib oʻtganda yuz bergan boʻlsa pul taklifini oshirish milliy daromadning oʻsishigava foiz stavkasining pasayishiga olib keladi. Aksinсha, davlat xarajatlarining oshirilishi esa, keynschilar fikriga koʻra, bu kesmada yalpi talabga va milliy daromad hajmiga ta’sir koʻrsatmaydi. * Ивашковкий С.Н. Макроэкономика: Учебник.-2-е изд., доп.- М.: Дело, 2002, с. 219 .  
 
Agar IS egri chizigʻi vertikal koʻrinishda boʻlsa, ya’ni investitsiyalarga talab foiz 
stavkasi oʻzgarishiga ta’sirchan (elastik) boʻlmagan, masalan investorlar kelajakdagi bozor 
konyunkturasining noaniqligi sababli oʻz investitsiyalari istiqboliga tushkun baho bersalar 
investitsion tuzoq yuzaga keladi. Investitsion tuzoq shuni anglatadiki, IS egri chizigʻi 
vertikal boʻlganda LM egri chizigʻining siljishlari real daromad miqdorini oʻgartirmaydi. 
Bu holatda pul-kredit siyosati yalpi talalab va milliy daromad hajmiga hech qanday ta’sir 
koʻrsatmaydi, fiskal siyosat esa samarali boʻladi.  
Demak pul- kredit siyosati foiz stavkalari yuqori boʻlganda samarali boʻladi. Fiskal 
siyosat esa foiz stavkasi minimal, ya’ni LM egri chizigʻi gorizontal, IS egri chizigʻi esa 
vertikal boʻlganda samaraliroq boʻladi. Model yordamida makroiqtisodiy siyosat 
variantlarini tanlash, shuningdek, usullarini muvofiqlashtirilgan holda qoʻllash va siqib 
chiqarish samaralarini kamaytirish yoʻllarini tahlil etish mumkin. 
 
Nazorat va muhokama uchun savollar 
 
1. IS-LM modeli qanday maqsadga xizmat qiladi va unga ehtiyojni qanday asoslab 
berish mumkin?  
2. IS-LM modelining asosi boʻlgan tenglamalarni sanab bering va ularga tavsif 
bering. 
3. IS egri chizigʻining mohiyati nimada va qanday keltirib chiqariladi? 
4. LM egri chizigʻining asosiy oʻzgaruvchilari nimalardan iborat va u qanday keltirib 
chiqariladi? 
5. IS egri chizigʻi tenglamasidagi qaysi parametr fiskal va pul kredit siyosatining 
nisbiy samaradorligini belgilaydi va nima sababli? 
6. Modelda makroiqtisodiy siyosat yuzaga kelishining shartlari qanday va u siyosatga 
qanday ta’sir koʻrsatadi? 
8.“Investitsion tuzoq” atamasi qoʻllaniladigan makroiqtisodiy vaziyatni tavsiflab 
bering.  
9. Soliqlarning tushishini foiz stavkasi, daromad, isteʼmol va investitsiyaga taʼsirini 
izohlang. 
Agar IS egri chizigʻi vertikal koʻrinishda boʻlsa, ya’ni investitsiyalarga talab foiz stavkasi oʻzgarishiga ta’sirchan (elastik) boʻlmagan, masalan investorlar kelajakdagi bozor konyunkturasining noaniqligi sababli oʻz investitsiyalari istiqboliga tushkun baho bersalar investitsion tuzoq yuzaga keladi. Investitsion tuzoq shuni anglatadiki, IS egri chizigʻi vertikal boʻlganda LM egri chizigʻining siljishlari real daromad miqdorini oʻgartirmaydi. Bu holatda pul-kredit siyosati yalpi talalab va milliy daromad hajmiga hech qanday ta’sir koʻrsatmaydi, fiskal siyosat esa samarali boʻladi. Demak pul- kredit siyosati foiz stavkalari yuqori boʻlganda samarali boʻladi. Fiskal siyosat esa foiz stavkasi minimal, ya’ni LM egri chizigʻi gorizontal, IS egri chizigʻi esa vertikal boʻlganda samaraliroq boʻladi. Model yordamida makroiqtisodiy siyosat variantlarini tanlash, shuningdek, usullarini muvofiqlashtirilgan holda qoʻllash va siqib chiqarish samaralarini kamaytirish yoʻllarini tahlil etish mumkin. Nazorat va muhokama uchun savollar 1. IS-LM modeli qanday maqsadga xizmat qiladi va unga ehtiyojni qanday asoslab berish mumkin? 2. IS-LM modelining asosi boʻlgan tenglamalarni sanab bering va ularga tavsif bering. 3. IS egri chizigʻining mohiyati nimada va qanday keltirib chiqariladi? 4. LM egri chizigʻining asosiy oʻzgaruvchilari nimalardan iborat va u qanday keltirib chiqariladi? 5. IS egri chizigʻi tenglamasidagi qaysi parametr fiskal va pul kredit siyosatining nisbiy samaradorligini belgilaydi va nima sababli? 6. Modelda makroiqtisodiy siyosat yuzaga kelishining shartlari qanday va u siyosatga qanday ta’sir koʻrsatadi? 8.“Investitsion tuzoq” atamasi qoʻllaniladigan makroiqtisodiy vaziyatni tavsiflab bering. 9. Soliqlarning tushishini foiz stavkasi, daromad, isteʼmol va investitsiyaga taʼsirini izohlang.  
 
10. Pul taklifini tushishini foiz stavkasi, daromad, isteʼmol va investitsiyaga taʼsirini 
izohlang. 
10. Pul taklifini tushishini foiz stavkasi, daromad, isteʼmol va investitsiyaga taʼsirini izohlang.