Ish haqqi va mehnat munosabatlari

Yuklangan vaqt

2025-09-07

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

22

Faytl hajmi

283,4 KB


 
 
 
 
Ish haqqi va mehnat munosabatlari 
 
 
Mavzuda ish haqi bilan bog‘liq nazariyalar, mamlakatda yaratilgan milliy 
mahsulotning taqsimlanish tamoyillari, shakllari, usullari muhim ahamiyat kasb 
etadi. Ayniqsa, kishilarning hayot kechirishi va turmush darajasini aniqlab 
beruvchi daromadlarning asosiy turi bo‘lgan ish haqini tahlil qilish, ish haqining 
iqtisodiy tabiati bilan bog‘liq muammolar, ish haqi shakllari va bozor 
munosabatlari sharoitida uning darajasiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar, ish haqi 
stavkasini tabaqalashtirish masalalari, shuningdek, mehnat munosabatlarining 
iqtisodiy mazmuni va ularni shakllantirishda turli shartnomalarning hamda kasaba 
uyushmalarining ro‘liga alohida o‘rin beriladi. Shuningdek davlatning ish haqi 
siyosati haqida ma’lumotlar berilgan. 
           Yaratilgan  mahsulot va daromadlarning taqsimlanish tamoyillari. 
Mamlakatda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarning taqsimlanish 
tamoyillari bo‘yicha turlicha nazariyalar mavjud. Bozor iqtisodiyotiga doir «uch 
omil» deb nomlanuvchi nazariya keng tarqalgan bo‘lib, bu nazariyaning 
asoschilaridan biri fransuz olimi J.B.Sey «ishlab chiqarishning uch omili» degan 
g‘oyani ilgari surib, unda tovarlarni ishlab chiqarishda mehnat, yer va kapital birga 
qatnashadi, ular hamma daromadlar manbai bo‘lib, ushbu daromadlar shu omillar 
o‘rtasida taqsimlanadi, deb ko‘rsatadi. Uning bu g‘oyasi amerikalik iqtisodchi olim 
J.B.Klarkning qo‘shilgan omil unumdorligi degan g‘oyasiga asos bo‘lib xizmat 
qiladi. Klark o‘zining «Boyliklarning taqsimlanishi» nomli asarida yaratilgan 
boylik uchala omil o‘rtasida ularning har biri yaratgan mahsulot miqdoriga, ya’ni 
unumdorligiga qarab taqsimlanadi, deb ko‘rsatadi. 
Sey va Klark g‘oyalarining ijobiy tomoni quyidagilardan iborat: 
Logotip
Ish haqqi va mehnat munosabatlari Mavzuda ish haqi bilan bog‘liq nazariyalar, mamlakatda yaratilgan milliy mahsulotning taqsimlanish tamoyillari, shakllari, usullari muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, kishilarning hayot kechirishi va turmush darajasini aniqlab beruvchi daromadlarning asosiy turi bo‘lgan ish haqini tahlil qilish, ish haqining iqtisodiy tabiati bilan bog‘liq muammolar, ish haqi shakllari va bozor munosabatlari sharoitida uning darajasiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar, ish haqi stavkasini tabaqalashtirish masalalari, shuningdek, mehnat munosabatlarining iqtisodiy mazmuni va ularni shakllantirishda turli shartnomalarning hamda kasaba uyushmalarining ro‘liga alohida o‘rin beriladi. Shuningdek davlatning ish haqi siyosati haqida ma’lumotlar berilgan. Yaratilgan mahsulot va daromadlarning taqsimlanish tamoyillari. Mamlakatda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarning taqsimlanish tamoyillari bo‘yicha turlicha nazariyalar mavjud. Bozor iqtisodiyotiga doir «uch omil» deb nomlanuvchi nazariya keng tarqalgan bo‘lib, bu nazariyaning asoschilaridan biri fransuz olimi J.B.Sey «ishlab chiqarishning uch omili» degan g‘oyani ilgari surib, unda tovarlarni ishlab chiqarishda mehnat, yer va kapital birga qatnashadi, ular hamma daromadlar manbai bo‘lib, ushbu daromadlar shu omillar o‘rtasida taqsimlanadi, deb ko‘rsatadi. Uning bu g‘oyasi amerikalik iqtisodchi olim J.B.Klarkning qo‘shilgan omil unumdorligi degan g‘oyasiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Klark o‘zining «Boyliklarning taqsimlanishi» nomli asarida yaratilgan boylik uchala omil o‘rtasida ularning har biri yaratgan mahsulot miqdoriga, ya’ni unumdorligiga qarab taqsimlanadi, deb ko‘rsatadi. Sey va Klark g‘oyalarining ijobiy tomoni quyidagilardan iborat:
- kapital, yer va ishchi kuchi jonli mehnatning har uchalasi tovar yoki 
xizmatning nafliligini yaratishda qatnashishi ko‘rsatiladi; 
- yaratilgan naflilik miqdori bilan bu uchala omilning miqdori va unumdorligi 
o‘rtasida bog‘liqlik mavjudligi, agar bu uchala omil bir-biriga mos ravishda miqdor 
va sifat jihatidan oshsa, tovarlar va xizmatlar hajmi ham ko‘payishi asoslanadi. 
Ammo bu g‘oyalarning kamchiligi ham mavjud, chunki ularning yuqorida 
aytib o‘tgan g‘oyalari hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitiga to‘g‘ri kelmaydi. 
1. Sey va Klark iqtisodiyot nazariyasi hali yetarli darajada rivojlanmagan 
davrda yashab, ijod etganliklari uchun, tovar va xizmatlarda gavdalangan 
mehnatning ikki yoqlama tavsifini va undan kelib chiquvchi tovarning ikki xil 
xususiyatini tushunmaganliklari tufayli, kapital va yer tovar nafliligini yaratishda 
passiv ravishda qatnashsada, qiymat yaratmasliklarini, ular faqat amortizatsiya 
ajratmalariga teng qiymatni yangi tovarga jonli mehnat ta’sirida o‘tkazishini, yangi 
qiymat esa faqat jonli mehnat tomonidan yaratilishini ko‘rsatib berolmaganlar. 
2. Klark tomonidan yaratilgan qo‘shilgan mehnat unumdorligining kamayib 
borish qonuni turli omillarning bir-biriga mosligi ta’minlanmagan, xarajatlar 
oshirib borilgan hamda ilmiy- texnika taraqqiyoti mutlaqo to‘xtab qolgan davrga 
mos kelib, hozirgi zamon rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitiga to‘g‘ri 
kelmaydi. 
3. Sey va Klark aytganlaridek, hozirgi davrda yaratilgan milliy mahsulotning 
hammasi bu uchala omilning miqdori va unumdorligiga qarab taqsimlanmaydi, 
balki uning amortizatsiya ajratmalari, markazlashgan fondlar tashkil qilingandan 
qolgan qismi shu omillarga qarab uning egalari o‘rtasida taqsimlanadi. 
Shuningdek boshqa oqim vakillari lassalchilar mehnat hamma boylikning va 
madaniyatning manbaidir, shuning uchun hamma daromad jamiyat a’zolari 
o‘rtasida teng taqsimlanishi zarur, deb ko‘rsatadilar. Lassalchilar, birinchidan, 
boylik faqatgina mehnatning natijasi bo‘lmasdan, uni yaratishda yer va tabiiy 
resurslar hamda kapital qatnashishini, ya’ni uning nafliligi har uchala omil natijasi 
ekanligini unutdilar. Ikkinchidan, ularning yaratilgan mahsulotni barcha jamiyat 
a’zolari o‘rtasida teng taqsimlash zarur degan g‘oyalari mutlaqo noto‘g‘ri bo‘lib, 
Logotip
- kapital, yer va ishchi kuchi jonli mehnatning har uchalasi tovar yoki xizmatning nafliligini yaratishda qatnashishi ko‘rsatiladi; - yaratilgan naflilik miqdori bilan bu uchala omilning miqdori va unumdorligi o‘rtasida bog‘liqlik mavjudligi, agar bu uchala omil bir-biriga mos ravishda miqdor va sifat jihatidan oshsa, tovarlar va xizmatlar hajmi ham ko‘payishi asoslanadi. Ammo bu g‘oyalarning kamchiligi ham mavjud, chunki ularning yuqorida aytib o‘tgan g‘oyalari hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitiga to‘g‘ri kelmaydi. 1. Sey va Klark iqtisodiyot nazariyasi hali yetarli darajada rivojlanmagan davrda yashab, ijod etganliklari uchun, tovar va xizmatlarda gavdalangan mehnatning ikki yoqlama tavsifini va undan kelib chiquvchi tovarning ikki xil xususiyatini tushunmaganliklari tufayli, kapital va yer tovar nafliligini yaratishda passiv ravishda qatnashsada, qiymat yaratmasliklarini, ular faqat amortizatsiya ajratmalariga teng qiymatni yangi tovarga jonli mehnat ta’sirida o‘tkazishini, yangi qiymat esa faqat jonli mehnat tomonidan yaratilishini ko‘rsatib berolmaganlar. 2. Klark tomonidan yaratilgan qo‘shilgan mehnat unumdorligining kamayib borish qonuni turli omillarning bir-biriga mosligi ta’minlanmagan, xarajatlar oshirib borilgan hamda ilmiy- texnika taraqqiyoti mutlaqo to‘xtab qolgan davrga mos kelib, hozirgi zamon rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitiga to‘g‘ri kelmaydi. 3. Sey va Klark aytganlaridek, hozirgi davrda yaratilgan milliy mahsulotning hammasi bu uchala omilning miqdori va unumdorligiga qarab taqsimlanmaydi, balki uning amortizatsiya ajratmalari, markazlashgan fondlar tashkil qilingandan qolgan qismi shu omillarga qarab uning egalari o‘rtasida taqsimlanadi. Shuningdek boshqa oqim vakillari lassalchilar mehnat hamma boylikning va madaniyatning manbaidir, shuning uchun hamma daromad jamiyat a’zolari o‘rtasida teng taqsimlanishi zarur, deb ko‘rsatadilar. Lassalchilar, birinchidan, boylik faqatgina mehnatning natijasi bo‘lmasdan, uni yaratishda yer va tabiiy resurslar hamda kapital qatnashishini, ya’ni uning nafliligi har uchala omil natijasi ekanligini unutdilar. Ikkinchidan, ularning yaratilgan mahsulotni barcha jamiyat a’zolari o‘rtasida teng taqsimlash zarur degan g‘oyalari mutlaqo noto‘g‘ri bo‘lib,
bunday holatda mahsulotni ko‘paytirishga ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida hech 
qanday qiziqish bo‘lmasligi o‘z-o‘zidan tushunarlidir. 
Mana shu yuqoridagi aytilgan nazariy fikrlar va amaliy tajribalarni hamda 
hozirgi davrda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar 
talablarini hisobga olib, yaratilgan mahsulotni taqsimlashning quyidagi asosiy 
yo‘nalishlarini ko‘rsatishga harakat qilamiz: 
1) daromadlarni taqsimlash doim bir xil bo‘lmay, balki shu davrda amal qilib 
turgan iqtisodiy munosabatlar tizimiga, jumladan mulkchilik munosabatlariga 
bog‘liq bo‘ladi. Ishlab chiqarishning moddiy shart-sharoitlari, ya’ni kapitalga 
mulkchilikning turli shakllari, yerga esa davlat mulki mavjud bo‘lgan sharoitda 
yaratilgan milliy mahsulot mulk egalari (davlat, jamoa, xususiy, shaxsiy) va ishchi 
kuchining egasi bo‘lgan ishchi-xizmatchilar o‘rtasida taqsimlanadi. Bunda 
daromadlarning bir qismi albatta umumjamiyat manfaatlarini ko‘zlab ish olib 
boruvchi davlat ixtiyoriga kelib tushadi; 
2) milliy mahsulotdan eng avvalo shu mahsulotni yaratishda qatnashgan 
ishlab chiqarish vositalarining qiymati, aniqrog‘i, amortizatsiya summasi ajratib 
qo‘yiladi, chunki bu summa asosiy ishlab chiqarish vositalarini, ya’ni kapitalni 
qayta tiklash uchun zarurdir; 
3) turli xil tabiiy ofat va favqulodda hodisalarning ta’sirini bartaraf qilish, 
ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishni bir maromda to‘xtovsiz amalga oshirishni 
kafolatlash uchun sug‘urta fondlari, qariyalar, bolalar, nogironlar va turli boshqa 
kam ta’minlangan oilalarni himoya qilish uchun nafaqa hamda ijtimoiy himoya 
fondlariga ajratiladi; 
4) davlatni boshqarish, mamlakat mudofaasini mustahkamlash, aholining 
tinch hayotini va mehnatini qo‘riqlash, mamlakat miqyosida fan-madaniyatni, 
ta’lim tizimini, sog‘liqni saqlashni rivojlantirish uchun fondlar ajratiladi. 
Yalpi ichki mahsulotning yuqorida aytilganlardan qolgan qismi hozirgi bozor 
iqtisodiyoti sharoitida kapital, yer egalari va ishchi kuchi egalari o‘rtasida 
taqsimlanadi va jamiyat a’zolarining ixtiyoriga kelib tushadi. Chunki bu jarayon 
natijasida ishlab chiqarishda qatnashgan ishchi kuchi egasi va boshqa omillar 
Logotip
bunday holatda mahsulotni ko‘paytirishga ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida hech qanday qiziqish bo‘lmasligi o‘z-o‘zidan tushunarlidir. Mana shu yuqoridagi aytilgan nazariy fikrlar va amaliy tajribalarni hamda hozirgi davrda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar talablarini hisobga olib, yaratilgan mahsulotni taqsimlashning quyidagi asosiy yo‘nalishlarini ko‘rsatishga harakat qilamiz: 1) daromadlarni taqsimlash doim bir xil bo‘lmay, balki shu davrda amal qilib turgan iqtisodiy munosabatlar tizimiga, jumladan mulkchilik munosabatlariga bog‘liq bo‘ladi. Ishlab chiqarishning moddiy shart-sharoitlari, ya’ni kapitalga mulkchilikning turli shakllari, yerga esa davlat mulki mavjud bo‘lgan sharoitda yaratilgan milliy mahsulot mulk egalari (davlat, jamoa, xususiy, shaxsiy) va ishchi kuchining egasi bo‘lgan ishchi-xizmatchilar o‘rtasida taqsimlanadi. Bunda daromadlarning bir qismi albatta umumjamiyat manfaatlarini ko‘zlab ish olib boruvchi davlat ixtiyoriga kelib tushadi; 2) milliy mahsulotdan eng avvalo shu mahsulotni yaratishda qatnashgan ishlab chiqarish vositalarining qiymati, aniqrog‘i, amortizatsiya summasi ajratib qo‘yiladi, chunki bu summa asosiy ishlab chiqarish vositalarini, ya’ni kapitalni qayta tiklash uchun zarurdir; 3) turli xil tabiiy ofat va favqulodda hodisalarning ta’sirini bartaraf qilish, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishni bir maromda to‘xtovsiz amalga oshirishni kafolatlash uchun sug‘urta fondlari, qariyalar, bolalar, nogironlar va turli boshqa kam ta’minlangan oilalarni himoya qilish uchun nafaqa hamda ijtimoiy himoya fondlariga ajratiladi; 4) davlatni boshqarish, mamlakat mudofaasini mustahkamlash, aholining tinch hayotini va mehnatini qo‘riqlash, mamlakat miqyosida fan-madaniyatni, ta’lim tizimini, sog‘liqni saqlashni rivojlantirish uchun fondlar ajratiladi. Yalpi ichki mahsulotning yuqorida aytilganlardan qolgan qismi hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida kapital, yer egalari va ishchi kuchi egalari o‘rtasida taqsimlanadi va jamiyat a’zolarining ixtiyoriga kelib tushadi. Chunki bu jarayon natijasida ishlab chiqarishda qatnashgan ishchi kuchi egasi va boshqa omillar
egalari-mulkdorlarning mahsulotdagi ulushi aniqlanadi hamda ularning omilli 
daromadlari sifatida shakllanadi. Bu ish haqi, foiz, renta va foyda shaklidagi 
daromad turlari ko‘rinishini oladi. 
   Ish haqining iqtisodiy mazmuni, turli nazariyalar hamda uni tashkil etish 
shakllari va tizimlari. 
Yaratilgan yalpi ichki mahsulotning ma’lum qismi, ya’ni ishchi va 
xizmatchilarga, ya’ni ishchi kuchiga tegishli qismi uning ishlab chiqaruvchilari 
o‘rtasida mehnatning miqdori, sifati va unumdorligiga qarab taqsimlanadi, bu esa 
o‘z navbatida ish haqi deb yuritiladi. Ish haqi hozirgi davrda barcha mamlakatlar 
iqtisodiyotida muhim o‘rin tutadi. Shuning uchun ham iqtisodchi olimlar ish 
haqining mazmuniga katta e’tibor beradilar. Ish haqining mazmunini aniqlashda 
turli iqtisodchilar turli tomondan yondashib, unga har xil ta’rif beradilar. 
D.Rikardo va T.Maltuslarning «Yashash uchun vosita minimumi» 
konsepsiyasida ish haqini yashash uchun zarur vositalarning fiziologik minimumi 
bilan bir xil deb hisoblanadi. Lekin bunday qarash to‘g‘ri emas. Bu minimum o‘z 
ichiga ishchi kuchi shakllanadigan iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy shart-sharoitlar 
tug‘dirgan ehtiyojlarni ham oladi. Shu bilan birga ishchi kuchi narxining quyi 
chegarasini yashash uchun zarur vositalar miqdorining minimumi bilan aniqlash, 
ishga yonlovchilarning ish haqini mazkur quyi chegaradan pasaytirishga intilishiga 
olib kelishi mumkin. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarning xo‘jalik 
amaliyotidagi ish haqining darajasini kuzatish shuni ko‘rsatadiki, ishchi kuchi 
bozorida real ish haqining o‘rtacha darajasi yashash uchun zarur jismoniy vositalar 
minimumiga qaraganda ancha yuqori darajada o‘rnatilgan. 
Qiymatning mehnat nazariyasi namoyondalari ishchi kuchini alohida, o‘ziga 
xos tovar deb hisoblaydi. Shu sababli bu nazariya ish haqiga tovar bo‘lgan ishchi 
kuchi qiymatining o‘zgargan shakli, ya’ni puldagi ifodasi sifatida qaraydi va uni 
ishchi kuchini takror ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan tirikchilik vositalari 
qiymati sifatida aniqlaydi. Mazkur g‘oya tarafdorlari ishchi kuchi qiymatiga bir 
qator omillar, avvalo tabiiy shart-sharoitlar, aholining madaniy rivojlanishi, 
ularning malakasi va ishchi oilasini saqlash hamda ularning tabiiy takror ishlab 
Logotip
egalari-mulkdorlarning mahsulotdagi ulushi aniqlanadi hamda ularning omilli daromadlari sifatida shakllanadi. Bu ish haqi, foiz, renta va foyda shaklidagi daromad turlari ko‘rinishini oladi. Ish haqining iqtisodiy mazmuni, turli nazariyalar hamda uni tashkil etish shakllari va tizimlari. Yaratilgan yalpi ichki mahsulotning ma’lum qismi, ya’ni ishchi va xizmatchilarga, ya’ni ishchi kuchiga tegishli qismi uning ishlab chiqaruvchilari o‘rtasida mehnatning miqdori, sifati va unumdorligiga qarab taqsimlanadi, bu esa o‘z navbatida ish haqi deb yuritiladi. Ish haqi hozirgi davrda barcha mamlakatlar iqtisodiyotida muhim o‘rin tutadi. Shuning uchun ham iqtisodchi olimlar ish haqining mazmuniga katta e’tibor beradilar. Ish haqining mazmunini aniqlashda turli iqtisodchilar turli tomondan yondashib, unga har xil ta’rif beradilar. D.Rikardo va T.Maltuslarning «Yashash uchun vosita minimumi» konsepsiyasida ish haqini yashash uchun zarur vositalarning fiziologik minimumi bilan bir xil deb hisoblanadi. Lekin bunday qarash to‘g‘ri emas. Bu minimum o‘z ichiga ishchi kuchi shakllanadigan iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy shart-sharoitlar tug‘dirgan ehtiyojlarni ham oladi. Shu bilan birga ishchi kuchi narxining quyi chegarasini yashash uchun zarur vositalar miqdorining minimumi bilan aniqlash, ishga yonlovchilarning ish haqini mazkur quyi chegaradan pasaytirishga intilishiga olib kelishi mumkin. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarning xo‘jalik amaliyotidagi ish haqining darajasini kuzatish shuni ko‘rsatadiki, ishchi kuchi bozorida real ish haqining o‘rtacha darajasi yashash uchun zarur jismoniy vositalar minimumiga qaraganda ancha yuqori darajada o‘rnatilgan. Qiymatning mehnat nazariyasi namoyondalari ishchi kuchini alohida, o‘ziga xos tovar deb hisoblaydi. Shu sababli bu nazariya ish haqiga tovar bo‘lgan ishchi kuchi qiymatining o‘zgargan shakli, ya’ni puldagi ifodasi sifatida qaraydi va uni ishchi kuchini takror ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan tirikchilik vositalari qiymati sifatida aniqlaydi. Mazkur g‘oya tarafdorlari ishchi kuchi qiymatiga bir qator omillar, avvalo tabiiy shart-sharoitlar, aholining madaniy rivojlanishi, ularning malakasi va ishchi oilasini saqlash hamda ularning tabiiy takror ishlab
chiqarish sharoitlari ta’sir qilishini ko‘rsatadi. Shu bilan birga bu g‘oyada hayotiy 
ehtiyojlar hamda ularning qondirilish usullari mamlakatning ilmiy-texnikaviy, 
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanishida erishilgan darajaga bog‘liqligi 
ta’kidlanadi. Bu fikrlar hozirgi davrda ham ko‘pgina ko‘zga ko‘ringan iqtisodchi 
olimlar 
tomonidan 
ma’qullanib 
kelinmoqda. 
Masalan, 
A.F.Shishkin, 
E.F.Borisovlar o‘zlarining «Iqtisodiyot nazariyasi» darsliklarida ish haqini ishchi 
kuchi tovar qiymatining puldagi ifodasi deb ta’riflaydilar [1, 2]. Bu mualliflar o‘z 
fikrlarini asoslashda ko‘pgina olimlar mehnat jarayoni bilan ishchi kuchining 
farqiga bormaganligini, shu sababli bozorda mehnat sotiladi deb fikr yuritishini 
tanqid qilib, bozorda mehnat emas, balki ishchi kuchi tovar sifatida sotilishini, bu 
jarayon yuzaki qaralganda mehnatga haq to‘lashga o‘xshab ko‘rinishini isbotlashga 
harakat qilganlar. Lekin ish haqiga «ishchi kuchi qiymatining puldagi ifodasi» 
sifatida qarash, aniq ishchi kuchi bozorida ish haqi darajasiga uning unumdorligi, 
mehnat intensivligi, talab va taklif kabi omillarning ta’sirini yetarli hisobga 
olmaydi. 
Hozirgi iqtisodiyot nazariyasida ayrim mualliflar (jumladan, «Ekonomiks», 
V.D.Kamayev rahbarligida nashr etilgan «Iqtisodiyot nazariyasi» darsligi va 
boshqalarda) [3, 4] ish haqini mehnat narxi sifatida, ayrimlari esa [5, 6] mehnat 
bozoridagi talab va taklifning muvozanat narxi sifatida talqin etadilar. Bunda ular 
asosan bozorda mehnat sotiladi degan tushunchaga asoslanishadi. Mehnat ishchi 
kuchining ma’lum maqsadga qaratilgan faoliyat jarayoni bo‘lib, mehnatni 
ishchining malakasi, intensivligi va natijasi bilan bog‘lashga harakat qilganlar. Ish 
haqining mazmuni to‘g‘risidagi turli nazariyalarni umumlashtirish orqali quyidagi 
xulosalarni chiqarish mumkin. 
1. Ish haqi to‘g‘risidagi nazariyalarda unga bir tomonlama yondashish 
xususiyati mavjud bo‘lib, uning murakkab va ko‘p qirrali iqtisodiy jarayon ekanligi 
ma’lum darajada e’tibordan chetda qolgan. Lekin bu nazariyalarning har birida ish 
haqining u yoki bu tomoniga to‘g‘ri baho berilgan bo‘lib, ularda foydalanish 
mumkin bo‘lgan ijobiy mazmun mavjuddir. 
2. Ish haqining umumiy darajasi har doim har bir mamlakatda iqtisodiyotning 
Logotip
chiqarish sharoitlari ta’sir qilishini ko‘rsatadi. Shu bilan birga bu g‘oyada hayotiy ehtiyojlar hamda ularning qondirilish usullari mamlakatning ilmiy-texnikaviy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanishida erishilgan darajaga bog‘liqligi ta’kidlanadi. Bu fikrlar hozirgi davrda ham ko‘pgina ko‘zga ko‘ringan iqtisodchi olimlar tomonidan ma’qullanib kelinmoqda. Masalan, A.F.Shishkin, E.F.Borisovlar o‘zlarining «Iqtisodiyot nazariyasi» darsliklarida ish haqini ishchi kuchi tovar qiymatining puldagi ifodasi deb ta’riflaydilar [1, 2]. Bu mualliflar o‘z fikrlarini asoslashda ko‘pgina olimlar mehnat jarayoni bilan ishchi kuchining farqiga bormaganligini, shu sababli bozorda mehnat sotiladi deb fikr yuritishini tanqid qilib, bozorda mehnat emas, balki ishchi kuchi tovar sifatida sotilishini, bu jarayon yuzaki qaralganda mehnatga haq to‘lashga o‘xshab ko‘rinishini isbotlashga harakat qilganlar. Lekin ish haqiga «ishchi kuchi qiymatining puldagi ifodasi» sifatida qarash, aniq ishchi kuchi bozorida ish haqi darajasiga uning unumdorligi, mehnat intensivligi, talab va taklif kabi omillarning ta’sirini yetarli hisobga olmaydi. Hozirgi iqtisodiyot nazariyasida ayrim mualliflar (jumladan, «Ekonomiks», V.D.Kamayev rahbarligida nashr etilgan «Iqtisodiyot nazariyasi» darsligi va boshqalarda) [3, 4] ish haqini mehnat narxi sifatida, ayrimlari esa [5, 6] mehnat bozoridagi talab va taklifning muvozanat narxi sifatida talqin etadilar. Bunda ular asosan bozorda mehnat sotiladi degan tushunchaga asoslanishadi. Mehnat ishchi kuchining ma’lum maqsadga qaratilgan faoliyat jarayoni bo‘lib, mehnatni ishchining malakasi, intensivligi va natijasi bilan bog‘lashga harakat qilganlar. Ish haqining mazmuni to‘g‘risidagi turli nazariyalarni umumlashtirish orqali quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin. 1. Ish haqi to‘g‘risidagi nazariyalarda unga bir tomonlama yondashish xususiyati mavjud bo‘lib, uning murakkab va ko‘p qirrali iqtisodiy jarayon ekanligi ma’lum darajada e’tibordan chetda qolgan. Lekin bu nazariyalarning har birida ish haqining u yoki bu tomoniga to‘g‘ri baho berilgan bo‘lib, ularda foydalanish mumkin bo‘lgan ijobiy mazmun mavjuddir. 2. Ish haqining umumiy darajasi har doim har bir mamlakatda iqtisodiyotning
erishgan darajasiga, ya’ni umumiy mehnat unumdorligi, milliy mahsulot hajmi, 
uning aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Chunki shu 
mahsulotlarning bir qismi mehnatning miqdori va sifatiga qarab taqsimlanadi. 
Shuning uchun ham u turli mamlakatlarda turli miqdorlarda bo‘ladi. 
3. Ish haqining miqdori ishchi kuchini takror ishlab chiqarishga, ishchining 
o‘zini, oila a’zolarini boqishga yetadigan darajada bo‘lishi lozim. 
4. Ish haqining miqdori va darajasi ishchi kuchining malakasi, uning mehnati 
unumdorligi bilan bog‘liq bo‘ladi. 
5. Ish haqining darajasi har bir firma yoki korxonada ishlab chiqarishning 
erishgan darajasi bilan, ya’ni ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot hajmi va bir 
ishchiga to‘g‘ri kelgan miqdori bilan bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun ham u mehnat 
miqdori, malakasi bir xil bo‘lsa-da, turli korxonalarda turlicha miqdorda bo‘lishi 
mumkin. 
Ish haqi-ishchi va xizmatchilarning mehnatining miqdori, sifati va 
unumdorligiga qarab, milliy mahsulotdan oladigan ulushining puldagi ifodasidir. 
Ish haqi ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan zaruriy mahsulot bilan 
chambarchas bog‘liqdir. Chunki ish haqi uning asosiy qismini tashkil etadi. 
Ish haqining asosiy vazifasi ishchi va xizmatchilarning turmush va mehnat 
sharoitini yaxshilash, boshqacha qilib aytganda, mehnat me’yori bilan iste’mol 
me’yori o‘rtasidagi bog‘liqlikni ta’minlashdan iboratdir. Ish haqining mazmunini 
to‘laroq tushunish uchun nominal va real ish haqi tushunchalarini bilish zarurdir. 
Ishchi uchun qanday shaklda va qancha miqdorda ish haqi olishi emas, balki 
unga qancha miqdorda tovarlar va xizmatlar sotib olishi mumkinligi muhim. Shu 
sababli nominal va real ish haqi farqlanadi. 
Nominal ish haqi bu ma’lum vaqt davomida olingan pul summasi yoki pul 
shaklidagi ish 
haqi. 
Real ish haqi-bu nominal ish haqiga sotib olish mumkin bo‘lgan tovarlar va 
xizmatlar miqdori. Boshqacha aytganda real ish haqi-bu nominal ish haqining 
«xarid etish» qobiliyati. O‘z-o‘zidan aniqki, real ish haqi nominal ish haqiga 
Logotip
erishgan darajasiga, ya’ni umumiy mehnat unumdorligi, milliy mahsulot hajmi, uning aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Chunki shu mahsulotlarning bir qismi mehnatning miqdori va sifatiga qarab taqsimlanadi. Shuning uchun ham u turli mamlakatlarda turli miqdorlarda bo‘ladi. 3. Ish haqining miqdori ishchi kuchini takror ishlab chiqarishga, ishchining o‘zini, oila a’zolarini boqishga yetadigan darajada bo‘lishi lozim. 4. Ish haqining miqdori va darajasi ishchi kuchining malakasi, uning mehnati unumdorligi bilan bog‘liq bo‘ladi. 5. Ish haqining darajasi har bir firma yoki korxonada ishlab chiqarishning erishgan darajasi bilan, ya’ni ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot hajmi va bir ishchiga to‘g‘ri kelgan miqdori bilan bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun ham u mehnat miqdori, malakasi bir xil bo‘lsa-da, turli korxonalarda turlicha miqdorda bo‘lishi mumkin. Ish haqi-ishchi va xizmatchilarning mehnatining miqdori, sifati va unumdorligiga qarab, milliy mahsulotdan oladigan ulushining puldagi ifodasidir. Ish haqi ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan zaruriy mahsulot bilan chambarchas bog‘liqdir. Chunki ish haqi uning asosiy qismini tashkil etadi. Ish haqining asosiy vazifasi ishchi va xizmatchilarning turmush va mehnat sharoitini yaxshilash, boshqacha qilib aytganda, mehnat me’yori bilan iste’mol me’yori o‘rtasidagi bog‘liqlikni ta’minlashdan iboratdir. Ish haqining mazmunini to‘laroq tushunish uchun nominal va real ish haqi tushunchalarini bilish zarurdir. Ishchi uchun qanday shaklda va qancha miqdorda ish haqi olishi emas, balki unga qancha miqdorda tovarlar va xizmatlar sotib olishi mumkinligi muhim. Shu sababli nominal va real ish haqi farqlanadi. Nominal ish haqi bu ma’lum vaqt davomida olingan pul summasi yoki pul shaklidagi ish haqi. Real ish haqi-bu nominal ish haqiga sotib olish mumkin bo‘lgan tovarlar va xizmatlar miqdori. Boshqacha aytganda real ish haqi-bu nominal ish haqining «xarid etish» qobiliyati. O‘z-o‘zidan aniqki, real ish haqi nominal ish haqiga
hamda xarid qilinadigan tovarlar va xizmatlar narxiga bog‘liq. Shunday ekan, real 
ish haqi boshqa sharoitlar bir xil bo‘lganda, nominal ish haqiga to‘g‘ri 
mutanosibdir hamda iste’mol buyumlari va xizmatlar narxining darajasiga teskari 
mutanosibdir. Bu miqdorlar nisbatini formulada quyidagicha tasvirlash mumkin: 
Vn 
R 
bu yerda: 
Vr - real ish haqi; 
Vn - nominal ish haqi; 
R - iste’mol buyumlari va xizmatlarning narx darajasi. 
Nominal ish haqi ishlab topilgan pul daromadi darajasini, real ish haqi esa 
xodimlarning iste’moli va farovonlik darajasini tavsiflaydi. 
Ish haqi aholi daromadlarining asosiy tarkibiy qismlaridan birini tashkil qilib, 
u kelajakda ham o‘zining yetakchi o‘rnini saqlab qoladi. 
Vaqtbay ish haqi xodimning malakasi, mehnatining sifati va ishlagan vaqtiga 
qarab to‘lanadigan ish haqidir. U odatda mehnatning natijalarini aniq hisoblab 
bo‘lmaydigan, balki ular aniq vazifalar doirasini bajarish bilan belgilanadigan 
vaqtda (muhandis-texnik xodimlar va xizmatchilar, sozlovchilar, elektromontyorlar 
va shu kabilarga haq to‘lashda) yoki mahsulot ishlab chiqarish texnologik 
jarayonining borishi bilan belgilanadigan va bevosita ishchiga bog‘liq bo‘lmagan 
vaqtlarda (konveyerlar va avtomat liniyalarida ishlash) qo‘llaniladi. 
Ish haqini tashkil etishda uning ikkita asosiy shakli: vaqtbay va ishbay 
shakllari farqlanadi. Uning turlarini quyidagi (12.1-rasm) da ko‘rish mumkin. 
Logotip
hamda xarid qilinadigan tovarlar va xizmatlar narxiga bog‘liq. Shunday ekan, real ish haqi boshqa sharoitlar bir xil bo‘lganda, nominal ish haqiga to‘g‘ri mutanosibdir hamda iste’mol buyumlari va xizmatlar narxining darajasiga teskari mutanosibdir. Bu miqdorlar nisbatini formulada quyidagicha tasvirlash mumkin: Vn R bu yerda: Vr - real ish haqi; Vn - nominal ish haqi; R - iste’mol buyumlari va xizmatlarning narx darajasi. Nominal ish haqi ishlab topilgan pul daromadi darajasini, real ish haqi esa xodimlarning iste’moli va farovonlik darajasini tavsiflaydi. Ish haqi aholi daromadlarining asosiy tarkibiy qismlaridan birini tashkil qilib, u kelajakda ham o‘zining yetakchi o‘rnini saqlab qoladi. Vaqtbay ish haqi xodimning malakasi, mehnatining sifati va ishlagan vaqtiga qarab to‘lanadigan ish haqidir. U odatda mehnatning natijalarini aniq hisoblab bo‘lmaydigan, balki ular aniq vazifalar doirasini bajarish bilan belgilanadigan vaqtda (muhandis-texnik xodimlar va xizmatchilar, sozlovchilar, elektromontyorlar va shu kabilarga haq to‘lashda) yoki mahsulot ishlab chiqarish texnologik jarayonining borishi bilan belgilanadigan va bevosita ishchiga bog‘liq bo‘lmagan vaqtlarda (konveyerlar va avtomat liniyalarida ishlash) qo‘llaniladi. Ish haqini tashkil etishda uning ikkita asosiy shakli: vaqtbay va ishbay shakllari farqlanadi. Uning turlarini quyidagi (12.1-rasm) da ko‘rish mumkin.
 
                                         Ish xaqqi shakllari va tizimlari. 
Ishbay ish haqi ishchining ishlab chiqargan mahsulot miqdori va sifati yoki 
bajargan ishining hajmiga qarab beriladigan ish haqidir. Mahsulot birligi uchun 
to‘lanadigan ish haqi miqdori, tarif stavkasidagi haqni ishlab chiqarish normasiga 
taqsimlash yo‘li bilan aniqlanadi. 
Ish haqi tizimi o‘z ichiga haq to‘lash shakllarining aniq mehnat sharoitlarini 
hisobga oladigan turlari majmuini oladi. Jumladan: 
- oddiy ishbay haq to‘lash tizimida ishlab chiqarish me’yori qay darajada 
bajarilishidan qat’iy nazar, ish haqi yagona mahsulot birligi uchun belgilangan tarif 
bo‘yicha to‘lanadi; 
- mukofotli ishbay haq to‘lash tizimi bir qancha ko‘rsatkichlar, ya’ni reja 
topshirig‘idan ortiqcha hajmda ishlab chiqarilganligi, yuqori sifat darajasi 
ta’minlanganligi va boshqalar uchun mukofot berishni nazarda tutadi; 
- o‘sib boruvchi ishbay haq to‘lashda ishchining belgilab qo‘yilgan me’yor 
doirasida ishlab chiqargan mahsulotiga uning birligi uchun belgilangan tarif 
 
Logotip
Ish xaqqi shakllari va tizimlari. Ishbay ish haqi ishchining ishlab chiqargan mahsulot miqdori va sifati yoki bajargan ishining hajmiga qarab beriladigan ish haqidir. Mahsulot birligi uchun to‘lanadigan ish haqi miqdori, tarif stavkasidagi haqni ishlab chiqarish normasiga taqsimlash yo‘li bilan aniqlanadi. Ish haqi tizimi o‘z ichiga haq to‘lash shakllarining aniq mehnat sharoitlarini hisobga oladigan turlari majmuini oladi. Jumladan: - oddiy ishbay haq to‘lash tizimida ishlab chiqarish me’yori qay darajada bajarilishidan qat’iy nazar, ish haqi yagona mahsulot birligi uchun belgilangan tarif bo‘yicha to‘lanadi; - mukofotli ishbay haq to‘lash tizimi bir qancha ko‘rsatkichlar, ya’ni reja topshirig‘idan ortiqcha hajmda ishlab chiqarilganligi, yuqori sifat darajasi ta’minlanganligi va boshqalar uchun mukofot berishni nazarda tutadi; - o‘sib boruvchi ishbay haq to‘lashda ishchining belgilab qo‘yilgan me’yor doirasida ishlab chiqargan mahsulotiga uning birligi uchun belgilangan tarif
bo‘yicha ish haqi beriladi, me’yordan yuqorisiga esa oshirilgan haq yoki tarif 
bo‘yicha pul to‘lanadi. 
Shuningdek ishbay ish haqi tizimida yakka va jamoa tartibdagi mehnatga haq 
to‘lash farqlanadi. Bunda olingan tayyor mahsulot uchun uning sifati va ishlab 
chiqarish chiqimlarini hisobga olib haq to‘lanadi. Haq to‘lashning jamoa shaklida 
ish haqi mavjud bo‘linmaning pirovard mehnat natijalariga bog‘liq qilib qo‘yiladi. 
Bunda har bir xodim faqat o‘ziga berilgan shaxsiy topshiriqlargagina emas, 
bo‘linmaning butun ish hajmini ham bajarishdan manfaatdor bo‘ladi. 
Ishchilarning ish haqini tabaqalashtirish eng avvalo davlat tarif tizimi 
yordamida amalga oshiriladi. Tarif tizimi yordamida tarmoqlar va mamlakat 
mintaqasi bo‘yicha, ular ichida esa ishlab chiqarish turlari, turli toifadagi xodimlar 
malakasi va mehnat sharoitlariga qarab ishchi va xizmatchilarning ish haqi darajasi 
tartibga solib turiladi. 
Tarif tizimi quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 
- tarif-malaka ma’lumotnomalari ayrim kasblar va mehnat turlarining batafsil 
tavsifi, u yoki bu aniq ishni bajaruvchining bilim va ko‘nikmalariga qo‘yiladigan 
talablardan iborat bo‘ladi, shuningdek, unda bu ishni tariflash uchun qo‘yiladigan 
razryadlar ham ko‘rsatiladi; 
- tarif setkasida razryadlardan tashqari tarif koeffitsientlari ham bo‘lib, ular 
birinchi razryadli ishchiga haq to‘lash bilan keyingi razryadli ishchilar mehnatiga 
haq to‘lashning o‘zaro nisbatini ko‘rsatadi (birinchi razryadning tarif koeffitsienti 
hamma vaqt birga teng bo‘ladi); 
- tarif stavkalari tegishli razryadga ega bo‘lgan ishchining mehnatiga 
to‘lanadigan haq miqdorini belgilab beradi; 
- mehnat qilish sharoiti og‘ir va zararli bo‘lgan ishchilarga tarif stavkasiga 
qo‘shimcha haqlar belgilanadi. Tarif stavkalariga ustamalar shaklidagi haq 
(razryadlar bo‘yicha farqlantirilgan) kasbiy mahorat uchun belgilanadi. 
Alohida tarmoqning iqtisodiyotdagi ahamiyatiga qarab amalda ish haqini va 
mansab maoshlarini farqlantirish ishlari amalga oshiriladi. Bunda mamlakat uchun 
muhim ahamiyatga ega bo‘lgan yetakchi tarmoqlarga tajribali, malakali kadrlarni 
Logotip
bo‘yicha ish haqi beriladi, me’yordan yuqorisiga esa oshirilgan haq yoki tarif bo‘yicha pul to‘lanadi. Shuningdek ishbay ish haqi tizimida yakka va jamoa tartibdagi mehnatga haq to‘lash farqlanadi. Bunda olingan tayyor mahsulot uchun uning sifati va ishlab chiqarish chiqimlarini hisobga olib haq to‘lanadi. Haq to‘lashning jamoa shaklida ish haqi mavjud bo‘linmaning pirovard mehnat natijalariga bog‘liq qilib qo‘yiladi. Bunda har bir xodim faqat o‘ziga berilgan shaxsiy topshiriqlargagina emas, bo‘linmaning butun ish hajmini ham bajarishdan manfaatdor bo‘ladi. Ishchilarning ish haqini tabaqalashtirish eng avvalo davlat tarif tizimi yordamida amalga oshiriladi. Tarif tizimi yordamida tarmoqlar va mamlakat mintaqasi bo‘yicha, ular ichida esa ishlab chiqarish turlari, turli toifadagi xodimlar malakasi va mehnat sharoitlariga qarab ishchi va xizmatchilarning ish haqi darajasi tartibga solib turiladi. Tarif tizimi quyidagilarni o‘z ichiga oladi: - tarif-malaka ma’lumotnomalari ayrim kasblar va mehnat turlarining batafsil tavsifi, u yoki bu aniq ishni bajaruvchining bilim va ko‘nikmalariga qo‘yiladigan talablardan iborat bo‘ladi, shuningdek, unda bu ishni tariflash uchun qo‘yiladigan razryadlar ham ko‘rsatiladi; - tarif setkasida razryadlardan tashqari tarif koeffitsientlari ham bo‘lib, ular birinchi razryadli ishchiga haq to‘lash bilan keyingi razryadli ishchilar mehnatiga haq to‘lashning o‘zaro nisbatini ko‘rsatadi (birinchi razryadning tarif koeffitsienti hamma vaqt birga teng bo‘ladi); - tarif stavkalari tegishli razryadga ega bo‘lgan ishchining mehnatiga to‘lanadigan haq miqdorini belgilab beradi; - mehnat qilish sharoiti og‘ir va zararli bo‘lgan ishchilarga tarif stavkasiga qo‘shimcha haqlar belgilanadi. Tarif stavkalariga ustamalar shaklidagi haq (razryadlar bo‘yicha farqlantirilgan) kasbiy mahorat uchun belgilanadi. Alohida tarmoqning iqtisodiyotdagi ahamiyatiga qarab amalda ish haqini va mansab maoshlarini farqlantirish ishlari amalga oshiriladi. Bunda mamlakat uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan yetakchi tarmoqlarga tajribali, malakali kadrlarni
jalb etish, bu tarmoqlarda ishchi va xizmatchilar tarkibi barqaror bo‘lishini 
ta’minlaydigan sharoitlarni vujudga keltirish maqsadi ko‘zlanadi. 
Rеspublikаdа tаrif sеtkаsi 22 ta rаzryaddаn tаshkil tоpgаn. Ishchilar 
mеhnаtini 1-8 rаzryadlаr аsоsidа, mutаxаssis vа xizmаtchilаr 9-16 rаzryadlаr 
bo,yichа, yuqоri lаvоzimli xizmаtchilаr esа 17-22 razryadlar bo,yichа ishgа qаbul 
qilinadilar vа ulаrgа shu rаzryadlаri аsоsidа ish haqi to’lanadi. Respublikada 
aholini ijtimoiy himoyalashni ta’minlash maqsadida iqtisodiy rivojlanishdagi 
inflyatsiya jarayoni darajalarini e’tiborga olgan holda ish haqining eng past 
darajasini belgilash asosida oshirib borilmoqda. Shuningdek tarif tizimi orqali ish 
haqi tabaqalashtirilib, turli kasblar va ish turlari uchun ish haqi to‘lashning yagona 
razryadlari aniqlangan. Narxlar o‘sishi bilan minimal ish haqi darajasi (1-razryad) 
hamda barcha razryadlar ular o‘rtasidagi nisbat saqlangan holda oshirib boriladi. 
21 may 2019 yilda «Mehnatga haq to‘lash, pensiyalar va boshqa to‘lovlar 
miqdorlarini aniqlash tartibini takomillashtirish to‘g‘risida» PF-5723 sonli 
Prezident Farmoni qabul qilindi. 
2020-yil 1-fevraldan boshlab ish haqining eng kam miqdori o‘rniga quyidagi 
miqdorlar belgilandi: 
- mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori - 679 330 so‘m; 
- bazaviy hisoblash miqdori - 223 000 so‘m; 
- pensiyani hisoblashning bazaviy miqdori - 238 610 so‘m; 
- eng kam yoshga doir pensiyalar - 466680 so‘m; 
- bolalikdan nogironlarga beriladigan nafaqa - oyiga 466680 so‘m; 
- zarur ish stajiga ega bo‘lmagan keksa yoshdagi va mehnatga layoqatsiz 
fuqarolarga beriladigan nafaqa oyiga 286390 so‘m miqdorida belgilandi. 
Bunda: mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori maosh, ustamalar, 
qo‘shimcha haq, gonorar, qo‘shimcha ish uchun kompensatsiya to‘lovlari va 
rag‘batlantiruvchi tusdagi to‘lovlarning boshqa turlari, shuningdek, qonunchilikda 
belgilangan ushlanmalar, ilgari eng kam ish haqiga nisbatan belgilab qo‘yilgan 
boshqa to‘lovlar miqdorini aniqlashda hamda oilalarning ijtimoiy qo‘llab-
quvvatlashga muhtojligi va ishsizlik bo‘yicha nafaqalar miqdorini aniqlashda 
Logotip
jalb etish, bu tarmoqlarda ishchi va xizmatchilar tarkibi barqaror bo‘lishini ta’minlaydigan sharoitlarni vujudga keltirish maqsadi ko‘zlanadi. Rеspublikаdа tаrif sеtkаsi 22 ta rаzryaddаn tаshkil tоpgаn. Ishchilar mеhnаtini 1-8 rаzryadlаr аsоsidа, mutаxаssis vа xizmаtchilаr 9-16 rаzryadlаr bo,yichа, yuqоri lаvоzimli xizmаtchilаr esа 17-22 razryadlar bo,yichа ishgа qаbul qilinadilar vа ulаrgа shu rаzryadlаri аsоsidа ish haqi to’lanadi. Respublikada aholini ijtimoiy himoyalashni ta’minlash maqsadida iqtisodiy rivojlanishdagi inflyatsiya jarayoni darajalarini e’tiborga olgan holda ish haqining eng past darajasini belgilash asosida oshirib borilmoqda. Shuningdek tarif tizimi orqali ish haqi tabaqalashtirilib, turli kasblar va ish turlari uchun ish haqi to‘lashning yagona razryadlari aniqlangan. Narxlar o‘sishi bilan minimal ish haqi darajasi (1-razryad) hamda barcha razryadlar ular o‘rtasidagi nisbat saqlangan holda oshirib boriladi. 21 may 2019 yilda «Mehnatga haq to‘lash, pensiyalar va boshqa to‘lovlar miqdorlarini aniqlash tartibini takomillashtirish to‘g‘risida» PF-5723 sonli Prezident Farmoni qabul qilindi. 2020-yil 1-fevraldan boshlab ish haqining eng kam miqdori o‘rniga quyidagi miqdorlar belgilandi: - mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori - 679 330 so‘m; - bazaviy hisoblash miqdori - 223 000 so‘m; - pensiyani hisoblashning bazaviy miqdori - 238 610 so‘m; - eng kam yoshga doir pensiyalar - 466680 so‘m; - bolalikdan nogironlarga beriladigan nafaqa - oyiga 466680 so‘m; - zarur ish stajiga ega bo‘lmagan keksa yoshdagi va mehnatga layoqatsiz fuqarolarga beriladigan nafaqa oyiga 286390 so‘m miqdorida belgilandi. Bunda: mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori maosh, ustamalar, qo‘shimcha haq, gonorar, qo‘shimcha ish uchun kompensatsiya to‘lovlari va rag‘batlantiruvchi tusdagi to‘lovlarning boshqa turlari, shuningdek, qonunchilikda belgilangan ushlanmalar, ilgari eng kam ish haqiga nisbatan belgilab qo‘yilgan boshqa to‘lovlar miqdorini aniqlashda hamda oilalarning ijtimoiy qo‘llab- quvvatlashga muhtojligi va ishsizlik bo‘yicha nafaqalar miqdorini aniqlashda
qo‘llaniladi. 
Mehnat munosabatlarining 
iqtisodiy mazmuni va kasaba 
uyushmalarining o‘rni. 
Mehnat munosabatlari-ish beruvchilar va yonlanma ishchilar o‘rtasidagi 
mehnat sharoitlari va mehnatga haq to‘lash bo‘yicha munosabatlardir. 
Ishga yonlash bo‘yicha korxona ma’muriyati va ishchilar o‘rtasidagi 
munosabat mehnat shartnomalari yordamida shakllanadi. Mehnat shartnomalari-
korxona ma’muriyati va ishchilar o‘rtasidagi ishga yonlash bo‘yicha munosabatni 
namoyon etuvchi va tartibga soluvchi huquqiy hujjat. Mehnat shartnomalari avvalo 
ish haqi stavkasi, me’yordan ortiqcha bajarilgan ishlar uchun stavka, dam olish 
kunlari va tanaffuslar, pensiya fondlari va sog‘liqni saqlashga ajratmalar hamda 
narxlaming o‘zgarishini hisobga olib iste’mol savati qiymatini tartibga solish kabi 
jihatlarni o‘z ichiga oladi. Shuningdek mehnat sharoiti masalalari qarab chiqiladi 
va qator tashkiliy masalalar hal qilinadi. Odatda kelishuv bir necha yilga,asosan 
uch yilga tuziladi. Ayrim hollarda davlat ham korxona ma’muriyati va ishchilar 
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarga, masalan, ish tashlash masalalariga tegishli 
munosabatlarga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ammo ish tashlash huquqi «Iqtisodiy, 
ijtimoiy va madaniy huquqlar haqidagi xalqaro pakt»da mustahkamlangan asosiy 
ijtimoiy-iqtisodiy huquq va erkinliklar jumlasiga kiradi. 
Ko‘pchilik mamlakatlarda mehnat munosabatlarining rivojlanishida bosh 
masala ishsizlikni ijtimoiy kafolatlashga, ishlovchilarning mehnat sharoitini 
yaxshilash va ish haqini oshirish imkoniyatlari bilan bog‘liq masalalar hisoblanadi. 
Bu muammolarni hal qilishda asosiy ro‘l kasaba uyushmalariga tegishli bo‘ladi. 
Aksariyat ishchi kuchi bozorlarida ishchilar o‘zlarining ishchi kuchini kasaba 
uyushmalari orqali jamoa bo‘lib taklif qiladilar. Kasaba uyushmalari nisbatan ko‘p 
sonli ishga yonlovchilar bilan muzokaralar olib boradi va ularning asosiy iqtisodiy 
vazifasi ish haqini oshirishdan iborat bo‘ladi. Kasaba uyushmalari bu maqsadga 
turli xil yo‘llar bilan erishishi mumkin. 
1. Ishchi kuchiga bo‘lgan talabni oshirish. Kasaba uyushmalar nuqtai 
Logotip
qo‘llaniladi. Mehnat munosabatlarining iqtisodiy mazmuni va kasaba uyushmalarining o‘rni. Mehnat munosabatlari-ish beruvchilar va yonlanma ishchilar o‘rtasidagi mehnat sharoitlari va mehnatga haq to‘lash bo‘yicha munosabatlardir. Ishga yonlash bo‘yicha korxona ma’muriyati va ishchilar o‘rtasidagi munosabat mehnat shartnomalari yordamida shakllanadi. Mehnat shartnomalari- korxona ma’muriyati va ishchilar o‘rtasidagi ishga yonlash bo‘yicha munosabatni namoyon etuvchi va tartibga soluvchi huquqiy hujjat. Mehnat shartnomalari avvalo ish haqi stavkasi, me’yordan ortiqcha bajarilgan ishlar uchun stavka, dam olish kunlari va tanaffuslar, pensiya fondlari va sog‘liqni saqlashga ajratmalar hamda narxlaming o‘zgarishini hisobga olib iste’mol savati qiymatini tartibga solish kabi jihatlarni o‘z ichiga oladi. Shuningdek mehnat sharoiti masalalari qarab chiqiladi va qator tashkiliy masalalar hal qilinadi. Odatda kelishuv bir necha yilga,asosan uch yilga tuziladi. Ayrim hollarda davlat ham korxona ma’muriyati va ishchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarga, masalan, ish tashlash masalalariga tegishli munosabatlarga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ammo ish tashlash huquqi «Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar haqidagi xalqaro pakt»da mustahkamlangan asosiy ijtimoiy-iqtisodiy huquq va erkinliklar jumlasiga kiradi. Ko‘pchilik mamlakatlarda mehnat munosabatlarining rivojlanishida bosh masala ishsizlikni ijtimoiy kafolatlashga, ishlovchilarning mehnat sharoitini yaxshilash va ish haqini oshirish imkoniyatlari bilan bog‘liq masalalar hisoblanadi. Bu muammolarni hal qilishda asosiy ro‘l kasaba uyushmalariga tegishli bo‘ladi. Aksariyat ishchi kuchi bozorlarida ishchilar o‘zlarining ishchi kuchini kasaba uyushmalari orqali jamoa bo‘lib taklif qiladilar. Kasaba uyushmalari nisbatan ko‘p sonli ishga yonlovchilar bilan muzokaralar olib boradi va ularning asosiy iqtisodiy vazifasi ish haqini oshirishdan iborat bo‘ladi. Kasaba uyushmalari bu maqsadga turli xil yo‘llar bilan erishishi mumkin. 1. Ishchi kuchiga bo‘lgan talabni oshirish. Kasaba uyushmalar nuqtai
nazaridan ish haqini oshirishning eng qulay usuli ishchi kuchiga bo‘lgan talabni 
kengaytirish hisoblanadi. Ishchi kuchiga bo‘lgan talabning ortishi natijasida ish 
haqi stavkasi ham, ishchi o‘rinlari soni ham ortadi. Kasaba uyushmalari bu talabni 
belgilovchi bir yoki bir necha omillarni o‘zgartirish yo‘li bilan ishchi kuchiga 
bo‘lgan talabni ko‘paytirishlari mumkin: ishlab chiqariladigan mahsulot yoki 
ko‘rsatiladigan xizmatga talabni oshirish; mehnat unumdorligini oshirish; ishchi 
kuchi bilan birgalikda foydalanadigan boshqa ishlab chiqarish omillari narxlarini 
o‘zgartirish. 
2. Ishchi kuchi taklifini qisqartirish. Kasaba uyushmalari ishchi kuchi 
taklifini qisqartirish yo‘li bilan ish haqi stavkasini oshirishlari mumkin. Bunga 
quyidagi yo‘llar bilan erishiladi: immigratsiyani cheklash; bolalar mehnatini 
qisqartirish; pensiyaga muddatida chiqishni qo‘llab- quvvatlash; ish haftasini 
qisqartirishga yordam berish. Bulardan tashqari kasaba uyushmalari tadbirkorlarni 
o‘z a’zolarini ishga yollashga majbur qilib, ishchi kuchi taklifi ustidan to‘liq 
nazorat o‘rnatadi. Kasaba uyushmalari o‘z a’zolari sonini qisqartirish siyosati 
orqali ishchi kuchi taklifini sun’iy ravishda qisqartiradi. Bu, o‘z navbatida, ish haqi 
stavkasining ortishiga olib keladi. 
3. Kasb bo‘yicha malaka darajasini litsenziyalash. Bu ma’lum mehnat turi 
taklifini cheklash vositasi hisoblanadi. Bunda kasaba uyushmalari korxona 
ma’muriyatiga ma’lum kasbdagi ishchilar aniq ko‘rsatilgan talablarga javob bergan 
taqdirda ishga qabul qilishga ta’sir ko‘rsatadi. Bu talablar o‘z ichiga ishchining 
ta’lim darajasi, mutaxassislik bo‘yicha ish staji, imtihon natijasi va shaxsiy 
tavsiflarini oladi. 
4. Kasaba uyushmalari jamoa shartnomalari tuzishda monopol holatga ega 
bo‘lgan tadbirkorlarga qarshilik ko‘rsatish yo‘li bilan ham ish haqi stavkasini 
oshirishga erishishi mumkin. Buning natijasida ish haqini oshirish bilan bog‘liq 
qo‘shimcha sarflar, yangi ishchi kuchini yonlash natijasida olinadigan qo‘shimcha 
mahsulot hajmidan ortiq bo‘ladi. 
Kasaba uyushmalari o‘zlarining iqtisodiy vazifalarini amalga oshirishlarida 
manfaatlari 
himoya 
qilinayotgan 
ishchilar 
guruhining 
kasbiy 
ixtisosligi 
Logotip
nazaridan ish haqini oshirishning eng qulay usuli ishchi kuchiga bo‘lgan talabni kengaytirish hisoblanadi. Ishchi kuchiga bo‘lgan talabning ortishi natijasida ish haqi stavkasi ham, ishchi o‘rinlari soni ham ortadi. Kasaba uyushmalari bu talabni belgilovchi bir yoki bir necha omillarni o‘zgartirish yo‘li bilan ishchi kuchiga bo‘lgan talabni ko‘paytirishlari mumkin: ishlab chiqariladigan mahsulot yoki ko‘rsatiladigan xizmatga talabni oshirish; mehnat unumdorligini oshirish; ishchi kuchi bilan birgalikda foydalanadigan boshqa ishlab chiqarish omillari narxlarini o‘zgartirish. 2. Ishchi kuchi taklifini qisqartirish. Kasaba uyushmalari ishchi kuchi taklifini qisqartirish yo‘li bilan ish haqi stavkasini oshirishlari mumkin. Bunga quyidagi yo‘llar bilan erishiladi: immigratsiyani cheklash; bolalar mehnatini qisqartirish; pensiyaga muddatida chiqishni qo‘llab- quvvatlash; ish haftasini qisqartirishga yordam berish. Bulardan tashqari kasaba uyushmalari tadbirkorlarni o‘z a’zolarini ishga yollashga majbur qilib, ishchi kuchi taklifi ustidan to‘liq nazorat o‘rnatadi. Kasaba uyushmalari o‘z a’zolari sonini qisqartirish siyosati orqali ishchi kuchi taklifini sun’iy ravishda qisqartiradi. Bu, o‘z navbatida, ish haqi stavkasining ortishiga olib keladi. 3. Kasb bo‘yicha malaka darajasini litsenziyalash. Bu ma’lum mehnat turi taklifini cheklash vositasi hisoblanadi. Bunda kasaba uyushmalari korxona ma’muriyatiga ma’lum kasbdagi ishchilar aniq ko‘rsatilgan talablarga javob bergan taqdirda ishga qabul qilishga ta’sir ko‘rsatadi. Bu talablar o‘z ichiga ishchining ta’lim darajasi, mutaxassislik bo‘yicha ish staji, imtihon natijasi va shaxsiy tavsiflarini oladi. 4. Kasaba uyushmalari jamoa shartnomalari tuzishda monopol holatga ega bo‘lgan tadbirkorlarga qarshilik ko‘rsatish yo‘li bilan ham ish haqi stavkasini oshirishga erishishi mumkin. Buning natijasida ish haqini oshirish bilan bog‘liq qo‘shimcha sarflar, yangi ishchi kuchini yonlash natijasida olinadigan qo‘shimcha mahsulot hajmidan ortiq bo‘ladi. Kasaba uyushmalari o‘zlarining iqtisodiy vazifalarini amalga oshirishlarida manfaatlari himoya qilinayotgan ishchilar guruhining kasbiy ixtisosligi
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda yopiq yoki ochiq turda tashkil etilishi 
mumkin. Yopiq turdagi kasaba uyushmalari ish haqi darajasini oshirish uchun 
ishchi kuchi taklifini qisqartirishga harakat qiladilar. Bu ko‘proq ma’lum kasb 
egalari, masalan, duradgorlar, elektr payvandchilar kabilarni o‘ziga birlashtiruvchi 
bo‘lim kasaba uyushmalari tarzida tashkil etiladi. Bo‘lim kasaba uyushmalari ish 
beruvchilarni faqat mazkur kasaba uyushmasiga a’zo bo‘lgan ishchilarni yonlashga 
majbur etib, shu orqali ishchi kuchi taklifi ustidan nazorat o‘rnatadilar. Zarur holda 
kasaba 
uyushmasiga 
a’zolikni
Logotip
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda yopiq yoki ochiq turda tashkil etilishi mumkin. Yopiq turdagi kasaba uyushmalari ish haqi darajasini oshirish uchun ishchi kuchi taklifini qisqartirishga harakat qiladilar. Bu ko‘proq ma’lum kasb egalari, masalan, duradgorlar, elektr payvandchilar kabilarni o‘ziga birlashtiruvchi bo‘lim kasaba uyushmalari tarzida tashkil etiladi. Bo‘lim kasaba uyushmalari ish beruvchilarni faqat mazkur kasaba uyushmasiga a’zo bo‘lgan ishchilarni yonlashga majbur etib, shu orqali ishchi kuchi taklifi ustidan nazorat o‘rnatadilar. Zarur holda kasaba uyushmasiga a’zolikni
qisqartirish orqali ishchi kuchi taklifini sun’iy yo‘l bilan qisqartiradilar. Bunda ular 
quyidagi yo‘llardan foydalanishlari mumkin: 
- o‘qitish, kasbga tayyorlash muddatini cho‘zish; 
- kasaba uyushmasiga a’zo bo‘lish badallarini oshirish; 
- yangi a’zolarni qabul qilishni cheklash yoki umuman taqiqlash va 
boshqalar. 
Bu tadbirlar asosida ishchi kuchi taklifini qisqartirish hamda ish haqi 
darajasini oshirish jarayonini quyidagi rasm orqali ko‘rish mumkin (12.2-rasm). 
 Yopiq turdagi kasaba uyushmasining ish haqi darajasiga ta’siri. 
Rasmdan ko‘rinib turibdiki, kasaba uyushmalari ishchi kuchi taklifini S1S1 
dan S2S2 ga qadar qisqartirish orqali ish haqi darajasini W1 dan W2 ga qadar 
oshirishga erishadilar. Biroq, ishchi kuchi taklifining pasayishi yollangan ishchilar 
sonining Q1 dan Q2 ga qadar qisqarishiga olib keladi. 
Aksariyat kasaba uyushmalari o‘z a’zolari sonini cheklashga harakat 
qilmaydilar. Aksincha, ular barcha mayjud yoki keyinchalik yollanuvchi 
ishchilarni birlashtirishga harakat qiladilar. Bu ochiq turdagi kasaba uyushmalari 
uchun xos bo‘lib, tarmoqdagi barcha ishchilarni, ularning malakasidan qat’iy 
nazar, o‘z saflariga a’zo bo‘lishiga intiladilar. Bu o‘rinda, agar kasaba uyushmasi 
a’zolari faqat malakali mutaxassislardan tarkib topsa, uni yopiq tarzda tashkil etish 
ham mumkin bo‘ladi. 
Chunki ish beruvchilar bu qadar katta miqdordagi malakali mutaxassislarni 
ishdan bo‘shatib, ular o‘rniga boshqalarini qabul qilish imkoniyatiga ega 
bo‘lmaydilar. Biroq, o‘ziga malakasiz yoki past malakali ishchilarni birlashtirgan 
Logotip
qisqartirish orqali ishchi kuchi taklifini sun’iy yo‘l bilan qisqartiradilar. Bunda ular quyidagi yo‘llardan foydalanishlari mumkin: - o‘qitish, kasbga tayyorlash muddatini cho‘zish; - kasaba uyushmasiga a’zo bo‘lish badallarini oshirish; - yangi a’zolarni qabul qilishni cheklash yoki umuman taqiqlash va boshqalar. Bu tadbirlar asosida ishchi kuchi taklifini qisqartirish hamda ish haqi darajasini oshirish jarayonini quyidagi rasm orqali ko‘rish mumkin (12.2-rasm). Yopiq turdagi kasaba uyushmasining ish haqi darajasiga ta’siri. Rasmdan ko‘rinib turibdiki, kasaba uyushmalari ishchi kuchi taklifini S1S1 dan S2S2 ga qadar qisqartirish orqali ish haqi darajasini W1 dan W2 ga qadar oshirishga erishadilar. Biroq, ishchi kuchi taklifining pasayishi yollangan ishchilar sonining Q1 dan Q2 ga qadar qisqarishiga olib keladi. Aksariyat kasaba uyushmalari o‘z a’zolari sonini cheklashga harakat qilmaydilar. Aksincha, ular barcha mayjud yoki keyinchalik yollanuvchi ishchilarni birlashtirishga harakat qiladilar. Bu ochiq turdagi kasaba uyushmalari uchun xos bo‘lib, tarmoqdagi barcha ishchilarni, ularning malakasidan qat’iy nazar, o‘z saflariga a’zo bo‘lishiga intiladilar. Bu o‘rinda, agar kasaba uyushmasi a’zolari faqat malakali mutaxassislardan tarkib topsa, uni yopiq tarzda tashkil etish ham mumkin bo‘ladi. Chunki ish beruvchilar bu qadar katta miqdordagi malakali mutaxassislarni ishdan bo‘shatib, ular o‘rniga boshqalarini qabul qilish imkoniyatiga ega bo‘lmaydilar. Biroq, o‘ziga malakasiz yoki past malakali ishchilarni birlashtirgan
kasaba uyushmasi a’zolikni cheklay olmaydi, bunday holatda ish beruvchilar bu 
ishchilarni kasaba uyushmasiga a’zo bo‘lmagan ishchilar bilan almashtirish 
imkoniyatiga ega bo‘lib, bu holat kasaba uyushmasining amal qilish zaruratini 
yo‘qqa chiqaradi. Agar tarmoq kasaba uyushmasi mazkur tarmoqdagi deyarli 
barcha ishchilarni birlashtira olsa, u holda ish haqi darajasi bo‘yicha shartnoma 
tuzishda kasaba uyushmalari korxona ma’muriyatini o‘z ta’siri doirasida ushlab 
tura oladi. Ma’muriyat tomonidan ularning shartlari inkor etilgan holda, ishchilarni 
ish tashlashga undash orqali kasaba uyushmalari korxonani ishchi kuchi taklifidan 
to‘liq mahrum etishi mumkin. 
Ochiq turdagi kasaba uyushmasining ish haqi darajasiga ta’sirini quyidagi 
chizma orqali ko‘rish mumkin (12.3-rasm). 
Ochiq turdagi yoki tarmoq kasaba uyushmasi deyarli barcha ishchilarni o‘z 
tarkibiga kiritish orqali ishchi kuchi taklifini nazorat qilib, ish haqi darajasini erkin 
raqobat sharoitidagi W1 dan W2 ga qadar oshiradilar. Natijada ishchi kuchi taklifi 
egri chizig‘i SS dan W2aS ga siljiydi. W2 ish haqi darajasida ish beruvchilar 
bandlik darajasini Q1 dan Q2 ga qadar qisqartiradilar. 
 
Logotip
kasaba uyushmasi a’zolikni cheklay olmaydi, bunday holatda ish beruvchilar bu ishchilarni kasaba uyushmasiga a’zo bo‘lmagan ishchilar bilan almashtirish imkoniyatiga ega bo‘lib, bu holat kasaba uyushmasining amal qilish zaruratini yo‘qqa chiqaradi. Agar tarmoq kasaba uyushmasi mazkur tarmoqdagi deyarli barcha ishchilarni birlashtira olsa, u holda ish haqi darajasi bo‘yicha shartnoma tuzishda kasaba uyushmalari korxona ma’muriyatini o‘z ta’siri doirasida ushlab tura oladi. Ma’muriyat tomonidan ularning shartlari inkor etilgan holda, ishchilarni ish tashlashga undash orqali kasaba uyushmalari korxonani ishchi kuchi taklifidan to‘liq mahrum etishi mumkin. Ochiq turdagi kasaba uyushmasining ish haqi darajasiga ta’sirini quyidagi chizma orqali ko‘rish mumkin (12.3-rasm). Ochiq turdagi yoki tarmoq kasaba uyushmasi deyarli barcha ishchilarni o‘z tarkibiga kiritish orqali ishchi kuchi taklifini nazorat qilib, ish haqi darajasini erkin raqobat sharoitidagi W1 dan W2 ga qadar oshiradilar. Natijada ishchi kuchi taklifi egri chizig‘i SS dan W2aS ga siljiydi. W2 ish haqi darajasida ish beruvchilar bandlik darajasini Q1 dan Q2 ga qadar qisqartiradilar.