Ish joylarini tashkil etish, ixtisoslashtirish va rivojlantirish

Yuklangan vaqt

2024-06-27

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

21

Faytl hajmi

39,3 KB


Ish joylarini tashkil etish, ixtisoslashtirish va rivojlantirish Reja: 1.Ish joylari va ularning turkumlanishi 2.Ish joyini tashkil etilishi. 3.Ish joylarini ixtisoslashtirish 4.Ish joylarini rejalashtirish. 5.Ish joylarini uskunalash va jixozlash xamda ularga qo‘yiladigan. 6.Ish joylariga xizmat ko‘rsatishni tashkil etish. 5.1. Ish joylari va ularning turkumlanishi (klassifikatsiyasi) Ishlab chiqarish hududining bitta ish bajaruvchiga yoki bir guruh ishchilarga ajratib berilgan hamda mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish uchun kerakli bo‘lgan mehnat qurollari va mehnat predmetlari bilan yetarli ta’minlangan maydoni (uchastkasi) ish joyi, deb ataladi. Ish joylarini tashkil etish va ularga xizmat ko‘rsatish mehnatni tashkil etish va normalashning eng muhim yo‘nalishlaridan biridir. Mehnat qanday shaklda bo‘lmasin, doim xodimning ish joyida qiladigan harakatlar yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Demak, mehnat samaradorligi ish joyini tashkil etish va unga xizmat ko‘rsatish holati hozirgi zamon talablari darajasiga to‘la javob berishiga ham bog‘liq. Har bir ish joyi ish vaqtini, aqliy va jismoniy kuchni kam sarflab, yuqori unumli va samarali ish qilishga maksimal darajada moslashtirilgan bo‘lishi lozim. Ish joylarini tashkil etish choralari deganimizda ularni asosiy texnologik uskunalar, texnologiya jihozlari, transport vositalari, ish uchun jihoz - mebel, aloqa va signalizatsiya vositalari bilan yetarli ta’minlashni tushunamiz. Bundan tashqari, ish joyida mehnatni tashkil etish bu boradagi usul va uslublarni takomillashtirishni, mehnat uchun qo‘lay shart - sharoit yaratilishini hamda mehnatni tashkil etishning boshqa elementlarini amalga oshirishni ko‘zda tutadi. Bu tadbirlar, eng avvalo, asbob - uskunalardan yaxshi foydalanishga, unumli ishni ta’min etishga, ishlab chiqarish davrini qisqartirishga yordam beradi. Ish joylarini tashkil etish, ixtisoslashtirish va rivojlantirish Reja: 1.Ish joylari va ularning turkumlanishi 2.Ish joyini tashkil etilishi. 3.Ish joylarini ixtisoslashtirish 4.Ish joylarini rejalashtirish. 5.Ish joylarini uskunalash va jixozlash xamda ularga qo‘yiladigan. 6.Ish joylariga xizmat ko‘rsatishni tashkil etish. 5.1. Ish joylari va ularning turkumlanishi (klassifikatsiyasi) Ishlab chiqarish hududining bitta ish bajaruvchiga yoki bir guruh ishchilarga ajratib berilgan hamda mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish uchun kerakli bo‘lgan mehnat qurollari va mehnat predmetlari bilan yetarli ta’minlangan maydoni (uchastkasi) ish joyi, deb ataladi. Ish joylarini tashkil etish va ularga xizmat ko‘rsatish mehnatni tashkil etish va normalashning eng muhim yo‘nalishlaridan biridir. Mehnat qanday shaklda bo‘lmasin, doim xodimning ish joyida qiladigan harakatlar yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Demak, mehnat samaradorligi ish joyini tashkil etish va unga xizmat ko‘rsatish holati hozirgi zamon talablari darajasiga to‘la javob berishiga ham bog‘liq. Har bir ish joyi ish vaqtini, aqliy va jismoniy kuchni kam sarflab, yuqori unumli va samarali ish qilishga maksimal darajada moslashtirilgan bo‘lishi lozim. Ish joylarini tashkil etish choralari deganimizda ularni asosiy texnologik uskunalar, texnologiya jihozlari, transport vositalari, ish uchun jihoz - mebel, aloqa va signalizatsiya vositalari bilan yetarli ta’minlashni tushunamiz. Bundan tashqari, ish joyida mehnatni tashkil etish bu boradagi usul va uslublarni takomillashtirishni, mehnat uchun qo‘lay shart - sharoit yaratilishini hamda mehnatni tashkil etishning boshqa elementlarini amalga oshirishni ko‘zda tutadi. Bu tadbirlar, eng avvalo, asbob - uskunalardan yaxshi foydalanishga, unumli ishni ta’min etishga, ishlab chiqarish davrini qisqartirishga yordam beradi.
Ish joylari shu yerda bajariladigan mehnatning o‘ziga xos xususiyatiga, ishlatiladigan asbob-uskunalarga, birgalashib ishlovchi xodimlar soniga, ish joylarini ixtisoslashtirish darajasiga, ko‘chish va ko‘chmasligiga, qaerda joylashganiga qarab bir-biridan farq qiladi. Mehnat xarakteriga qarab, ish joylari qo‘l kuchi ishlatiladigan, mexanizatsiyalashtirilgan, mashinalashtirilgan va avtomatlashtirilgan ish joylariga bo‘linadi. Qo‘l kuchi ishlatiladigan ish joyining xarakterli xususiyati shundaki, unda xodim texnologik jarayonlarni eng sodda(oddiy) asboblar va uskunalar ishlatish vositasida bajaradi. Tikuvchilik korxonasidagi bichuv qaychisi bunga misol bo‘lishi mumkin. Bichuvchi o‘z ishini qaychi ushlab, faqat qo‘l kuchi bilan bajaradi yoki bo‘lmasa jihozning qismlarini va uzellarini qo‘l bilan yig‘ish haqida ham shunday deyish mumkin. Bunday ish joylarida bajariladigan ishlar, xizmatlar nafaqat o‘zlarining sermehnatligi bilan ajralib turadi, bunday ish joylarida, odatda, mehnat samardorligi (unumdorligi) ham uncha yuqori bo‘lmaydi. Shuni ham eslatish joizki, ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish sohasidan qo‘l kuchi ishlatiladigan ish joylarini mutlaqo yo‘qotib bo‘lmaydi. Hatto to‘la avtomatlashtirilgan jarayonlarda ham avtomatik tizimni rostlash (naladka) va tartibga solish (regulirovka) kabi ishlar ko‘p hollarda qo‘lda bajariladi. Mexanizatsiyalashtirilgan ish joyida ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish operatsiyalari mexanizmlar vositasida amalga oshiriladi. Bu yerdagi mexanizmlar kishi qo‘li bilan harakatga keltiriladi va u mashina-qo‘l kuchi ishlatiladigan ish joyi deb ataladi. Tikuv mashinasida tikish, metallsozlik va yog‘ochsozlik jihozlarida qismlarni (detallarni) qo‘lda uzatib ishlash va h.k.lar bunga misol bo‘la oladi. Bu holdagi ish joylarining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, xodim ish joyida ishlatilayotgan xom ashyolarning o‘zgarishiga o‘z kuchini sarflamaydi, ularga ta’sir o‘tkazmaydi, faqatgina yordamchi ishlar, mexanizatsiyalashgan ish joylarida texnologik jarayonlar mashina yoki mexanizmlar yordamida amalga oshiriladi. Xodimlar bu jarayonlarda bevosita qatnashadilar, lekin ularning faoliyatlari asosan mehnat vositalarini boshqarishga (xom ashyolarni jihozga o‘rnatish, jihozlarni yurgizish va to‘xtatish, mashina (jihoz) mexanizmlarining ishlashini nazorat qilish, tayyorlangan mahsulot yoki bajarilgan xizmatning sifatini tekshirish, ishlov berilgan Ish joylari shu yerda bajariladigan mehnatning o‘ziga xos xususiyatiga, ishlatiladigan asbob-uskunalarga, birgalashib ishlovchi xodimlar soniga, ish joylarini ixtisoslashtirish darajasiga, ko‘chish va ko‘chmasligiga, qaerda joylashganiga qarab bir-biridan farq qiladi. Mehnat xarakteriga qarab, ish joylari qo‘l kuchi ishlatiladigan, mexanizatsiyalashtirilgan, mashinalashtirilgan va avtomatlashtirilgan ish joylariga bo‘linadi. Qo‘l kuchi ishlatiladigan ish joyining xarakterli xususiyati shundaki, unda xodim texnologik jarayonlarni eng sodda(oddiy) asboblar va uskunalar ishlatish vositasida bajaradi. Tikuvchilik korxonasidagi bichuv qaychisi bunga misol bo‘lishi mumkin. Bichuvchi o‘z ishini qaychi ushlab, faqat qo‘l kuchi bilan bajaradi yoki bo‘lmasa jihozning qismlarini va uzellarini qo‘l bilan yig‘ish haqida ham shunday deyish mumkin. Bunday ish joylarida bajariladigan ishlar, xizmatlar nafaqat o‘zlarining sermehnatligi bilan ajralib turadi, bunday ish joylarida, odatda, mehnat samardorligi (unumdorligi) ham uncha yuqori bo‘lmaydi. Shuni ham eslatish joizki, ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish sohasidan qo‘l kuchi ishlatiladigan ish joylarini mutlaqo yo‘qotib bo‘lmaydi. Hatto to‘la avtomatlashtirilgan jarayonlarda ham avtomatik tizimni rostlash (naladka) va tartibga solish (regulirovka) kabi ishlar ko‘p hollarda qo‘lda bajariladi. Mexanizatsiyalashtirilgan ish joyida ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish operatsiyalari mexanizmlar vositasida amalga oshiriladi. Bu yerdagi mexanizmlar kishi qo‘li bilan harakatga keltiriladi va u mashina-qo‘l kuchi ishlatiladigan ish joyi deb ataladi. Tikuv mashinasida tikish, metallsozlik va yog‘ochsozlik jihozlarida qismlarni (detallarni) qo‘lda uzatib ishlash va h.k.lar bunga misol bo‘la oladi. Bu holdagi ish joylarining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, xodim ish joyida ishlatilayotgan xom ashyolarning o‘zgarishiga o‘z kuchini sarflamaydi, ularga ta’sir o‘tkazmaydi, faqatgina yordamchi ishlar, mexanizatsiyalashgan ish joylarida texnologik jarayonlar mashina yoki mexanizmlar yordamida amalga oshiriladi. Xodimlar bu jarayonlarda bevosita qatnashadilar, lekin ularning faoliyatlari asosan mehnat vositalarini boshqarishga (xom ashyolarni jihozga o‘rnatish, jihozlarni yurgizish va to‘xtatish, mashina (jihoz) mexanizmlarining ishlashini nazorat qilish, tayyorlangan mahsulot yoki bajarilgan xizmatning sifatini tekshirish, ishlov berilgan
qismlarni, tayyor mahsulotlarni jihozlardan tegishli joyga olib qo‘yish kabi ishlarga) qaratilgan bo‘ladi. Texnologik jarayon oldiga kuygan maqsadga mashina vositasida erishilsa, ishchining vazifasi mashinani qo‘l bilan boshqarib borishdangina iborat bo‘lsa, bunday o‘ringa, mashinalashtirilgan ish joyi, deyiladi. Misol tariqasida Toshkent to‘qimachilik mashinosozligi korxonasidagi tokarlik-karusel stanogini ko‘rsatish mumkin. Bunda barcha ishlab chiqarish operatsiyalarini mexanizm bajaradi, ishchi esa tugma (knopka)li mexanizm orqali jihozning ayrim qismlarini idora qiladi, xolos. Avtomatlashtirilgan ish joyida detallarga ishlov berish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha ishlar, ularning ishlov berilgan qismini ko‘chirish, ish sifatini nazorat qilish, shuningdek, mashinaning o‘zini idora qilish ham avtomatlashtirilgan bo‘ladi. Ishchi esa avtomatik jihozlarni yuritish, to‘xtatish, mexanizmlarining to‘g‘ri ishlashini, o‘z vaqtida ish bilan ta’minlab turilishi va tayyor mahsulotlarning tushirilishini hamda nazorat-o‘lchov apparatlari ko‘rsatkichlarini nazorat qilib (kuzatib) turadi, xolos. Jihozning avtomatik ishlash vaqti ancha davomli bo‘ladi. Bunday holat esa, o‘z navbatida, bir xodim tomonidan ko‘p avtomatik-jihozlarga xizmat ko‘rsatish imkoniyatini yaratadi. Birgalikda ishlovchi ishchilar soniga qarab, bitta ishchi ishlaydigan yakka ish joylari va bir necha ishchi ishlaydigan jamoa yoki brigada ish joylari bo‘ladi. Ixtisoslashtirilganlik darajasiga qarab, ish joylari yakka, seriyali va ommaviy turlarga bo‘linadi. Ishlab chiqarish turiga qarab, har bir ish joyiga ma’lum hajmdagi ishlab chiqarish operatsiyalari biriktiriladi. Shu munosabat bilan ish joylari ixtisoslashtirilgan, universal va maxsus ish joylariga ajratiladi. Ko‘chish-ko‘chmasligiga qarab, ish joylari statsionar va ko‘chma ish joylariga bo‘linadi. Masalan, to‘quv korxonasidagi buyoqchining ish joyi statsionar bo‘lsa, avtomobil mashinasiga o‘rnatilgan ta’mirlash ustaxonalarida, radio-televedenie ishxonalaridagi ish joylari ko‘chma ish joyi bo‘ladi. Yuqorida ko‘rsatilganlaridan tashqari, boshqa xil ish joylari ham bor. Masalan, ishlab chiqarish turlariga qarab bo‘linadigan asosiy, qo‘shimcha, yordamchi ish joylari, smenalar soniga qarab, bir smenali, ko‘p smenali, shuningdek, xodimning ish vaziyatiga qarab, o‘tirib, tik oyoqda, goh o‘tirib, goh tik oyoqda ishlaydigan, qismlarni, tayyor mahsulotlarni jihozlardan tegishli joyga olib qo‘yish kabi ishlarga) qaratilgan bo‘ladi. Texnologik jarayon oldiga kuygan maqsadga mashina vositasida erishilsa, ishchining vazifasi mashinani qo‘l bilan boshqarib borishdangina iborat bo‘lsa, bunday o‘ringa, mashinalashtirilgan ish joyi, deyiladi. Misol tariqasida Toshkent to‘qimachilik mashinosozligi korxonasidagi tokarlik-karusel stanogini ko‘rsatish mumkin. Bunda barcha ishlab chiqarish operatsiyalarini mexanizm bajaradi, ishchi esa tugma (knopka)li mexanizm orqali jihozning ayrim qismlarini idora qiladi, xolos. Avtomatlashtirilgan ish joyida detallarga ishlov berish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha ishlar, ularning ishlov berilgan qismini ko‘chirish, ish sifatini nazorat qilish, shuningdek, mashinaning o‘zini idora qilish ham avtomatlashtirilgan bo‘ladi. Ishchi esa avtomatik jihozlarni yuritish, to‘xtatish, mexanizmlarining to‘g‘ri ishlashini, o‘z vaqtida ish bilan ta’minlab turilishi va tayyor mahsulotlarning tushirilishini hamda nazorat-o‘lchov apparatlari ko‘rsatkichlarini nazorat qilib (kuzatib) turadi, xolos. Jihozning avtomatik ishlash vaqti ancha davomli bo‘ladi. Bunday holat esa, o‘z navbatida, bir xodim tomonidan ko‘p avtomatik-jihozlarga xizmat ko‘rsatish imkoniyatini yaratadi. Birgalikda ishlovchi ishchilar soniga qarab, bitta ishchi ishlaydigan yakka ish joylari va bir necha ishchi ishlaydigan jamoa yoki brigada ish joylari bo‘ladi. Ixtisoslashtirilganlik darajasiga qarab, ish joylari yakka, seriyali va ommaviy turlarga bo‘linadi. Ishlab chiqarish turiga qarab, har bir ish joyiga ma’lum hajmdagi ishlab chiqarish operatsiyalari biriktiriladi. Shu munosabat bilan ish joylari ixtisoslashtirilgan, universal va maxsus ish joylariga ajratiladi. Ko‘chish-ko‘chmasligiga qarab, ish joylari statsionar va ko‘chma ish joylariga bo‘linadi. Masalan, to‘quv korxonasidagi buyoqchining ish joyi statsionar bo‘lsa, avtomobil mashinasiga o‘rnatilgan ta’mirlash ustaxonalarida, radio-televedenie ishxonalaridagi ish joylari ko‘chma ish joyi bo‘ladi. Yuqorida ko‘rsatilganlaridan tashqari, boshqa xil ish joylari ham bor. Masalan, ishlab chiqarish turlariga qarab bo‘linadigan asosiy, qo‘shimcha, yordamchi ish joylari, smenalar soniga qarab, bir smenali, ko‘p smenali, shuningdek, xodimning ish vaziyatiga qarab, o‘tirib, tik oyoqda, goh o‘tirib, goh tik oyoqda ishlaydigan,
joylashgan o‘rniga qarab bino ichidagi, ochiq havodagi, balandlikdagi, bino ostidagi va h.k. ish joylari bo‘ladi. Ish joylarida xizmat ko‘rsatiladigan jihozlar soniga qarab, bir jihozli yoki ko‘p jihozli ish joylari bor. Bir jihozli ish joylari mashinasozlik va metallsozlik korxonalariga mos bo‘lib, ko‘p jihozli ish joylari sanoatning to‘qimachilik, trikotaj, yengil va oziq-ovqat tarmoqlaridagi korxonalarda keng tarqalgandir. Ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish operatsiyalarining qaytarilib turishiga va ishlab chiqarish turlariga (tiplariga) qarab, yakka, seriyali, mayda va katta seriyali hamda ommaviy ishlab chiqarish ish joylari mavjud. Ish joylari shu joydagi mehnat xarakteriga karab chilangar, payvandchi, yig‘uvchi, operator, muhandis, texnik, to‘quvchi, bo‘yoqchi kabi ish joylariga bo‘linadi. Umuman olganda, har qanday ish joyi ham quyidagi asosiy talablarga javob berishi joiz: 1. Ish joyini tashkil etishda amaldagi sanitariya normalariga, uskunalardan foydalanish, texnika xavfsizligi, sanoat estetikasi va h.k.lar to‘g‘risidagi ko‘rsatma va qoidalarga to‘la rioya qilinishi zarur. 2. Ish joyi maydonining hajmi oldindan puxta hisoblab belgilanishi, ishni ijro qiluvchi kishi amallarni siqilmasdan, erkin harakat qilib bexavf bajaradigan, bu jarayonda va umuman, asbob-uskunalardan, jihozlardan, xom ashyolardan foydalanishda maydon doirasida bir joydan ikkinchi joyga bemalol jila oladigan bo‘lishi shart. 3. Signal va aloqa tartibi (sistemasi) ijrochi bilan usta (rahbar)ning hamda ijrochi bilan sex ichidagi xodimlarning bir-birlari bilan doim xabarlashib turishlarini ta’min etadigan bo‘lishi zarur. 4. Asosiy va yordamchi asbob - uskunalar va moslamalar ijrochini ortiqcha harakat qildirmaydigan, ulardan foydalanishda hech qanday xavf-xatar tug‘dirmaydigan, ish yoki xizmat ko‘rsatish uchun qulay keladigan qilib joylashtirilishi kerak. joylashgan o‘rniga qarab bino ichidagi, ochiq havodagi, balandlikdagi, bino ostidagi va h.k. ish joylari bo‘ladi. Ish joylarida xizmat ko‘rsatiladigan jihozlar soniga qarab, bir jihozli yoki ko‘p jihozli ish joylari bor. Bir jihozli ish joylari mashinasozlik va metallsozlik korxonalariga mos bo‘lib, ko‘p jihozli ish joylari sanoatning to‘qimachilik, trikotaj, yengil va oziq-ovqat tarmoqlaridagi korxonalarda keng tarqalgandir. Ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish operatsiyalarining qaytarilib turishiga va ishlab chiqarish turlariga (tiplariga) qarab, yakka, seriyali, mayda va katta seriyali hamda ommaviy ishlab chiqarish ish joylari mavjud. Ish joylari shu joydagi mehnat xarakteriga karab chilangar, payvandchi, yig‘uvchi, operator, muhandis, texnik, to‘quvchi, bo‘yoqchi kabi ish joylariga bo‘linadi. Umuman olganda, har qanday ish joyi ham quyidagi asosiy talablarga javob berishi joiz: 1. Ish joyini tashkil etishda amaldagi sanitariya normalariga, uskunalardan foydalanish, texnika xavfsizligi, sanoat estetikasi va h.k.lar to‘g‘risidagi ko‘rsatma va qoidalarga to‘la rioya qilinishi zarur. 2. Ish joyi maydonining hajmi oldindan puxta hisoblab belgilanishi, ishni ijro qiluvchi kishi amallarni siqilmasdan, erkin harakat qilib bexavf bajaradigan, bu jarayonda va umuman, asbob-uskunalardan, jihozlardan, xom ashyolardan foydalanishda maydon doirasida bir joydan ikkinchi joyga bemalol jila oladigan bo‘lishi shart. 3. Signal va aloqa tartibi (sistemasi) ijrochi bilan usta (rahbar)ning hamda ijrochi bilan sex ichidagi xodimlarning bir-birlari bilan doim xabarlashib turishlarini ta’min etadigan bo‘lishi zarur. 4. Asosiy va yordamchi asbob - uskunalar va moslamalar ijrochini ortiqcha harakat qildirmaydigan, ulardan foydalanishda hech qanday xavf-xatar tug‘dirmaydigan, ish yoki xizmat ko‘rsatish uchun qulay keladigan qilib joylashtirilishi kerak.
5.2. Ish joyining tashkil etilishi Odatda, yuqori mehnat unumdorligi (samardorligi)ning asosiy shartlaridan biri – bu, ish joyini tashkil etishdir. Ish joyi - xohlangan ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish jarayonining dastlabki bo‘g‘inidir. Bu bo‘g‘inda ishlab chiqarish jarayonining moddiy - texnika predmetlari insonning har xil mehnat faoliyati qo‘shilishi va ta’sir etishi natijasida o‘z shakli yoki tarkibini o‘zgartiradi. Har bir ish joyi uchta element yig‘indisidan iborat: mehnat predmeti, mehnat vositalari va insonning aniq maqsadga qaratilgan faoliyati. Ammo, bu uchala elementning asosiy va harakatlantiruvchi kuchi – mehnat, ya’ni yuqorida ko‘rsatilganidek, insonning ma’lum bir maqsadga yo‘naltirilgan aniq faoliyatidir. Ish joyini tashkil etish deganda,har bir ish joyida yuqori mehnat unumdorligiga erishish uchun zarur bo‘lgan hamma sharoitlarni ta’minlash bilan bir qatorda, jihozning texnikaviy imkoniyatlaridan to‘la foydalanishni, mehnatning mazmunini boyitishni, xodimning sihat-salomatligini ehtiyot qilishni ta’minlashga qaratilgan kompleks tadbirlar rejalarini ishlab chiqish tushuniladi. Har bir ish joyining maqsadga muvofiq tashkil etilishi ishchi o‘z vazifasini bajarishiga qulaylik tug‘dirishi, ish vaqtining bekor ketmasligini, isrof bo‘lmasligini ta’minlashi, ishlab chiqarishda madaniy va sog‘lom mehnat vaziyatini vujudga keltirishi lozim. Har bir xodim yoki rahbar o‘ziga yuklatilgan vazifani muvaffaqiyatli bajarish uchun uning ish joyi to‘g‘ri tashkil etilgan bo‘lishi kerak. Texnika va ish kuchidan samarali foydalanish, mehnat unumdorligini oshirish, tayyorlangan mahsulotning yoki ko‘rsatilgan xizmatning sifatini yaxshilash va tannarxini pasaytirish ko‘p jihatdan ish joyining to‘g‘ri tashkil etilishiga bog‘liq. Korxonadagi ish joyi mehnatni tashkil etish tizimining g‘oyat muhim bug‘inidir, chunki u har bir xodimning o‘z mehnatini bevosita sarf qiladigan ishlab chiqarish maydonidir. Tabiiyki, bunda sarf qilinadigan mehnatning samarali bo‘lishi shu maydonning yaxshi, maqsadga muvofiq va qulay tashkil etilishiga bog‘liq. Ish joyining yaxshi tashkil etilmasligi natijasida ishlab chiqarishda ko‘p nobudgarchiliklar yuz beradi. Bu nobudgarchliklarning sabablari yuzaki qarashda 5.2. Ish joyining tashkil etilishi Odatda, yuqori mehnat unumdorligi (samardorligi)ning asosiy shartlaridan biri – bu, ish joyini tashkil etishdir. Ish joyi - xohlangan ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish jarayonining dastlabki bo‘g‘inidir. Bu bo‘g‘inda ishlab chiqarish jarayonining moddiy - texnika predmetlari insonning har xil mehnat faoliyati qo‘shilishi va ta’sir etishi natijasida o‘z shakli yoki tarkibini o‘zgartiradi. Har bir ish joyi uchta element yig‘indisidan iborat: mehnat predmeti, mehnat vositalari va insonning aniq maqsadga qaratilgan faoliyati. Ammo, bu uchala elementning asosiy va harakatlantiruvchi kuchi – mehnat, ya’ni yuqorida ko‘rsatilganidek, insonning ma’lum bir maqsadga yo‘naltirilgan aniq faoliyatidir. Ish joyini tashkil etish deganda,har bir ish joyida yuqori mehnat unumdorligiga erishish uchun zarur bo‘lgan hamma sharoitlarni ta’minlash bilan bir qatorda, jihozning texnikaviy imkoniyatlaridan to‘la foydalanishni, mehnatning mazmunini boyitishni, xodimning sihat-salomatligini ehtiyot qilishni ta’minlashga qaratilgan kompleks tadbirlar rejalarini ishlab chiqish tushuniladi. Har bir ish joyining maqsadga muvofiq tashkil etilishi ishchi o‘z vazifasini bajarishiga qulaylik tug‘dirishi, ish vaqtining bekor ketmasligini, isrof bo‘lmasligini ta’minlashi, ishlab chiqarishda madaniy va sog‘lom mehnat vaziyatini vujudga keltirishi lozim. Har bir xodim yoki rahbar o‘ziga yuklatilgan vazifani muvaffaqiyatli bajarish uchun uning ish joyi to‘g‘ri tashkil etilgan bo‘lishi kerak. Texnika va ish kuchidan samarali foydalanish, mehnat unumdorligini oshirish, tayyorlangan mahsulotning yoki ko‘rsatilgan xizmatning sifatini yaxshilash va tannarxini pasaytirish ko‘p jihatdan ish joyining to‘g‘ri tashkil etilishiga bog‘liq. Korxonadagi ish joyi mehnatni tashkil etish tizimining g‘oyat muhim bug‘inidir, chunki u har bir xodimning o‘z mehnatini bevosita sarf qiladigan ishlab chiqarish maydonidir. Tabiiyki, bunda sarf qilinadigan mehnatning samarali bo‘lishi shu maydonning yaxshi, maqsadga muvofiq va qulay tashkil etilishiga bog‘liq. Ish joyining yaxshi tashkil etilmasligi natijasida ishlab chiqarishda ko‘p nobudgarchiliklar yuz beradi. Bu nobudgarchliklarning sabablari yuzaki qarashda
ahamiyatsiz bo‘lib ko‘rinsa - da, aslida juda xunuk natijalarga olib keladi. Masalan, xom ashyolarning noqulay joylashtirilishi natijasida ishchi ortiqcha, keraksiz harakatlar qilishga majbur bo‘ladi va bunga ko‘p vaqt yo‘kotadi, qurol - asboblar, uskunalar saqlanadigan idishda tartib bo‘lmasa, ular aralash - quralash bo‘lsa, ishchining zarur asbobni qidirib topishga ancha vaqti ketadi, u asabiylashadi va h.k.lar. Ish joyini tashkil etishda quyidagi asosiy talablarga e’tibor berish lozim: 1. Ish joyida zarur uskunlar, qurol-asboblar, xom ashyolar, zarur bo‘lganda jihoz ham ishchi o‘z vazifasini bajarishi uchun yetarli miqdorda taxt turishi kerak. Bu ashyolardan bittasining ham yetarli miqdorda bo‘lmasligi vaqt bekor sarflanishiga sabab bo‘ladi. Shuningdek, ularning keragidan ortiqcha bo‘lishi ham zararlidir. Negaki ortiqcha narsalar xodimlarning o‘tish yo‘llarini to‘sadi, ortiqcha aylanma (oborot) mablag‘ talab qiladi, ba’zi narsalar ishlatilmasdan, uzoq vaqt turib qolib, buzilishi, aynishi ham mumkin. 2. Qurol, asbob va boshqa hamma mehnat buyumlari (predmetlari) foydalanish uchun qulay holda joylashtirilishi kerak. Xom ashyolar va materiallar ulardan foydalanish joyiga, tez-tez ishlatib turiladigan asbob va uskunalar ish joyiga yaqin turishi lozim. 3. Ish joylariga xizmat ko‘rsatish uchun maxsus yordamchi xodimlar ajratilishi va ular ish joylarini zarur ashyolar - materiallar va h.k. lar bilan uzluksiz ta’minlab turishlari shart. 4. Ish joyi ijrochining mehnatini yengillashtiradigan, ish unumini oshiradigan va tartibga solib turadigan maxsus moslamalar bilan ta’min etilishi lozim. Ilmiy asoslangan mehnat normalari va normativlari ilg‘or ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) tajribalaridan kelib chiqqan holda ma’lum bir konkret sharoit uchun mo‘ljallangan bo‘ladi. Shuning uchun ham xodimlarning ish vaqtidan foydalanishini o‘rganish, kuzatish bilan bir qatorda ish joyini tashkil etish, rejalash, loyihalashtirish, xizmat ko‘rsatish, jihozlash va uskunalash, ixtisoslashtirish, mehnat xavfsizligi va sanitariya-gigiena sharoiti, ishlash va dam olish tartiblari ham batafsil o‘rganiladi. Ish joyining holatini o‘rganish esa mehnatni tashkil qilish elementlarini ishlab chiqish va joriy etishga imkoniyat yaratadi, dam olish uchun zarur bo‘lgan ish ahamiyatsiz bo‘lib ko‘rinsa - da, aslida juda xunuk natijalarga olib keladi. Masalan, xom ashyolarning noqulay joylashtirilishi natijasida ishchi ortiqcha, keraksiz harakatlar qilishga majbur bo‘ladi va bunga ko‘p vaqt yo‘kotadi, qurol - asboblar, uskunalar saqlanadigan idishda tartib bo‘lmasa, ular aralash - quralash bo‘lsa, ishchining zarur asbobni qidirib topishga ancha vaqti ketadi, u asabiylashadi va h.k.lar. Ish joyini tashkil etishda quyidagi asosiy talablarga e’tibor berish lozim: 1. Ish joyida zarur uskunlar, qurol-asboblar, xom ashyolar, zarur bo‘lganda jihoz ham ishchi o‘z vazifasini bajarishi uchun yetarli miqdorda taxt turishi kerak. Bu ashyolardan bittasining ham yetarli miqdorda bo‘lmasligi vaqt bekor sarflanishiga sabab bo‘ladi. Shuningdek, ularning keragidan ortiqcha bo‘lishi ham zararlidir. Negaki ortiqcha narsalar xodimlarning o‘tish yo‘llarini to‘sadi, ortiqcha aylanma (oborot) mablag‘ talab qiladi, ba’zi narsalar ishlatilmasdan, uzoq vaqt turib qolib, buzilishi, aynishi ham mumkin. 2. Qurol, asbob va boshqa hamma mehnat buyumlari (predmetlari) foydalanish uchun qulay holda joylashtirilishi kerak. Xom ashyolar va materiallar ulardan foydalanish joyiga, tez-tez ishlatib turiladigan asbob va uskunalar ish joyiga yaqin turishi lozim. 3. Ish joylariga xizmat ko‘rsatish uchun maxsus yordamchi xodimlar ajratilishi va ular ish joylarini zarur ashyolar - materiallar va h.k. lar bilan uzluksiz ta’minlab turishlari shart. 4. Ish joyi ijrochining mehnatini yengillashtiradigan, ish unumini oshiradigan va tartibga solib turadigan maxsus moslamalar bilan ta’min etilishi lozim. Ilmiy asoslangan mehnat normalari va normativlari ilg‘or ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) tajribalaridan kelib chiqqan holda ma’lum bir konkret sharoit uchun mo‘ljallangan bo‘ladi. Shuning uchun ham xodimlarning ish vaqtidan foydalanishini o‘rganish, kuzatish bilan bir qatorda ish joyini tashkil etish, rejalash, loyihalashtirish, xizmat ko‘rsatish, jihozlash va uskunalash, ixtisoslashtirish, mehnat xavfsizligi va sanitariya-gigiena sharoiti, ishlash va dam olish tartiblari ham batafsil o‘rganiladi. Ish joyining holatini o‘rganish esa mehnatni tashkil qilish elementlarini ishlab chiqish va joriy etishga imkoniyat yaratadi, dam olish uchun zarur bo‘lgan ish
vaqti sarfi miqdorini normalash uchun ma’lumotlar beradi, ish joylarini loyihalashga qo‘yiladigan talablarni aniqlaydi. Ish joylarining tashkil etilish holatini vizual kuzatuv uslubi bilan bir qatorda, oldindan tayyorlangan savolnomalar orqali maxsus so‘rovlar o‘tkazish natijasida ham o‘rganish, bunda quyidagi taxminiy savollardan foydalanish mumkin: Ish joylarida faoliyat ko‘rsatish davomida ish stolining balandligi va razmeri bilan bog‘liq bo‘lgan qanday noqulayliklar mavjud? Ishni o‘tirib bajarish mumkinmi (to‘la ish kuni davomida yoki uning ma’lum bir qismi davomida)? Qanday turdagi jihoz taklif etiladi (o‘tirg‘ichi tushiriladigan, yig‘iladigan stol, taburetka va h.k.)? Qanaqa asbob qo‘llanilayapti? U ishlash (foydalanish) uchun qulaymi? Uni takomillashtirish bo‘yicha qanday takliflar bor? Ish joyining yoritilganlik darajasi yetarlimi? Uni yaxshilash uchun nima qilmoq kerak? va h.k.lar. Ish joyini muvaffaqiyatli ravishda to‘g‘ri tashkil etish, uning barcha elementlarini, chunonchi, rejalashtirish, jihozlash, xizmat ko‘rsatish va ixtisoslashtirishdan iborat elementlarini bir-biridan ajratmagan holda mukamallashtirish bilan bog‘liqdir. Bu to‘g‘rida bunday keyingi mavzularda mufassal fikr yuritiladi. Ish joyini maqsadga muvofiq tashkil etish xodimlarga vazifalarini bajarishni yengillashtirishi, vaqti unumsiz sarflanishini bartaraf qilishi, samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun madaniy va sog‘lom sharoit yaratishi joiz. Har bir ish joyini tashkil etishda unda bajariladigan ish yoki xizmat hajmi, mehnat amallarining miqdori va bajarilish tartibi, asbob-uskunalar miqdori, xizmat ko‘rsatish tizimi, mehnat va ishlab chiqarish jarayonining mexanizatsiyalashganlik darajasi kabi omillar nazarda tutilishi lozim. 5.3. Ish joylarining ixtisoslashtirilishi Ish joylarini oqilona tashkil etish ularni dastlab ixtisoslashtirishni taqoza etadi. Ish joyining ixtisoslashtirilishi deganimizda, unga bir xil mehnat funksiyalari, ishlar yoki qismlarni birkitib qo‘yish tushuniladi. vaqti sarfi miqdorini normalash uchun ma’lumotlar beradi, ish joylarini loyihalashga qo‘yiladigan talablarni aniqlaydi. Ish joylarining tashkil etilish holatini vizual kuzatuv uslubi bilan bir qatorda, oldindan tayyorlangan savolnomalar orqali maxsus so‘rovlar o‘tkazish natijasida ham o‘rganish, bunda quyidagi taxminiy savollardan foydalanish mumkin: Ish joylarida faoliyat ko‘rsatish davomida ish stolining balandligi va razmeri bilan bog‘liq bo‘lgan qanday noqulayliklar mavjud? Ishni o‘tirib bajarish mumkinmi (to‘la ish kuni davomida yoki uning ma’lum bir qismi davomida)? Qanday turdagi jihoz taklif etiladi (o‘tirg‘ichi tushiriladigan, yig‘iladigan stol, taburetka va h.k.)? Qanaqa asbob qo‘llanilayapti? U ishlash (foydalanish) uchun qulaymi? Uni takomillashtirish bo‘yicha qanday takliflar bor? Ish joyining yoritilganlik darajasi yetarlimi? Uni yaxshilash uchun nima qilmoq kerak? va h.k.lar. Ish joyini muvaffaqiyatli ravishda to‘g‘ri tashkil etish, uning barcha elementlarini, chunonchi, rejalashtirish, jihozlash, xizmat ko‘rsatish va ixtisoslashtirishdan iborat elementlarini bir-biridan ajratmagan holda mukamallashtirish bilan bog‘liqdir. Bu to‘g‘rida bunday keyingi mavzularda mufassal fikr yuritiladi. Ish joyini maqsadga muvofiq tashkil etish xodimlarga vazifalarini bajarishni yengillashtirishi, vaqti unumsiz sarflanishini bartaraf qilishi, samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun madaniy va sog‘lom sharoit yaratishi joiz. Har bir ish joyini tashkil etishda unda bajariladigan ish yoki xizmat hajmi, mehnat amallarining miqdori va bajarilish tartibi, asbob-uskunalar miqdori, xizmat ko‘rsatish tizimi, mehnat va ishlab chiqarish jarayonining mexanizatsiyalashganlik darajasi kabi omillar nazarda tutilishi lozim. 5.3. Ish joylarining ixtisoslashtirilishi Ish joylarini oqilona tashkil etish ularni dastlab ixtisoslashtirishni taqoza etadi. Ish joyining ixtisoslashtirilishi deganimizda, unga bir xil mehnat funksiyalari, ishlar yoki qismlarni birkitib qo‘yish tushuniladi.
Tajribadan ko‘rinishicha, ish joylarini ixtisoslashtirish darajasi, avvalo ishlab chiqarish turiga bog‘liq. Ish joylarining ixtisoslashganlik darajasini 2- jadvaldagi ma’lumotlar orqali aniqlash mumkin. 2- jadval Ish joylarining ixtisoslashganlik darajasi Ish joylariga birkitilgan qismlar (detallar) nomlarining miqdori Ishlab chiqarish turlariga (tiplarga) kiradigan ish joylari 1 Ommaviy 2 tadan 10 tagacha Yirik seriyali 10 tadan 20 tagacha Seriyali 20 tadan ortiq Mayda seriyali Birkitilmagan Yakka Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, ommaviy ishlab chiqarishda ish joyini ixtisoslashtirishning eng yuqori darajasiga erishiladi. Ommaviy ishlab chiqarish korxonalarida chegaralangan xildagi buyumlar ko‘plab ishlab chiqariladi. Ommaviy turdagi ishlab chiqarishning yoki xizmat ko‘rsatishning eng muhim xususiyatlari: a)juda cheklangan xildagi buyumlarni ko‘p miqdorda doim ishlab chiqarishdan; b)ish joylarining butun ko‘pchiligida maxsus asbob-uskunalar ishlatilishidan; v)odatda, har bir ish joyini unga doimiy birkitilgan bir operatsiyani bajarishga ixtisolashtirish va ishlab chiqarish uchastkalarining qat’iy ravishda texnologik jarayon sodir bo‘lishiga moslab ish joylari zanjiri kabi tuzilishidan iborat. Seriyali buyumlar ishlab chiqaradigan korxonalarda sexlar, uchastkalar predmeti bo‘yicha, ya’ni ma’lum xil va turkum qismlar tayyorlashga ixtisoslashtiriladi. Masalan, stanoksozlik zavodining mexanika sexida val uchastkasi, korpus qismlari uchastkasi, tishli g‘ildirak (shesternya) uchastkasi va h.k.lar tashkil qilinadi. Bunday uchastkalarda ish joylari predmetlar bo‘yicha guruhlashtiriladi. Seriyali turdagi ishlab chiqarishning eng muhim xususiyatlari: Tajribadan ko‘rinishicha, ish joylarini ixtisoslashtirish darajasi, avvalo ishlab chiqarish turiga bog‘liq. Ish joylarining ixtisoslashganlik darajasini 2- jadvaldagi ma’lumotlar orqali aniqlash mumkin. 2- jadval Ish joylarining ixtisoslashganlik darajasi Ish joylariga birkitilgan qismlar (detallar) nomlarining miqdori Ishlab chiqarish turlariga (tiplarga) kiradigan ish joylari 1 Ommaviy 2 tadan 10 tagacha Yirik seriyali 10 tadan 20 tagacha Seriyali 20 tadan ortiq Mayda seriyali Birkitilmagan Yakka Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, ommaviy ishlab chiqarishda ish joyini ixtisoslashtirishning eng yuqori darajasiga erishiladi. Ommaviy ishlab chiqarish korxonalarida chegaralangan xildagi buyumlar ko‘plab ishlab chiqariladi. Ommaviy turdagi ishlab chiqarishning yoki xizmat ko‘rsatishning eng muhim xususiyatlari: a)juda cheklangan xildagi buyumlarni ko‘p miqdorda doim ishlab chiqarishdan; b)ish joylarining butun ko‘pchiligida maxsus asbob-uskunalar ishlatilishidan; v)odatda, har bir ish joyini unga doimiy birkitilgan bir operatsiyani bajarishga ixtisolashtirish va ishlab chiqarish uchastkalarining qat’iy ravishda texnologik jarayon sodir bo‘lishiga moslab ish joylari zanjiri kabi tuzilishidan iborat. Seriyali buyumlar ishlab chiqaradigan korxonalarda sexlar, uchastkalar predmeti bo‘yicha, ya’ni ma’lum xil va turkum qismlar tayyorlashga ixtisoslashtiriladi. Masalan, stanoksozlik zavodining mexanika sexida val uchastkasi, korpus qismlari uchastkasi, tishli g‘ildirak (shesternya) uchastkasi va h.k.lar tashkil qilinadi. Bunday uchastkalarda ish joylari predmetlar bo‘yicha guruhlashtiriladi. Seriyali turdagi ishlab chiqarishning eng muhim xususiyatlari:
a)tuzilishi jihatidan bir xil bo‘lgan xiyla keng xildagi mahsulotning ozmi- ko‘pmi katta seriyalarda ishlab chiqarilishi vaqti-vaqti bilan takrorlanib turishidan; b)universal mashinalar bilan birgalikda maxsus asbob-uskunalar qo‘llanishidan; v)ish joylarini ularning har biriga turkum-turkum qilib tayyorlanadigan qismlarni (detallarni) ishlatishdagi bir qancha jarayonni doimiy ravishda birkitib qo‘yish yo‘li bilan predmetli ixtisoslashtirishdan iborat. Yakka turdagi ishlab chiqarishda ish joylarini ixtisoslashtirish uchun sharoit uncha qulay bo‘lmaydi, negaki ishlab chiqariladigan mahsulot yoki ko‘rsatiladigan xizmat turlarining tez-tez o‘zgarib turishi bajariladigan ish xarakterining doimiy o‘zgarib turishiga olib keladi. Lekin shunga qaramay, ilg‘or korxonalarning tajribasiga ko‘ra, oldindan muntazam suratda zarur tayyorgarlik ishlari o‘tkazib turilganida, yakka turdagi mahsulot ishlab chiqarish sharoitida ham ish joylarini ixtisoslashtirishning ancha yuqori darajasiga erishish mumkin. Bundagi tayyorgarlik ishlari birinchidan,har xil ishlar (operatsiyalar)ni biron umumiy alomatlari bo‘yicha guruhlashdan; ikkinchidan, bu guruhlarning har birini tegishli ish joyiga biriktirib quyishdan iborat bo‘ladi. Bunda har bir guruhdagi malaka darajasi va bajariladigan ishlar hajmi, ularni bajarish muddatlari, ishlab chiqarish normalarining erishilgan darajasi, ish joylaridagi mavjud uskunalar hamda ishchilarning malakaviy tayyorgarliklari hisobga olinadi. Mazkur vaziyatlardan tashqari ish joylarini ixtisoslashtirishning boshqa muhim shartlari ham bor. Chunonchi, buyumlar va tarkibiy qismlarning standartlashtirilishi va unifikatsiyasi, ko‘p xil buyumlarni ishlab chiqarishdan bir xil (yoki cheklangan doiradagi) buyumlarni ishlab chiqarishga o‘tish ixtisoslashtirishning texnik negizini tashkil etadi. Bu tadbirlar, nihoyat, ishlab chiqariladigan qismlar va ishlanadigan buyumlar ro‘yxati (nomenklaturasi)ning xiyla qisqartirilishiga olib keladi, ommaviy turdagi va barqaror seriyali turdagi ishlab chiqarishni rivojlantirishga yordam beradi, bu esa ish joylarini ixtisoslashtirishni osonlashtiradi. Bir necha sanoat korxonasining ma’lum mahsulot ishlab chiqarish uchun kooperativlashishi ham ish joylarini ixtisoslashtirishga ko‘p jihatdan yordam beradi. Bu korxonalarning har qaysisi but mahsulotning bittagina tarkibiy qismini (uzel, qism va h.k.larni) ishlab chiqarishga ixtisoslashtiriladi. a)tuzilishi jihatidan bir xil bo‘lgan xiyla keng xildagi mahsulotning ozmi- ko‘pmi katta seriyalarda ishlab chiqarilishi vaqti-vaqti bilan takrorlanib turishidan; b)universal mashinalar bilan birgalikda maxsus asbob-uskunalar qo‘llanishidan; v)ish joylarini ularning har biriga turkum-turkum qilib tayyorlanadigan qismlarni (detallarni) ishlatishdagi bir qancha jarayonni doimiy ravishda birkitib qo‘yish yo‘li bilan predmetli ixtisoslashtirishdan iborat. Yakka turdagi ishlab chiqarishda ish joylarini ixtisoslashtirish uchun sharoit uncha qulay bo‘lmaydi, negaki ishlab chiqariladigan mahsulot yoki ko‘rsatiladigan xizmat turlarining tez-tez o‘zgarib turishi bajariladigan ish xarakterining doimiy o‘zgarib turishiga olib keladi. Lekin shunga qaramay, ilg‘or korxonalarning tajribasiga ko‘ra, oldindan muntazam suratda zarur tayyorgarlik ishlari o‘tkazib turilganida, yakka turdagi mahsulot ishlab chiqarish sharoitida ham ish joylarini ixtisoslashtirishning ancha yuqori darajasiga erishish mumkin. Bundagi tayyorgarlik ishlari birinchidan,har xil ishlar (operatsiyalar)ni biron umumiy alomatlari bo‘yicha guruhlashdan; ikkinchidan, bu guruhlarning har birini tegishli ish joyiga biriktirib quyishdan iborat bo‘ladi. Bunda har bir guruhdagi malaka darajasi va bajariladigan ishlar hajmi, ularni bajarish muddatlari, ishlab chiqarish normalarining erishilgan darajasi, ish joylaridagi mavjud uskunalar hamda ishchilarning malakaviy tayyorgarliklari hisobga olinadi. Mazkur vaziyatlardan tashqari ish joylarini ixtisoslashtirishning boshqa muhim shartlari ham bor. Chunonchi, buyumlar va tarkibiy qismlarning standartlashtirilishi va unifikatsiyasi, ko‘p xil buyumlarni ishlab chiqarishdan bir xil (yoki cheklangan doiradagi) buyumlarni ishlab chiqarishga o‘tish ixtisoslashtirishning texnik negizini tashkil etadi. Bu tadbirlar, nihoyat, ishlab chiqariladigan qismlar va ishlanadigan buyumlar ro‘yxati (nomenklaturasi)ning xiyla qisqartirilishiga olib keladi, ommaviy turdagi va barqaror seriyali turdagi ishlab chiqarishni rivojlantirishga yordam beradi, bu esa ish joylarini ixtisoslashtirishni osonlashtiradi. Bir necha sanoat korxonasining ma’lum mahsulot ishlab chiqarish uchun kooperativlashishi ham ish joylarini ixtisoslashtirishga ko‘p jihatdan yordam beradi. Bu korxonalarning har qaysisi but mahsulotning bittagina tarkibiy qismini (uzel, qism va h.k.larni) ishlab chiqarishga ixtisoslashtiriladi.
Ish joylarining barqaror ixtisoslashtirilishi yuqori unumli, ixtisoslashtirilgan asbob-uskunalarni va qurollarni ishlab chiqarishning samarador uzluksiz uslubini joriy qilish, ishchilarning ish kuchi va h.k.lardan yaxshiroq foydalanishi uchun eng qulay sharoit yaratadi. Bu tadbirlar mehnat samaradorligini oshirishga, tayyorlangan mahsulotning yoki ko‘rsatilgan xizmatning sifatini yaxshilash va tannarxini pasaytirishga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. 5.4. Ish joylarini rejalashtirish Ixtisoslashtirilgan, ilmiy asosda rejalashtirilgan ish joylarining ahamiyati juda katta. Agar ish joylari bir-biridan uzoqda, tartibsiz joylashgan bo‘lsa yoki amalga oshirilayotgan texnologik jarayonning bajarilish bosqichlari bo‘yicha joylashgan bo‘lmasa, unda xodimlarning ish joylarida harakat qilishlari va yurishlari bilan bog‘liq bo‘lgan vaqt sarflari oshadi, mehnat predmetlari va tayyor mahsulotlarni boshqa ish joylariga o‘tkazish bilan bog‘lig‘ bo‘lgan vaqt miqdori ko‘payib, provard natijada ishlab chiqarishning sermehnatliligi oshadi, mehnat unumdorligi pasayadi. Ish joyini ichki rejalashtirish tartiblari buzilganda ham shunga o‘xshash natijalar vujudga keladi. Xodimning jihozni boshqarish organlaridan, mehnat predmetlaridan, asbob-uskunalardan uzoqlashishi ortiqcha harakatlarni keltirib chiqaradi, ish kuni davomida ko‘p noqulayliklar tug‘diradi, operativ vaqt miqdorini qisqartiradi, uning charchog‘ini oshiradi, toliqishini tezlashtiradi. Ish joylarini rejalashtirish deganimizda, ma’lum ish joyini ishchi o‘z vazifalarini bajarayotganda foydalanadigan mehnat qurollari va predmetlarini ishlab chiqarish maydonining normativlari, ishlab chiqarish turi va xarakteri, ishlash uchun qulay bo‘lishi, antropometrik tomonlar, ergonomik talablar hisobga olinib va texnika xavfsizligi ta’min etilib joylashtirish tushuniladi. Ish joyini rejalashtirish – uchastka, bo‘lim (sex)ni rejalashtirishning tarkibiy elementidir. Shuning uchun ham ish joyini loyihalash va tahlil qilish uchastka, bo‘lim (sex)ning rejalashtirish talabalarini e’tiborga olgan holda olib boriladi. Ish joylarini rejalashtirish uch xil - umumiy rejalashtirish, xususiy rejalashtirish va ichki rejalashtirishdan iborat. Ish joylarini umumiy rejalashtirishda asosan quyidagilar talab etiladi: Ish joylarining barqaror ixtisoslashtirilishi yuqori unumli, ixtisoslashtirilgan asbob-uskunalarni va qurollarni ishlab chiqarishning samarador uzluksiz uslubini joriy qilish, ishchilarning ish kuchi va h.k.lardan yaxshiroq foydalanishi uchun eng qulay sharoit yaratadi. Bu tadbirlar mehnat samaradorligini oshirishga, tayyorlangan mahsulotning yoki ko‘rsatilgan xizmatning sifatini yaxshilash va tannarxini pasaytirishga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. 5.4. Ish joylarini rejalashtirish Ixtisoslashtirilgan, ilmiy asosda rejalashtirilgan ish joylarining ahamiyati juda katta. Agar ish joylari bir-biridan uzoqda, tartibsiz joylashgan bo‘lsa yoki amalga oshirilayotgan texnologik jarayonning bajarilish bosqichlari bo‘yicha joylashgan bo‘lmasa, unda xodimlarning ish joylarida harakat qilishlari va yurishlari bilan bog‘liq bo‘lgan vaqt sarflari oshadi, mehnat predmetlari va tayyor mahsulotlarni boshqa ish joylariga o‘tkazish bilan bog‘lig‘ bo‘lgan vaqt miqdori ko‘payib, provard natijada ishlab chiqarishning sermehnatliligi oshadi, mehnat unumdorligi pasayadi. Ish joyini ichki rejalashtirish tartiblari buzilganda ham shunga o‘xshash natijalar vujudga keladi. Xodimning jihozni boshqarish organlaridan, mehnat predmetlaridan, asbob-uskunalardan uzoqlashishi ortiqcha harakatlarni keltirib chiqaradi, ish kuni davomida ko‘p noqulayliklar tug‘diradi, operativ vaqt miqdorini qisqartiradi, uning charchog‘ini oshiradi, toliqishini tezlashtiradi. Ish joylarini rejalashtirish deganimizda, ma’lum ish joyini ishchi o‘z vazifalarini bajarayotganda foydalanadigan mehnat qurollari va predmetlarini ishlab chiqarish maydonining normativlari, ishlab chiqarish turi va xarakteri, ishlash uchun qulay bo‘lishi, antropometrik tomonlar, ergonomik talablar hisobga olinib va texnika xavfsizligi ta’min etilib joylashtirish tushuniladi. Ish joyini rejalashtirish – uchastka, bo‘lim (sex)ni rejalashtirishning tarkibiy elementidir. Shuning uchun ham ish joyini loyihalash va tahlil qilish uchastka, bo‘lim (sex)ning rejalashtirish talabalarini e’tiborga olgan holda olib boriladi. Ish joylarini rejalashtirish uch xil - umumiy rejalashtirish, xususiy rejalashtirish va ichki rejalashtirishdan iborat. Ish joylarini umumiy rejalashtirishda asosan quyidagilar talab etiladi:
 uchastka (sex)ning ishlab chiqarish maydonidan tejab - tergab foydalanish;  uchastka (sex) maydonida yuklar to‘ppa-to‘g‘ri yo‘l bilan bemalol tashilishini yo‘lga qo‘yish;  umumiy xavfsizlikni ta’minlash hamda ish joyini ishlab chiqarish sharoiti zararli bo‘lgan boshqa ish joylaridan ajratish;  yuk tashiladigan va xodimlar yuradigan yo‘llar imkoni boricha qisqa bo‘lishi;  ish joylarini texnologik jarayonning paydar-payligiga muvofiq tarzda joylashtirish, transportning o‘tish, qaytish yo‘llari texnologik oqimiga mosligini ta’minlash;  ish joyi maydonining belgilanib qo‘yilgan normaga muvofiqligini (ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish binosining hajmi har bir xodimga kamida 15 kub metr, ish joyining devor bilan cheklangan maydoni kamida 4,5 kv.metr bo‘ladi;  mo‘tadil sharoitda ham, avariya vaqtida ham samarali xizmat ko‘rsatishni, ishlash sharoitining mo‘tadilligini ta’minlash. Ish joylarini umumiy rejalashtirishda texnologik jarayon sxemasi, ish joylaridagi uskunalar va jihozlar tarkibi hamda hajmi, ish joylarining soni, ish joylariga xizmat ko‘rsatish tartibi, mehnat predmetlarining hajmi va soni, xavfsizlik va sanitariya-gigiena normalari, ish joylarining xususiy rejalashtirilishi va transport vositalari yuradigan yo‘llarning kengligi va h.k.lar asos qilib olinadi. Ish joylarini xususiy rejalashtirishga qo‘yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat:  ishlash yoki xizmat ko‘rsatish uchun qulay sharoit, mehnat xavfsizligi va sanitariya normalarini ta’minlashdan;  ijrochining yuqori mehnat unumdorligini, shu ishlab chiqarish maydonida zarur texnologik va tashkiliy qurol-asboblar, xom ashyo, materiallar yoki yarimfabrikatlar bilan uzluksiz mehnat jarayonini tashkil etish uchun yetarli darajada ta’minlashdan;  ish maydonida ish joyi elementlarini joylashtirishda iqtisodiy va ruhiy- fiziologik talablarning hammasini hisobga olishdan;  uchastka (sex)ning ishlab chiqarish maydonidan tejab - tergab foydalanish;  uchastka (sex) maydonida yuklar to‘ppa-to‘g‘ri yo‘l bilan bemalol tashilishini yo‘lga qo‘yish;  umumiy xavfsizlikni ta’minlash hamda ish joyini ishlab chiqarish sharoiti zararli bo‘lgan boshqa ish joylaridan ajratish;  yuk tashiladigan va xodimlar yuradigan yo‘llar imkoni boricha qisqa bo‘lishi;  ish joylarini texnologik jarayonning paydar-payligiga muvofiq tarzda joylashtirish, transportning o‘tish, qaytish yo‘llari texnologik oqimiga mosligini ta’minlash;  ish joyi maydonining belgilanib qo‘yilgan normaga muvofiqligini (ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish binosining hajmi har bir xodimga kamida 15 kub metr, ish joyining devor bilan cheklangan maydoni kamida 4,5 kv.metr bo‘ladi;  mo‘tadil sharoitda ham, avariya vaqtida ham samarali xizmat ko‘rsatishni, ishlash sharoitining mo‘tadilligini ta’minlash. Ish joylarini umumiy rejalashtirishda texnologik jarayon sxemasi, ish joylaridagi uskunalar va jihozlar tarkibi hamda hajmi, ish joylarining soni, ish joylariga xizmat ko‘rsatish tartibi, mehnat predmetlarining hajmi va soni, xavfsizlik va sanitariya-gigiena normalari, ish joylarining xususiy rejalashtirilishi va transport vositalari yuradigan yo‘llarning kengligi va h.k.lar asos qilib olinadi. Ish joylarini xususiy rejalashtirishga qo‘yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat:  ishlash yoki xizmat ko‘rsatish uchun qulay sharoit, mehnat xavfsizligi va sanitariya normalarini ta’minlashdan;  ijrochining yuqori mehnat unumdorligini, shu ishlab chiqarish maydonida zarur texnologik va tashkiliy qurol-asboblar, xom ashyo, materiallar yoki yarimfabrikatlar bilan uzluksiz mehnat jarayonini tashkil etish uchun yetarli darajada ta’minlashdan;  ish maydonida ish joyi elementlarini joylashtirishda iqtisodiy va ruhiy- fiziologik talablarning hammasini hisobga olishdan;
 ijrochining ish maydoni doirasidagi yurish yo‘lining eng qisqa bo‘lishini ta’minlashdan;  texnologiya vositalari va tashkiliy qurol-asboblar hamda tez-tez ishga solinib turadigan mehnat vositalari qo‘l yetadigan yerda joylashtirilishidan;  boshqarish va nazorat predmetlari, shuningdek, uskunalarni darhol tuxtatadigan predmetlar kurinadigan va optimal zona doirasida joylashtirilishidan;  ishni yoki xizmatni bajarish jarayonida ilg‘or mehnat usul va uslublari qo‘llanishi uchun zarur sharoitlar vaqtida va yetarli darajada yaratilishi va h.k.lardan (bunda gap asosan mehnatni tashkil etish yunalshlari, kompleksi va aloqalari to‘g‘risida boradi). Korxona davlat yoki nodavlat ishlab chiqarish yohud xizmat ko‘rsatish shaklidaligidan qat’i nazar, unda xodimlarning ish joyini xususiy rejalashtirishda ish qilinadigan yuzalar balandligi normalari (yonida o‘tirib ish qilinadigan stolning balandligi past buyli kishi uchun 700 mm.dir. Erkaklar uchun past bo‘y 1520-1630 mm, o‘rta buy 1631-1690 mm, baland buy 1691-1900 mm hisobida) belgilanadi hamda kishining erkin tabiiy vaziyatni ta’min etadigan bo‘shliq (makon) normasi hisobga olinadi. Tabiiyki, bunda ishlab turgan paytdagi holat asosiy o‘rin tutadi. Xodimlarning ish joylarini o‘rganganda, tashkil etganda va loyihalashtirganda 3-jadvaldagi ma’lumotlardan foydalanish tavsiya etiladi. 3-jadval Ishlab chiqarish jihozi, jihoz va xodimning holati Xodimning bo‘yini hisobga olgandagi yuzalar balandligi (mm) Past o‘rtacha baland Xodim o‘tirib ishlaganida ishchi stol 700 725 750 Maxsus aniq ishlarni o‘tirib ishlaganda mo‘ljallangan stol 900 950 1000 O‘tirib ishlaganda jihozning ustki qismi 800 825 850  ijrochining ish maydoni doirasidagi yurish yo‘lining eng qisqa bo‘lishini ta’minlashdan;  texnologiya vositalari va tashkiliy qurol-asboblar hamda tez-tez ishga solinib turadigan mehnat vositalari qo‘l yetadigan yerda joylashtirilishidan;  boshqarish va nazorat predmetlari, shuningdek, uskunalarni darhol tuxtatadigan predmetlar kurinadigan va optimal zona doirasida joylashtirilishidan;  ishni yoki xizmatni bajarish jarayonida ilg‘or mehnat usul va uslublari qo‘llanishi uchun zarur sharoitlar vaqtida va yetarli darajada yaratilishi va h.k.lardan (bunda gap asosan mehnatni tashkil etish yunalshlari, kompleksi va aloqalari to‘g‘risida boradi). Korxona davlat yoki nodavlat ishlab chiqarish yohud xizmat ko‘rsatish shaklidaligidan qat’i nazar, unda xodimlarning ish joyini xususiy rejalashtirishda ish qilinadigan yuzalar balandligi normalari (yonida o‘tirib ish qilinadigan stolning balandligi past buyli kishi uchun 700 mm.dir. Erkaklar uchun past bo‘y 1520-1630 mm, o‘rta buy 1631-1690 mm, baland buy 1691-1900 mm hisobida) belgilanadi hamda kishining erkin tabiiy vaziyatni ta’min etadigan bo‘shliq (makon) normasi hisobga olinadi. Tabiiyki, bunda ishlab turgan paytdagi holat asosiy o‘rin tutadi. Xodimlarning ish joylarini o‘rganganda, tashkil etganda va loyihalashtirganda 3-jadvaldagi ma’lumotlardan foydalanish tavsiya etiladi. 3-jadval Ishlab chiqarish jihozi, jihoz va xodimning holati Xodimning bo‘yini hisobga olgandagi yuzalar balandligi (mm) Past o‘rtacha baland Xodim o‘tirib ishlaganida ishchi stol 700 725 750 Maxsus aniq ishlarni o‘tirib ishlaganda mo‘ljallangan stol 900 950 1000 O‘tirib ishlaganda jihozning ustki qismi 800 825 850
Tikka turib ishlaganda jihozning ustki qismi 1000 1050 1100 O‘tirib yoki tikka turib ishlaganda ishlash joyining ustki qismi 950 1000 1050 Ish joyini rejalashtirishda texnologik va tashkiliy qurol-asboblarni qo‘l uzatib olish va keyin qaytarib qo‘yish oson bo‘ladigan tarzda joylashtirish ham jiddiy ahamiyat kasb etadi. Ish joyining eng muhim elementlari, boshqarish va uskunalar ishini nazorat qilib turish vositalari ko‘zga aniq ko‘rinib turadigan qilib (xodimning ham gorizontal va vertikal kenglikdagi ko‘rish doirasida) joylashtiriladi. Shuning uchun ham ish joyini rejalashtirishda ko‘rish omili, albatta, nazarga olinadi (har bir kasb uchun ijrochining xizmat zonasidagi ko‘rish burchagi 300dir). Ish joyining ichki rejalashtirishda quyidagi talablar hisobga olinishi lozim:  texnologik va tashkiliy qurol-asbob va jihoz elementlaridan har birining muhim va doimiy bir joyi bo‘ladi;  chap qo‘l bilan olinadigan asbob-uskunalar chap tomonda, o‘ng qo‘l bilan olinadiganlari o‘ng tomonda joylashtiriladi;  ketma-ket ishlatiladigan predmetlar tartib bilan qator tizib qo‘yiladi, ishlatib bo‘lingach, qaytib joyiga qo‘yilganida, yonidagi ikkinchisi olinib, ishlatiladi;  xonadagi chirog‘larning nuri mehnat predmetini yoki uning ishlanadigan qismini yoritib turishi shart;  ish yoki xizmat ko‘rsatish mahalida o‘tiradigan joy, qo‘l va oyoq tirgaklari xodimning buyiga qarab ko‘tariladi yoki pasaytiriladi;  ichki rejalantirish doim takomillashtirib boriladigan ilg‘or mehnat usullari va uslublarini qo‘llanish uchun sharoit tug‘dirmog‘i lozim. Har bir ish joyi eng kam, ammo yetarli maydoncha, o‘rnatilgan jihozlar va apparatlar hamda mehnat predmetlarining gabaritlarini hisobga olgan holda ishlab chiqarish imoratning ma’lum qismini egallagan bo‘lishi kerak. Masalan, mavjud me’yoriy hujjatlarda bitta ishlovchi xodim uchun ajratilgan ish joyining maydoni 4,5 m2ga, imoratining balandligi esa, 3,2 m2ga teng bo‘lishi ko‘rsatilgan. Shuni Tikka turib ishlaganda jihozning ustki qismi 1000 1050 1100 O‘tirib yoki tikka turib ishlaganda ishlash joyining ustki qismi 950 1000 1050 Ish joyini rejalashtirishda texnologik va tashkiliy qurol-asboblarni qo‘l uzatib olish va keyin qaytarib qo‘yish oson bo‘ladigan tarzda joylashtirish ham jiddiy ahamiyat kasb etadi. Ish joyining eng muhim elementlari, boshqarish va uskunalar ishini nazorat qilib turish vositalari ko‘zga aniq ko‘rinib turadigan qilib (xodimning ham gorizontal va vertikal kenglikdagi ko‘rish doirasida) joylashtiriladi. Shuning uchun ham ish joyini rejalashtirishda ko‘rish omili, albatta, nazarga olinadi (har bir kasb uchun ijrochining xizmat zonasidagi ko‘rish burchagi 300dir). Ish joyining ichki rejalashtirishda quyidagi talablar hisobga olinishi lozim:  texnologik va tashkiliy qurol-asbob va jihoz elementlaridan har birining muhim va doimiy bir joyi bo‘ladi;  chap qo‘l bilan olinadigan asbob-uskunalar chap tomonda, o‘ng qo‘l bilan olinadiganlari o‘ng tomonda joylashtiriladi;  ketma-ket ishlatiladigan predmetlar tartib bilan qator tizib qo‘yiladi, ishlatib bo‘lingach, qaytib joyiga qo‘yilganida, yonidagi ikkinchisi olinib, ishlatiladi;  xonadagi chirog‘larning nuri mehnat predmetini yoki uning ishlanadigan qismini yoritib turishi shart;  ish yoki xizmat ko‘rsatish mahalida o‘tiradigan joy, qo‘l va oyoq tirgaklari xodimning buyiga qarab ko‘tariladi yoki pasaytiriladi;  ichki rejalantirish doim takomillashtirib boriladigan ilg‘or mehnat usullari va uslublarini qo‘llanish uchun sharoit tug‘dirmog‘i lozim. Har bir ish joyi eng kam, ammo yetarli maydoncha, o‘rnatilgan jihozlar va apparatlar hamda mehnat predmetlarining gabaritlarini hisobga olgan holda ishlab chiqarish imoratning ma’lum qismini egallagan bo‘lishi kerak. Masalan, mavjud me’yoriy hujjatlarda bitta ishlovchi xodim uchun ajratilgan ish joyining maydoni 4,5 m2ga, imoratining balandligi esa, 3,2 m2ga teng bo‘lishi ko‘rsatilgan. Shuni
ta’kidlash kerakki, bu ko‘rsatgichlarning ko‘payishi yoki ozayishi o‘rnatilgan jihozlarning hajmlariga bog‘liq. Masalan, mayda jihozlar o‘rnatilgan mashinasozlik korxonalari va ularning sexlari uchun bir xodimga ajratilgan ish joyining miqdori 10 m2 gacha, o‘rta hajmdagi jihozlar uchun bu ko‘rsatgich 20 m2 gacha oshadi, yirik jihozlar uchun - 40 m2, maxsus yirik jihozlar uchun esa, hatto 50 va 100 m2 gachani tashkil etadi. Ish joyining rejalatirilishi ish qiluvchi gavdasining qulay va to‘g‘ri vaziyatini ta’min etishi lozim. Shuning uchun ham ishchining xizmat ko‘rsatish joyidagi holati xodimlar mehnatini tashkil etishda muhim rol o‘ynaydi. Ishchi holati deganda, xodimning mehnat usullarini, harakatlarini va boshqa kichik-kichik elementlarni bajarish jarayonida o‘z gavdasini qanday holatda tutishi tushuniladi. O‘z navbatida, inson energiyasining sarflanish holati uning tanlagan ishchi holatiga sezilarli darajada bog‘liq. Fiziologik tadqiqotlar natijasida olingan ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, xodimning «oyoqda tikka turib» ishlagan vaziyatdagi energiya sarfi miqdori «o‘tirib» ishlagandagiga nisbatan bir yarim marta ortiqdir, noqulay, egilgan ishchi holatda «oyoqda tikka turib» ishlaganda esa bu ko‘rsatgich yana bir necha marta ko‘payadi. Shuning uchun mehnat fiziologlari har xil turdagi ish yoki xizmatni bajarish uchun ishchi holat (poza)larini tanlashda quyidagilarni tavsiya etadilar:  jismoniy nagruzkasi 5 kg. gacha bo‘lganda «o‘tirib» ishchi holati (pozasi)da ishlash maqsadga muvofiqdir;  jismoniy nagruzkasi 5 kg. dan yuqori va 10 kg. gacha bo‘lganda o‘zgaruvchan «o‘tirib-oyoqda tikka turib» faoliyat ko‘rsatish ishchi holati (pozasi)da ishlagan ma’qul;  jismoniy nagruzka 10 kg. va undan ortiq bo‘lganda «oyoqda tikka turib» ishlash ishchi holati (pozasi)da ishlagan yaxshi. Ko‘p yillik fiziologik ilmiy kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, xodim muskullarining tarangligi o‘tirib ishlagandagiga nisbatan tikka turib ishlaganda 15- 10 foiz, tikka turib, egilgan holda ish bajarganida esa ikki marta ortar ekan. 5.5. Ish joylarini uskunalash va jihozlash Xalqimiz aytganidek, uskunasi soz kishining, mashaqqati oz ishining. Shunday ekan, ishlab chiqarish jarayonining samaradorligi ish joyini uskunalash va ta’kidlash kerakki, bu ko‘rsatgichlarning ko‘payishi yoki ozayishi o‘rnatilgan jihozlarning hajmlariga bog‘liq. Masalan, mayda jihozlar o‘rnatilgan mashinasozlik korxonalari va ularning sexlari uchun bir xodimga ajratilgan ish joyining miqdori 10 m2 gacha, o‘rta hajmdagi jihozlar uchun bu ko‘rsatgich 20 m2 gacha oshadi, yirik jihozlar uchun - 40 m2, maxsus yirik jihozlar uchun esa, hatto 50 va 100 m2 gachani tashkil etadi. Ish joyining rejalatirilishi ish qiluvchi gavdasining qulay va to‘g‘ri vaziyatini ta’min etishi lozim. Shuning uchun ham ishchining xizmat ko‘rsatish joyidagi holati xodimlar mehnatini tashkil etishda muhim rol o‘ynaydi. Ishchi holati deganda, xodimning mehnat usullarini, harakatlarini va boshqa kichik-kichik elementlarni bajarish jarayonida o‘z gavdasini qanday holatda tutishi tushuniladi. O‘z navbatida, inson energiyasining sarflanish holati uning tanlagan ishchi holatiga sezilarli darajada bog‘liq. Fiziologik tadqiqotlar natijasida olingan ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, xodimning «oyoqda tikka turib» ishlagan vaziyatdagi energiya sarfi miqdori «o‘tirib» ishlagandagiga nisbatan bir yarim marta ortiqdir, noqulay, egilgan ishchi holatda «oyoqda tikka turib» ishlaganda esa bu ko‘rsatgich yana bir necha marta ko‘payadi. Shuning uchun mehnat fiziologlari har xil turdagi ish yoki xizmatni bajarish uchun ishchi holat (poza)larini tanlashda quyidagilarni tavsiya etadilar:  jismoniy nagruzkasi 5 kg. gacha bo‘lganda «o‘tirib» ishchi holati (pozasi)da ishlash maqsadga muvofiqdir;  jismoniy nagruzkasi 5 kg. dan yuqori va 10 kg. gacha bo‘lganda o‘zgaruvchan «o‘tirib-oyoqda tikka turib» faoliyat ko‘rsatish ishchi holati (pozasi)da ishlagan ma’qul;  jismoniy nagruzka 10 kg. va undan ortiq bo‘lganda «oyoqda tikka turib» ishlash ishchi holati (pozasi)da ishlagan yaxshi. Ko‘p yillik fiziologik ilmiy kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, xodim muskullarining tarangligi o‘tirib ishlagandagiga nisbatan tikka turib ishlaganda 15- 10 foiz, tikka turib, egilgan holda ish bajarganida esa ikki marta ortar ekan. 5.5. Ish joylarini uskunalash va jihozlash Xalqimiz aytganidek, uskunasi soz kishining, mashaqqati oz ishining. Shunday ekan, ishlab chiqarish jarayonining samaradorligi ish joyini uskunalash va