ISHCHI KUCHI VA ISHSIZLIK
Reja:
1. Mehnat bozori va undagi raqobat
2. Ishsizlikning iqtisodiy oqibatlari. A.Ouken qonuni.
3. Oʻzbekistonda mehnat bozorini tashkil etish va tartibga solish
Mehnat bozorida ham talab va taklif qonuniga amal qilinadi. Mehnat bozorida
ishchi kuchini raqobat sharoitida oldi-sotdisi amalga oshiriladi. Bunda oʻziga xos
muvozanat narx oʻrnatiladi. Mehnat bozoridagi talab va taklif qonuni va uning
mohiyatini anglashdan oldin ishchi kuchining ish bilan bandligi konsepsiyasini
bilishimiz lozim.
Ish bilan bandlikning klassik nazariyasini yoritishda hozirgi mehnat
bozoridagi raqobat sharoitida “talab va taklif”ning umumbashariy
funksiyasidan boshlaymiz.
Hozirgi raqobat sharoitida ishbilarmonlar ishchi kuchidan shunday miqdorda
foydalanadilarki, bunda mehnatning yuqori mahsuli real ish haqi bilan teng boʻlishi
yoki ish haqi hajmining puldagi ifodasi mehnatning yuqori mahsuli qiymatiga teng
boʻlishi kerak. Agar real ish haqi hajmi oshsa, ishbilarmon ishchi kuchiga boʻlgan
talabini qisqartiradi, agar real ish haqi hajmi kamaysa ishchi kuchiga boʻlgan talab
ortadi. Bu yerda ishbilarmon shu yoʻl bilan daromadining kamayishini
muvozanatlashtiradi.
20.1-chizma. Mehnat bozoridagi talab egri chizigi
5.1- Makrokoʻlamdagi talab va taklif nazariyasi asosida mehnatga
boʻlgan talabning egri chizigʻi quyidagi koʻrinishga ega boʻladi (5.1 chizma).
20.1-chizmadan koʻrinib turibdiki, egri chiziqning salbiy tomonga ogʻish
tendensiyasi mavjud. Real ish haqini qisqartirish natijasida mehnatga boʻlgan talab
oshmoqda va aksincha, real ish haqi oshsa, mehnatga boʻlgan talab kamayadi.
Endi mehnatning taklif funksiyasiga kelsak, bu yerda individ oʻzining
samarali xizmatini taklif qiladi. Individ oʻz xizmatini ish haqining puldagi
ifodasidan kelib chiqib emas, balki ish haqining oʻlchovlaridan kelib chiqib taklif
qiladi.
Iqtisodiyotning beqaror rivojlanishi oqibatida, iqtisodiy pasayish davrida
ishlab chiqarish resurslari toʻliq foydalanilmay qoladi. YaIMni yaratishda
qatnashadigan iqtisodiy resurslarning eng asosiylaridan biri boʻlgan mehnat
resurslaridan toʻliq foydalanilmaslik ishsizlikda namoyon boʻladi.
Makroiqisodiy tahlilda mehnat resurslari emas, balki ishchi kuchi
kategoriyasidan koʻproq foydalaniladi.
Ishchi kuchi yoki iqtisodiy faol aholi deganda mehnatga layoqatli yoshdagi
ishlayotgan va ishsiz yurgan aholining umumiy soni tushuniladi.
Mehnat bozorida boshqa resurslar bozori singari talab va taklif qonuni amal
qiladi. Ishchi kuchining bahosi hisoblangan real ish haqi hajmi oshsa ishchi kuchiga
boʻlgan talab qisqaradi, agar real ish haqi hajmi kamaysa ishchi kuchiga boʻlgan
talab ortadi, ishchi kuchi taklifi esa kamayadi. Ishchi kuchiga boʻlgan talab
miqdorining ishchi kuchi taklifi miqdoridan kam boʻlishi ishsizlikni keltirib
chiqaradi.
Ishsizlar – bu, ishchi kuchining bir qismi boʻlib, ijtimoiy ishlab chiqarishda
band boʻlmagan, lekin ishlashni xohlovchi va faol ish qidirayotgan aholidir.
Ishsizlik darajasi deb ishsizlarni ishchi kuchi soniga nisbatiga (% hisobida)
aytiladi va uni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:
Ishsizlik darajasi =(ishsizlar soni / ishchi kuchi soni)x100
Ishsizlikning quyidagi turlari mavjud:
Friksion ishsizlik. Unga ish qidirayotgan yoki yaqin vaqtlar ichida ish bilan
ta’minlanishni kutayotgan ishchi kuchi kiradi. Ishsizlikning bu turi asosan ish yoki
turar-joylarni oʻzgartirish, oʻquv yurtlarini tugatish va shuningdek, boshqa
sabablardan kelib chiqadi. U doimo mavjud boʻlib, ma’lum bir darajada kerakli
hisoblanadi.
Tarkibiy ishsizlik. Tarkibiy ishsizlar guruhiga ishlab chiqarish strukturasining
oʻzgarishi natijasida ishchi kuchiga talab tarkibining oʻzgarishi natijasida ishsiz
qolganlar kiradi. Unga asosan malakalarini oʻzgartirishi va oshirishi, ma’lumot
olishi, yangi kasb egallashi lozim boʻlgan ishsizlar guruhlari kiradi. Friksion
ishsizlik bilan tarkibiy ishsizlikning asosiy farqi shundaki, birinchisida, ma’lum
malaka va tajriba mavjud boʻladi va undan foydalanib, ish joylarini tezroq topib
olishadi, ikkinchisida esa, ishchi kuchi darhol va tezroq ish joylarini topa olmaydi.
Davriy ishsizlik asosan ishlab chiqarishning pasayishi natijasida ishchi
kuchiga boʻlgan talabning kamayishidan paydo boʻladi. Davriy pasayish tovar va
xizmatlarga boʻlgan yalpi talabning kamayishini, shunga muvofiq, yalpi talabning
kamayishini va oqibatda aholining ish bilan bandligi qisqarishi va ishsizlikning
oʻsishini bildiradi.
Toʻla ish bilan bandlik ishchi kuchining 100 foiz ish bilan ta’minlanganligini
bildirmaydi. Aksincha, friksion va strukturali ishsizlik ilojsiz hol boʻlganligini
hisobga olsak, biz mutlaq toʻla ish bilan bandlilikka erishib boʻlmasligini
tushunamiz.
Agarda davriy ishsizlik boʻlmasa, u holda toʻla ish bilan bandlilikka erishiladi.
Toʻla ish bilan bandlik davridagi ishsizlik, ishsizlikning tabiiy darajasi deyiladi.
Bunga ish qidiruvchilar soni boʻsh ish joylari soniga muvofiq kelsagina erishish
mumkin. Ishsizlikning tabiiy darajasi friksion va tarkibiy ishsizlik yigʻindisiga teng
boʻladi.
Ishsizlikning tabiiy darajasi doimiy emas, chunki u iqtisodiy vaziyat, qonun va
milliy an’analar bilan bogʻliq holda oʻzgarib turadi.
Ishsizlikning tabiiy darajasi mamlakatdagi oxirgi oʻn yilda mavjud boʻlgan
haqiqiy ishsizlik darajasi va keyingi oʻn yil uchun prognoz qilib hisoblangan
ishsizlik darajalarining oʻrtacha miqdori sifatida belgilanadi. Umumiy holda ishchi
kuchi ish bilan band va faol ish qidirib yurgan ishsizlarga boʻlinadi.
4. Ishsizlikning iqtisodiy oqibatlari. A.Ouken qonuni.
Barcha mavjud resurslardan toʻliq foydalanish yoki ishsizlikning tabiiy darajasi
holatida iqtisodiyotda yaratilishi mumkin boʻlgan mahsulot hajmini iqtisodiyotning
ishlab chiqarish potensiali deb ataladi. Mamlakatning ishlab chiqarish potensiali
potensial YaIM koʻrsatkichi bilan oʻlchanadi.
Makroiqtisodiy beqarorlik tufayli, iqtisodiy pasayish davrida mamlakat oʻz
iqtisodiy potensialini toʻliq ishga solmasdan, yaratilgan haqiqiy YaIM hajmi (Yh)
potensial YaIM (Yp) hajmidan ortda qoladi. Ya’ni YaIMning uzilishi (YUZ) roʻy
beradi.
Yh – Yp
YUZ= ----------------- 100
Yp
Potensial YaIM deganda mamlakatdagi ishlab chiqarish resurslaridan toʻliq
foydalanilgan sharoitda mumkin boʻlgan ishlab chiqarish hajmi tushuniladi.
Potensial YaIM*ni hisoblashda mamlakatda ishsizlik mutlaqo yoʻq deb emas,
balki mavjud, biroq u tabiiy darajada, deb hisoblanadi.
Ishsizlik darajasining oshishi natijasida iqtisodiyot potensial YaIM hajmini
ololmaydi. Shu sababli mamlakat miqyosida ishsizlikni uning tabiiy darajasida
saqlash va tartibga solish iqtisodiy jihatdan katta ahamiyatga ega. Ishsizlikning
![haqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan qanchalik yuqori boʻlsa, YaIM uzilishi
shuncha koʻp boʻladi. Shuning uchun ham potensial hajmdagi YaIM* haqiqiy YaIM
dan katta boʻladi.
Ishsizlik darajasi va YaIM uzilishi oʻrtasidagi miqdoriy nisbatni ingliz
iqtisodchisi Artur Ouken matematik holda isbotlab bergan. Shuning uchun bu
qonun, Ouken qonuni deyiladi. Qonunning mohiyati shundan iboratki, agar
ishsizlikning haqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan bir foizga oshib ketsa, ya’ni
davriy ishsizlik 1 foizni tashkil etsa milliy iqtisodiyot YaIMni ikki yarim foizga kam
yaratadi. YaMMning pastroq darajasi oʻz navbatida, ishlab chiqarishda
qatnashuvchilar daromadlarining nisbatan kamroq boʻlishini va iqtisodiyotning
kelgusi taraqqiyotini investitsiyalash imkoniyatlari qisqarishini bildiradi.
Ouken qonuni ishsizlikning turli darajalaridagi mahsulot yoʻqotishlari hajmini
aniqlash imkonini beradi. Hozirgi kunda β koeffitsiyenti deb atalgan bu koeffitsiyent
miqdori 2 foizdan 3 foiz oraligʻida deb hisoblanadi.
Ouken qonunini formulada quyidagicha tasvirlash mumkin:
YUZ= -2,5[ u -u]
bu yerda: u – ishsizlikning tabiiy darajasi;
u – ishsizlikning haqiqiy darajasi.
YaMM uzilishini ifodalaydigan formula bilan Ouken qonunini formulasini
umumlashtirib quyidagi formulani olamiz:
Yh – Yp
------------- 100 = - β [ u -u]
Yp
Ouken qonuni izohlagan miqdoriy bogʻliqlikning teskari jihatiga e’tibor
qaratamiz. Iqtisodiy tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki YaIMning 2-3 foizga oʻsishi
davriy ishsizlik darajasini 1 foizga qisqarishini keltirib chiqarmas ekan. Ya’ni
dastlabki 1 foizlik iqtisodiy oʻsish fan-texnika taraqqiyoti natijasida resurslardan](/media/image/ishchi-kuchi-va-ishsizlik1302page_5.png "haqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan qanchalik yuqori boʻlsa, YaIM uzilishi
shuncha koʻp boʻladi. Shuning uchun ham potensial hajmdagi YaIM* haqiqiy YaIM
dan katta boʻladi.
Ishsizlik darajasi va YaIM uzilishi oʻrtasidagi miqdoriy nisbatni ingliz
iqtisodchisi Artur Ouken matematik holda isbotlab bergan. Shuning uchun bu
qonun, Ouken qonuni deyiladi. Qonunning mohiyati shundan iboratki, agar
ishsizlikning haqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan bir foizga oshib ketsa, ya’ni
davriy ishsizlik 1 foizni tashkil etsa milliy iqtisodiyot YaIMni ikki yarim foizga kam
yaratadi. YaMMning pastroq darajasi oʻz navbatida, ishlab chiqarishda
qatnashuvchilar daromadlarining nisbatan kamroq boʻlishini va iqtisodiyotning
kelgusi taraqqiyotini investitsiyalash imkoniyatlari qisqarishini bildiradi.
Ouken qonuni ishsizlikning turli darajalaridagi mahsulot yoʻqotishlari hajmini
aniqlash imkonini beradi. Hozirgi kunda β koeffitsiyenti deb atalgan bu koeffitsiyent
miqdori 2 foizdan 3 foiz oraligʻida deb hisoblanadi.
Ouken qonunini formulada quyidagicha tasvirlash mumkin:
YUZ= -2,5[ u -u]
bu yerda: u – ishsizlikning tabiiy darajasi;
u – ishsizlikning haqiqiy darajasi.
YaMM uzilishini ifodalaydigan formula bilan Ouken qonunini formulasini
umumlashtirib quyidagi formulani olamiz:
Yh – Yp
------------- 100 = - β [ u -u]
Yp
Ouken qonuni izohlagan miqdoriy bogʻliqlikning teskari jihatiga e’tibor
qaratamiz. Iqtisodiy tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki YaIMning 2-3 foizga oʻsishi
davriy ishsizlik darajasini 1 foizga qisqarishini keltirib chiqarmas ekan. Ya’ni
dastlabki 1 foizlik iqtisodiy oʻsish fan-texnika taraqqiyoti natijasida resurslardan")
haqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan qanchalik yuqori boʻlsa, YaIM uzilishi
shuncha koʻp boʻladi. Shuning uchun ham potensial hajmdagi YaIM* haqiqiy YaIM
dan katta boʻladi.
Ishsizlik darajasi va YaIM uzilishi oʻrtasidagi miqdoriy nisbatni ingliz
iqtisodchisi Artur Ouken matematik holda isbotlab bergan. Shuning uchun bu
qonun, Ouken qonuni deyiladi. Qonunning mohiyati shundan iboratki, agar
ishsizlikning haqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan bir foizga oshib ketsa, ya’ni
davriy ishsizlik 1 foizni tashkil etsa milliy iqtisodiyot YaIMni ikki yarim foizga kam
yaratadi. YaMMning pastroq darajasi oʻz navbatida, ishlab chiqarishda
qatnashuvchilar daromadlarining nisbatan kamroq boʻlishini va iqtisodiyotning
kelgusi taraqqiyotini investitsiyalash imkoniyatlari qisqarishini bildiradi.
Ouken qonuni ishsizlikning turli darajalaridagi mahsulot yoʻqotishlari hajmini
aniqlash imkonini beradi. Hozirgi kunda β koeffitsiyenti deb atalgan bu koeffitsiyent
miqdori 2 foizdan 3 foiz oraligʻida deb hisoblanadi.
Ouken qonunini formulada quyidagicha tasvirlash mumkin:
YUZ= -2,5[ u -u]
bu yerda: u – ishsizlikning tabiiy darajasi;
u – ishsizlikning haqiqiy darajasi.
YaMM uzilishini ifodalaydigan formula bilan Ouken qonunini formulasini
umumlashtirib quyidagi formulani olamiz:
Yh – Yp
------------- 100 = - β [ u -u]
Yp
Ouken qonuni izohlagan miqdoriy bogʻliqlikning teskari jihatiga e’tibor
qaratamiz. Iqtisodiy tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki YaIMning 2-3 foizga oʻsishi
davriy ishsizlik darajasini 1 foizga qisqarishini keltirib chiqarmas ekan. Ya’ni
dastlabki 1 foizlik iqtisodiy oʻsish fan-texnika taraqqiyoti natijasida resurslardan
