ISHCHI KUCHI VA ISHSIZLIK Reja: 1. Mehnat bozori va undagi raqobat 2. Ishsizlikning iqtisodiy oqibatlari. A.Ouken qonuni. 3. Oʻzbekistonda mehnat bozorini tashkil etish va tartibga solish Mehnat bozorida ham talab va taklif qonuniga amal qilinadi. Mehnat bozorida ishchi kuchini raqobat sharoitida oldi-sotdisi amalga oshiriladi. Bunda oʻziga xos muvozanat narx oʻrnatiladi. Mehnat bozoridagi talab va taklif qonuni va uning mohiyatini anglashdan oldin ishchi kuchining ish bilan bandligi konsepsiyasini bilishimiz lozim. Ish bilan bandlikning klassik nazariyasini yoritishda hozirgi mehnat bozoridagi raqobat sharoitida “talab va taklif”ning umumbashariy funksiyasidan boshlaymiz. Hozirgi raqobat sharoitida ishbilarmonlar ishchi kuchidan shunday miqdorda foydalanadilarki, bunda mehnatning yuqori mahsuli real ish haqi bilan teng boʻlishi yoki ish haqi hajmining puldagi ifodasi mehnatning yuqori mahsuli qiymatiga teng boʻlishi kerak. Agar real ish haqi hajmi oshsa, ishbilarmon ishchi kuchiga boʻlgan talabini qisqartiradi, agar real ish haqi hajmi kamaysa ishchi kuchiga boʻlgan talab ortadi. Bu yerda ishbilarmon shu yoʻl bilan daromadining kamayishini muvozanatlashtiradi. 20.1-chizma. Mehnat bozoridagi talab egri chizigi 5.1- Makrokoʻlamdagi talab va taklif nazariyasi asosida mehnatga boʻlgan talabning egri chizigʻi quyidagi koʻrinishga ega boʻladi (5.1 chizma). 20.1-chizmadan koʻrinib turibdiki, egri chiziqning salbiy tomonga ogʻish tendensiyasi mavjud. Real ish haqini qisqartirish natijasida mehnatga boʻlgan talab oshmoqda va aksincha, real ish haqi oshsa, mehnatga boʻlgan talab kamayadi. Endi mehnatning taklif funksiyasiga kelsak, bu yerda individ oʻzining samarali xizmatini taklif qiladi. Individ oʻz xizmatini ish haqining puldagi ifodasidan kelib chiqib emas, balki ish haqining oʻlchovlaridan kelib chiqib taklif qiladi. Iqtisodiyotning beqaror rivojlanishi oqibatida, iqtisodiy pasayish davrida ishlab chiqarish resurslari toʻliq foydalanilmay qoladi. YaIMni yaratishda qatnashadigan iqtisodiy resurslarning eng asosiylaridan biri boʻlgan mehnat resurslaridan toʻliq foydalanilmaslik ishsizlikda namoyon boʻladi. Makroiqisodiy tahlilda mehnat resurslari emas, balki ishchi kuchi kategoriyasidan koʻproq foydalaniladi. Ishchi kuchi yoki iqtisodiy faol aholi deganda mehnatga layoqatli yoshdagi ishlayotgan va ishsiz yurgan aholining umumiy soni tushuniladi. Mehnat bozorida boshqa resurslar bozori singari talab va taklif qonuni amal qiladi. Ishchi kuchining bahosi hisoblangan real ish haqi hajmi oshsa ishchi kuchiga boʻlgan talab qisqaradi, agar real ish haqi hajmi kamaysa ishchi kuchiga boʻlgan talab ortadi, ishchi kuchi taklifi esa kamayadi. Ishchi kuchiga boʻlgan talab miqdorining ishchi kuchi taklifi miqdoridan kam boʻlishi ishsizlikni keltirib chiqaradi. Ishsizlar – bu, ishchi kuchining bir qismi boʻlib, ijtimoiy ishlab chiqarishda band boʻlmagan, lekin ishlashni xohlovchi va faol ish qidirayotgan aholidir. Ishsizlik darajasi deb ishsizlarni ishchi kuchi soniga nisbatiga (% hisobida) aytiladi va uni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin: Ishsizlik darajasi =(ishsizlar soni / ishchi kuchi soni)x100 Ishsizlikning quyidagi turlari mavjud: Friksion ishsizlik. Unga ish qidirayotgan yoki yaqin vaqtlar ichida ish bilan ta’minlanishni kutayotgan ishchi kuchi kiradi. Ishsizlikning bu turi asosan ish yoki turar-joylarni oʻzgartirish, oʻquv yurtlarini tugatish va shuningdek, boshqa sabablardan kelib chiqadi. U doimo mavjud boʻlib, ma’lum bir darajada kerakli hisoblanadi. Tarkibiy ishsizlik. Tarkibiy ishsizlar guruhiga ishlab chiqarish strukturasining oʻzgarishi natijasida ishchi kuchiga talab tarkibining oʻzgarishi natijasida ishsiz qolganlar kiradi. Unga asosan malakalarini oʻzgartirishi va oshirishi, ma’lumot olishi, yangi kasb egallashi lozim boʻlgan ishsizlar guruhlari kiradi. Friksion ishsizlik bilan tarkibiy ishsizlikning asosiy farqi shundaki, birinchisida, ma’lum malaka va tajriba mavjud boʻladi va undan foydalanib, ish joylarini tezroq topib olishadi, ikkinchisida esa, ishchi kuchi darhol va tezroq ish joylarini topa olmaydi. Davriy ishsizlik asosan ishlab chiqarishning pasayishi natijasida ishchi kuchiga boʻlgan talabning kamayishidan paydo boʻladi. Davriy pasayish tovar va xizmatlarga boʻlgan yalpi talabning kamayishini, shunga muvofiq, yalpi talabning kamayishini va oqibatda aholining ish bilan bandligi qisqarishi va ishsizlikning oʻsishini bildiradi. Toʻla ish bilan bandlik ishchi kuchining 100 foiz ish bilan ta’minlanganligini bildirmaydi. Aksincha, friksion va strukturali ishsizlik ilojsiz hol boʻlganligini hisobga olsak, biz mutlaq toʻla ish bilan bandlilikka erishib boʻlmasligini tushunamiz. Agarda davriy ishsizlik boʻlmasa, u holda toʻla ish bilan bandlilikka erishiladi. Toʻla ish bilan bandlik davridagi ishsizlik, ishsizlikning tabiiy darajasi deyiladi. Bunga ish qidiruvchilar soni boʻsh ish joylari soniga muvofiq kelsagina erishish mumkin. Ishsizlikning tabiiy darajasi friksion va tarkibiy ishsizlik yigʻindisiga teng boʻladi. Ishsizlikning tabiiy darajasi doimiy emas, chunki u iqtisodiy vaziyat, qonun va milliy an’analar bilan bogʻliq holda oʻzgarib turadi. Ishsizlikning tabiiy darajasi mamlakatdagi oxirgi oʻn yilda mavjud boʻlgan haqiqiy ishsizlik darajasi va keyingi oʻn yil uchun prognoz qilib hisoblangan ishsizlik darajalarining oʻrtacha miqdori sifatida belgilanadi. Umumiy holda ishchi kuchi ish bilan band va faol ish qidirib yurgan ishsizlarga boʻlinadi. 4. Ishsizlikning iqtisodiy oqibatlari. A.Ouken qonuni. Barcha mavjud resurslardan toʻliq foydalanish yoki ishsizlikning tabiiy darajasi holatida iqtisodiyotda yaratilishi mumkin boʻlgan mahsulot hajmini iqtisodiyotning ishlab chiqarish potensiali deb ataladi. Mamlakatning ishlab chiqarish potensiali potensial YaIM koʻrsatkichi bilan oʻlchanadi. Makroiqtisodiy beqarorlik tufayli, iqtisodiy pasayish davrida mamlakat oʻz iqtisodiy potensialini toʻliq ishga solmasdan, yaratilgan haqiqiy YaIM hajmi (Yh) potensial YaIM (Yp) hajmidan ortda qoladi. Ya’ni YaIMning uzilishi (YUZ) roʻy beradi. Yh – Yp YUZ= ----------------- 100 Yp Potensial YaIM deganda mamlakatdagi ishlab chiqarish resurslaridan toʻliq foydalanilgan sharoitda mumkin boʻlgan ishlab chiqarish hajmi tushuniladi. Potensial YaIM*ni hisoblashda mamlakatda ishsizlik mutlaqo yoʻq deb emas, balki mavjud, biroq u tabiiy darajada, deb hisoblanadi. Ishsizlik darajasining oshishi natijasida iqtisodiyot potensial YaIM hajmini ololmaydi. Shu sababli mamlakat miqyosida ishsizlikni uning tabiiy darajasida saqlash va tartibga solish iqtisodiy jihatdan katta ahamiyatga ega. Ishsizlikning haqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan qanchalik yuqori boʻlsa, YaIM uzilishi shuncha koʻp boʻladi. Shuning uchun ham potensial hajmdagi YaIM* haqiqiy YaIM dan katta boʻladi. Ishsizlik darajasi va YaIM uzilishi oʻrtasidagi miqdoriy nisbatni ingliz iqtisodchisi Artur Ouken matematik holda isbotlab bergan. Shuning uchun bu qonun, Ouken qonuni deyiladi. Qonunning mohiyati shundan iboratki, agar ishsizlikning haqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan bir foizga oshib ketsa, ya’ni davriy ishsizlik 1 foizni tashkil etsa milliy iqtisodiyot YaIMni ikki yarim foizga kam yaratadi. YaMMning pastroq darajasi oʻz navbatida, ishlab chiqarishda qatnashuvchilar daromadlarining nisbatan kamroq boʻlishini va iqtisodiyotning kelgusi taraqqiyotini investitsiyalash imkoniyatlari qisqarishini bildiradi. Ouken qonuni ishsizlikning turli darajalaridagi mahsulot yoʻqotishlari hajmini aniqlash imkonini beradi. Hozirgi kunda β koeffitsiyenti deb atalgan bu koeffitsiyent miqdori 2 foizdan 3 foiz oraligʻida deb hisoblanadi. Ouken qonunini formulada quyidagicha tasvirlash mumkin: YUZ= -2,5[ u -u] bu yerda: u – ishsizlikning tabiiy darajasi; u – ishsizlikning haqiqiy darajasi. YaMM uzilishini ifodalaydigan formula bilan Ouken qonunini formulasini umumlashtirib quyidagi formulani olamiz: Yh – Yp ------------- 100 = - β [ u -u] Yp Ouken qonuni izohlagan miqdoriy bogʻliqlikning teskari jihatiga e’tibor qaratamiz. Iqtisodiy tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki YaIMning 2-3 foizga oʻsishi davriy ishsizlik darajasini 1 foizga qisqarishini keltirib chiqarmas ekan. Ya’ni dastlabki 1 foizlik iqtisodiy oʻsish fan-texnika taraqqiyoti natijasida resurslardan foydalanish samaradorligi hisobiga erishilishi mumkin, shuningdek, bu paytda aholi sonining koʻpayishi ham ishsizlik soninining pasaymasligiga sabab boʻladi. Dastlabki 2-3 foizdan yuqori boʻlgan har 2-3 foiz iqtisodiy oʻsish esa davriy ishsizlikni 1 foizga qisqarishini keltirib chiqaradi. Demak 1 foizlik davriy ishsizlikni tugatish uchun yillik 4-6 foizlik iqtisodiy oʻsish ta’minlanishi kerak. 20.3. Oʻzbekistonda mehnat bozorini tashkil etish va tartibga solish Mehnat bozorining faoliyati quyidagi omillarga koʻp jihatdan bogʻliq: ♦ aholi soni, yoshi va jinsining salmogʻidagi oʻzgarishlarga; ♦ ish bilan bandlikdagi tarmoq va hudud oʻzgarishlariga; ♦ qoʻshimcha ishchi kuchini ishlab chiqarishga jalb etish mezoniga; ♦ ishlab chiqarish hajmiga, uning oʻsish sur’atiga, ishlab chiqarish strukturasiga; ♦ ishlab chiqarish kuchlarini hududiy joylashuviga; ♦ mehnat resurslarini boshqarish usuliga. Mehnat bozoridagi vaziyat yuqoridagi omillarning ta’sirida oʻzgarib turadi va shunga mos ravishda ishchi kuchiga boʻlgan talab va taklif hajmi aniqlanadi. Misol uchun, mehnat bozorida ishchi kuchiga boʻlgan talab taklifdan koʻproq boʻlsa, bozorda ishchi kuchining qoʻshimcha manbalaridan qoʻshimcha taklif etiladi. Qoʻshimcha manbalari boʻlib mehnat nafaqasi oluvchilar, talabalar, oʻquvchilar hisoblanadi. Ishga joylash idoralarining faoliyatlari kuchaytiriladi va takomillashtiriladi, boshqa hududlardan qoʻshimcha, ishchi kuchining oqib kelishi ragʻbatlantiriladi, har bir ishsizning shaxsiy hisobi olinadi va h.k. Agarda mehnat bozorida ishchi kuchiga boʻlgan talab taklifdan kam boʻlsa, qoʻshimcha ish joylarini tashkil etish, ish smenasini koʻpaytirish, ish bilan bandlikning noan’anaviy yoʻllaridan foydalanish, boshqa hududlarga ortiqcha ishsizlarni jalb qilish mexanizmlaridan foydalaniladi. Agarda ishchi kuchiga boʻlgan talab taklif bilan teng boʻlsa va muvozanat oʻrnatilsa, ishlab chiqarish vositalarini rekonstruktsiya va modernizatsiya qilish, ish vaqtini yuqotishni kamaytirish, ishchilarning malakasini oshirish, mehnatni ragʻbatlantirish va ish xaqini samarali tashkil etish zarurati kelib chiqadi. Bu esa ish bilan bandlikning samaradorligini oshirish bilan birga makroiqtisodiyotning oʻsish sur’atlarini jadallashtiradi. Bozordagi talab va taklifni tartibga solish uchun iqtisodiy mexanizm modelidan foydalaniladi. U quyidagi elementlardan tashkil topadi:  koʻp bosqichli ish tanlash, oʻqitish va qayta tayyorlash tizimi;  keng koʻlamli ish bilan bandlik markazlari. Bu markazlarda doimo boʻsh ish joylarini qidirayotgan ishsizlar hisobi olib boriladi, kadrlar zarur boʻlgan korxonalarga ishchi kuchi yetkazib berishga hamkorlik qiladi;  alohida ijtimoiy-demografik qatlamlardagi aholining ish bilan bandligi maxsus dasturlari;  Respublika va mahalliy mehnat bozoridagi holatni doimo prognoz qilish va oʻrganish uchun ijtimoiy-iqtisodiy konsepsiyasi. Oʻzbekistonda mehnat bozoriga aholining quyidagi guruhlari kiradi:  oʻqishni bitirib birinchi marotaba ish qidirib yurgan yoshlar;  tarmoq korxonalaridagi strukturaviy oʻzgarishlar natijasida ishsiz boʻlib qolgan xodimlar. Shuningdek, davlat sektorini xususiylashtirish va boshqa mulkchilikka oʻtishdan kelib chiqqan ishsizlar;  raqobatda singan va past rentabelli, zarar koʻrib ishlayotgan korxona va tashkilotlar;  vaqtincha ishsiz yurgan va mehnat birjalari koʻmagida yangi ish joyi qidirib yurgan shaxslardan iborat. Mehnat birjalarida ishsizlarni aniqlash, ishga joylash, qayta tayyorlash va shu kabi bir qancha masalalar hal qilinadi. Mehnat birjalari hozirgi paytda respublikamizning viloyatlari va uning tumanlarida faoliyat koʻrsatmoqda. Nazorat savollari 1. Ishsizlikning qanday turlari mavjud? Ishsizlik darajasi qanday aniqlanadi? 2. Ishsizlikning tabiiy darajasi, ish bilan toʻliq bandlilik tushunchalariga tavsif bering. 3. Potensial YaIM koʻrsatkichini izohlab bering. 4. Makrodarajada ishsizlikning iqtisodiy oqibatlarini qanday oʻlchash mumkin? 5. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining kelib chiqishiga qaysi holatlar sabab boʻldi? 6. Moliyaviy inqirozning ishsizlik darajasiga ta’siri qay tariqa roʻy beradi? 7. Friksion ishsizlik turining oʻziga xos jihatlarini aytib bering. 8. Tarkibiy ishsizlik turining oʻziga xos jihatlarini aytib bering. 9. Davriy ishsizlik turining oʻziga xos jihatlarini aytib bering. 10. Ishsizlikning tabiiy darajasi, ish bilan toʻliq bandlilik tushunchalariga tavsif bering.