Ishlab chiqarish funksiyasi. Ishlab chiqarish jarayoni va uning natijalari Reja 1. Ishlab chiqarish funksiyasi. Umumiy, oʻrtacha va soʻnggi qoʻshilgan mahsulot. Soʻnggi qoʻshilgan omil unumdorligi. Unumdorlikning pasayib borishi qonuni. 2. Ishlab chiqarish imkoniyatlari tushunchasi. Toʻla bandlik. Ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasi. 3. Ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizigʻi. Muqobil xarajatlar. FTT va ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasining kengayishi. 4. Ishlab chiqarish samaradorligi. Vaqtni tejash qonuni. Mehnat unumdorligi va unga taʼsir qiluvchi omillar. Samaradorlikni belgilovchi koʻrsatkichlar tizimi. 5. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish omillari. FTTning evolyutsion va revolyutsion shakllari. Ishlab chiqarish funksiyasi. Umumiy, oʻrtacha va soʻnggi qoʻshilgan mahsulot. Soʻnggi qoʻshilgan omil unumdorligi. Unumdorlikning pasayib borishi qonuni. Ishlab chiqarish jarayonida hosil bo‘lgan qo‘shimcha mahsulot sotilish jarayonida foydaga aylanadi. Foydadan davlat soliq sifatida, ssuda kapital egalari esa foiz sifatida, yer egalari renta sifatida o‘z ulushlarini oladilar. Bu daromad turlari qo‘shimcha mahsulotning sotilib, dastlabki taqsimlangandan keyingi o‘zgargan shakllaridir. Yuzaki real hayotda qo‘shimcha mahsulot yuqoridagi shakllarda namoyon bo‘ladi. Kimki iqtisodiy jarayonlaming tub ildizini tu- shunmasa, bu daromadlaming manbaini, qayerda va kim tomonidan yaratilishini tushunmasdan qolaveradi. Zaruriy va qo‘shimcha mahsulotlaming mazmunini tushunishda ulaming real hayotdagi modifikatsiyalashgan shakllarini bilish muhim rol o‘ynaydi. Ma’lumki, zaruriy va qo‘shimcha mahsulot ulaming bevosita ishlab chiqarish jarayonidagi ko‘rinishidir. Ammo, ular oldi-sotdi va taqsimlash jarayonlaridan o‘tib, o‘z shakllarini o‘zgartirib, modifikatsiyalashgan shakl oladilar. Yangidan Yaratilgan sof mahsulotning tarkibi va modifikatsi­ yalashgan shakllari 1-rasmda aniqroq tasvirlash mumkin. 1-rasm. Zaruriy va qo'shimcha mahsulotning modifikatsiyalashgan shakllari Foydaning turli to‘lovlardan qolgan qismi esa tadbirkorlaming sof foydasi bo‘lib, uning hisobidan o‘zlarining iste’molini qondiradi, investitsiyani, turli sotsial yo‘nalishdagi ishlami amalga oshiradilar. Ko‘rinib turibdiki, qo‘shimcha mahsulotni ko‘paytirish hech kimga zarar bermaydi, aksincha jamiyat a’zolarining hammasi uchun manfaatlidir. Ma’lumki, qo‘shimcha mahsulot bilan zamriy mahsulot o‘rtasida har doim ziddiyat va aloqadorlik bo‘ladi. Ulaming har ikkalasidan ham butun iqtisodiyotni rivojlantirish va jamiyat a’zolarining farovonligini oshirish maqsadlarida foydalaniladi. Lekin ulaming sof milliy mahsulotdagi hissasi turli omillar ta’sirida, masalan, texnika taraqqiyotining rivojlanishi, ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibining o‘zgarishi, mehnat unumdorligining oshishi natijasida o‘zgarib turadi. Mehnat unumdorligining o‘sishi natijasida zaruriy mahsulotning absolyut miqdori o‘sgan holda sof milliy mahsulotdagi hissasi kamayib, qo‘shimcha mahsulotning hissasi oshib boradi. Bunday holatlar qo‘shimcha mahsulot normasining oshishida o‘z aksini topadi. Bu bayon etilganlardan xulosa qilib aytish mumkinki, qo‘shimcha mehnat va binobarin, qo‘shimcha mahsulot butun-butun tarixiy taraqqiyot davomida ishlab chiqarishni, fan texnikani, ta’limni, sog‘liqni saqlashni, madaniyatni rivojlantirish, mamlakat mudofaa- sini mustahkamlashning iqtisodiy manbai boiib kelgan va bundan keyin ham shunday bo‘lib qoladi. Hozirgi davrdagi bozor iqtisodiyotiga doir adabiyotlarda ishlab chiqarish omillari bilan uning samarasi o‘rtasidagi bog‘liqlik ishlab chiqarish funksiyasi deb ataladi. Masalan, ishlab chiqarish omillari - tabiat (N), kapital (K) va ishchi kuchi (L)ni ishlab chiqarishda qo‘llashdan olingan mahsulotni M dan iborat deb faraz qilsak, ishlab chiqarish funksiyasi M = f(N,K,L) dan iborat bo‘ladi. Bu formula ishlab chiqarishga jalb qilingan omillaming, ya’ni sarflaming har birligi evaziga olingan mahsulotni bildiradi va e ’tibomi kam resurs sarflab, ko‘proq mahsulot olish imkoniyatini qidirishga qaratadi. Un- dan tashqari, bu ko‘rsatkich har bir mahsulot birligini ishlab chiqar­ ishga va ko‘paytirish mo‘ljallangan mahsulot hajmini ishlab chiqar­ ishga qancha resurs sarfi talab qilinishini oldindan aniqlash imkonini beradi. Ishlab chiqarishda foydalaniladigan turli xil omillar sarfini bir- daniga yoki ulaming ayrim turlarini ko‘paytirish yo‘li bilan mahsulot hajmini ko‘paytirish mumkin. Lekin boshqa omillar va sharoitlar teng bo‘lgani holda ayrim omillar sarfini oshirish yo‘li bilan mahsulotni cheksiz ko‘paytirib bo‘lmaydi. Omillardan foydalanish va ulaming miqdorini oshirish evaziga olingan mahsulot uch xil oichanadi: umumiy mahsulot, o‘rtacha mahsulot va so‘nggi qo‘shilgan mahsulot. Umumiy mahsulot - jalb qilingan barcha ishlab chiqarish omillaridan foydalanish evaziga olingan mahsulotning mutlaq hajmi. Odatda korxona yoki yakka tartibdagi ishlab chiqaruvchining faoliyati eng awalo uning umumiy mahsuloti orqali baholanadi. Misol uchun, «А» korxonada 1 oy davomida barcha mavjud resurslardan foydalangan holda 100 birlik mahsulot yaratildi, deb faraz qilaylik. Bu o ‘rinda 100 birlik hajmdagi umumiy mahsulot uni yaratishga sarflangan resurslar to‘g‘risida ma’lumot bera olmaydi. Biz faqat ushbu korxona faoliyatini boshqa bir korxona faoliyati natijasiga taqqoslab, baholashimiz mumkin. Masalan, xuddi shu turdagi mahsulotni ishlab chiqaruvchi «V» korxonada bir oy davomida 80 birlik mahsulot ishlab chiqarilgan, deylik. U holda, «А» korxonada «V» korxonaga nisbatan 1,25 baravar ko‘p umumiy mahsulot ishlab chiqarilgan, deb xulosa chiqarish mumkin. Biroq, bu mahsulot nima evaziga, qanday sarflar hisobiga Yaratilganligini ayta olmaymiz. Bu- ning uchun bizga ushbu mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan omillar to‘g‘risida ham ma’lumot kerak bo‘ladi. Bu ma’lumotlardan foydalangan holda o ‘rtacha mahsulotni hisoblash mumkin. O‘rtacha mahsulot - jalb qilingan barcha ishlab chiqarish omillarining bir birligiga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi: O' M = M/ (I, K). Aytaylik, 100 birlik mahsulot 10 birlik ishchi kuchi, 8 birlik kapi- tal va 15 birlik tabiiy resurslami sarflash evaziga Yaratilgan. U holda har qaysi omilning bir birligiga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmini hisoblaymiz: 1) ishchi kuchi omili birligiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha mahsulot: 𝑂′𝑀I = 100 10 = 10 birlikka teng. 2) kapital omili birligiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha mahsulot: 𝑂′𝑀K = 100 8 = 12.5 birlikka teng. 3) tabiiy resurs omili birligiga to’g’ri keladigan o‘rtacha mahsulot: 𝑂′𝑀N = 100 15 ≈ 6.7 birlikka teng. Ishlab chiqarish natijasini baholashda ishlab chiqarish omillari navbatdagi birligini sarflashning maqsadga muvofiqligini o'rganish, ya’ni har bir omil qo‘shimcha sarfining u keltiradigan samara bilan taqqoslash muhimdir. Bu so‘nggi qo‘shilgan mahsulot ko‘rsatkichi orqali ifodalanadi. So‘nggi qo‘shilgan mahsulot - eng so‘nggi qo‘shilgan omil (kapital yoki ishchi kuchi) evaziga o‘sgan mahsulot hajmi. «А» korxonada keyingi oyda boshqa ishlab chiqarish omil­ lari sarfi o‘zgarmagani holda, ishchi kuchi resurslarining soni 2 birlikka oshirilgan, ya’ni 12 birlikni tashkil etib, buning natijasi­ da umumiy mahsulot 110 birlikka yetgan bo‘lsin. U holda, ishchi kuchi omilining so‘nggi qo‘shilgan mahsuloti 5 birlik (10/2)ni tashkil etadi. Har bir qo‘shilgan omil evaziga olingan qo‘shilgan mahsu­ lot so‘nggi qo‘shilgan omil unumdorligi deb aytiladi. So‘nggi qo‘shilgan mahsulot (o‘sgan) miqdorini so‘nggi qo‘shilgan (o‘sgan) ishchi kuchi yoki kapital miqdoriga bo‘lish yo‘li bilan qo‘shilgan omil, ya’ni qo‘shilgan kapital yoki qo‘shilgan ishchi kuchi unumdorligi aniqlanadi, ya’ni: KM = AM/ AK yoki K M = АМ / АИ. Bu tushunchalarni yana bir shartli misol aniqroq ifodalash mumkin (2.4- jadval). Yuqorida aytilganidek, alohida olingan omil evaziga qo‘shilgan mahsulot m a’lum darajaga borgandan keyin kamaya boshlaydi. Bu kamayish ayniqsa uning har bir birligi evaziga qo‘shilgan mahsulotda aniq seziladi. Mana shu qo‘shilgan omil unumdorligining pasayishiga qarab marjinalistik yo‘nalish va- killari unumdorlikning pasayib borishi qonuni degan qonunni kashf qilishgan. Ulaming g‘oyasi bo‘yicha har bir keyingi qilin­ gan xarajat yoki omil oldingisiga qaraganda kam samara beradi va oqibatda umumiy o ‘rtacha mahsulot ham pasayib ketadi. 1-jadval. Qo‘shilgan mahsulot va qo‘shilgan omillar unumdorligi Biroq, shuni ta’kidlash lozimki, keyingi jalb qilingan omil yoki xarajat unumdorligining pasayib borishi qonuni har doim ham amal qilavermaydi. Balki u quyidagicha to‘rt holat mavjud boigan sharoit- dagina amal qilishi mumkin: 1) ishlab chiqarishning boshqa omillari o‘zgarmay faqat bir omil to‘xtovsiz oshirilganda; 2) fan-texnika taraqqiy etmay to‘xtab qolganda yoki uning yangiliklari ishlab chiqarishga jalb qilinmaganda; 3) omillar o‘rtasidagi miqdor va sifat nisbatlari buzilganda; 4) shart-sharoitni hisobga olmasdan xarajatlar xo‘jasizlarcha, ko‘r ko‘rona amalga oshirilganda. Yuqorida belgilangandan boshqa holatlarda bu qonun amal qilmaydi. Ishlab chiqarish imkoniyatlari tushunchasi. Toʻla bandlik. Ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasi. Iqtisodiyot nazariyasi fani mavjud cheklangan iqtisodiy resurslar dan qanday qilib foydalanilganda jamiyatning cheksiz ehtiyojlarini to'laroq qondirib borish mumkin, degan muammo ustida bosh qotiradi. Bunda, birinchidan, iqtisodiy resurslardan foydalanishning turli xil muqobil variantlari mavjud bo‘lishi ko‘zda tutilib, ulardan eng samaralisi, ya’ni jamiyat ehtiyojlarini ancha to‘laroq qondiradigan miqdorda tovar va xizmatlami ishlab chiqarish imkonini beradigan turini tanlab olishga harakat qilinadi. Ikkinchidan, iqtisodiy resurslar nisbatan cheklanganligi sababli jamiyat a’zolarining barcha ehtiyojlarini birdaniga qondirish mumkin bo‘lmaydi. Shuning uchun jamiyatga qaysi mahsulotlami ishlab chiqarish, qaysilaridan vaqtincha voz kechish lozimligini hal qilish, ya’ni tanlashni amalga oshirish zarur bo‘ladi. Shunday tanlash orqali, resurslaming mavjud darajasida mahsulot olishning aniqlangan eng yuqori miqdori jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatini ko‘rsatadi. Jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatidan to‘liq foydalanish uchun iqtisodiy resurslaming to‘la bandligiga erishish va ishlab chiqarishning to'iiq hajmini ta’minlash zarur. To‘la bandlik - iqtisodiyotdagi ishlab chiqarishga yaroqli bo‘lgan barcha resurslardan to‘la unum bilan foydalanish holati. Bunda ishchi majburiy ishsiz bo‘lib qolmasligi, iqtisodiyot ishlashni xohlagan va unga layoqatli bo‘lgan barcha ishchi kuchini ish bilan ta ’minlashi, haydaladigan yerlar, bino va inshootlar yoki kapital uskunalar ham bo‘sh qolmasligi hamda to‘la quw at bilan ishlashi lozim. Ishlab chiqarishning to‘liq hajmi, resurslami samarali taqsimlashni, ya’ni ulardan mahsulotning umumiy hajmiga eng ko‘p hissa qo‘shadigan qilib foydalanishni va mavjud texnologiyalaming eng yaxshisini qo‘llashni ham bildiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish imkoniyatlarining ma’lum chegarasi bo‘ladi. Chunki, resurslar kamyob bo‘lganligi sababli iqtisodiyot to ia bandlik va ishlab chiqarishning to‘liq hajmida ham tovar va xizmatlami cheklanmagan miqdorda ishlab chiqarishni ta’minlay olmaydi. Ishlab chiqarish imkoniyati chegarasini jadval ma’lumotlaridan foydalanib yanada aniqroq tasvirlash mumkin. 2-jadval. Resurslar to‘liq band bo‘lganda ishlab chiqarish imkoniyatlari (shartli raqamlar) Ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizigʻi. Muqobil xarajatlar. FTT va ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasining kengayishi. Ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasi to‘g‘risida yaxshiroq tasawurga ega bo‘lish uchun: birinchidan, iqtisodiyot faqat ikki xil mahsulot - non va tegirmon ishlab chiqaradi (bunda non iste’mol tovarlarini, tegirmon ishlab chiqarish vositalarini bildiradi); ikkinchidan, iqtisodiy resurslar miqdor va sifat jihatdan o‘zgarmaydi; uchinchidan, mehnat unumdorligi va texnologiya doimiy bo‘lib qoladi, deb faraz qilamiz. Mavjud resurslar cheklanganligi sababli iqtisodiyotning tegirmon va non ishlab chiqarish hajmini birdaniga ko‘paytirib borish imkoniyati cheklangan. Resurslarning cheklanganligi mahsulot ishlab chiqarishning cheklanganligini bildiradi. Bunday sharoitda tegirmon ishlab chiqarishni har qanday ko‘paytirishga resurslarning bir qismini non ishlab chiqarishni kamaytirish orqali erishadi. Aksincha, agar non ishlab chiqarishni ko‘paytirish afzal ko‘rinsa, buning uchun zarur resurslar faqat tegirmon ishlab chiqarishni qisqartirish hisobiga olinishi mumkin. Jadvalda jamiyat tanlashi mumkin bo‘lgan sanoat tegirmonlari va non miqdorining muqobil uyg‘unlashuvi ifodalangan. A muqobil variantga binoan, iqtisodiyot o‘zining butun resurslarini tegirmon, ya’ni ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarishga yo‘naltiradi. E muqobil variantda esa mavjud resurslar to‘lig‘icha non, ya’ni iste’mol buyumlari ishlab chiqarishda foydalaniladi. Jadvaldagi asosiy g‘oya quyidagicha: har qanday vaqt oralig‘ida iqtisodiyot to‘la bandlik va ishlab chiqarishning to‘liq hajmida non mahsulotini ko‘proq ishlab chiqarishi uchun tegirmonning bir qismidan voz kechishi zarur. Iqti- sodiy resurslar kamyob bo‘lganligi sababli, iqtisodiyot non va tegir- mon ishlab chiqarish hajmini bir vaqtda ko‘paytira olmaydi. Ishlab chiqarish imkoniyati haqidagi tushunchani chuqurlashtirish uchun jadvalda keltirilgan ma’lumotlami rasmda tasvirlaymiz. 2-rasm. Ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig‘i Ishlab chiqarish imkoniyati egri chizig‘idagi har bir nuqta ikki xil mahsulot ishlab chiqarishning qandaydir eng ko‘p hajmini ko‘rsatadi. Jamiyat uchun mahsulotlaming erishib bo‘ladigan har xil uyg‘unlashuvlaridan tanlab olish imkoniyati egri chiziq ichida joyla- shadi. Non va tegirmon ishlab chiqarishning har xil uyg‘unlashuvini amalga oshirish uchun jamiyat ulardagi mavjud resurslaming to‘la bandligi va ishlab chiqarishning to‘liq hajmini ta’minlashi zarur. Non va tegirmonning barcha uyg‘unlashuvi ulaming eng ko‘p miqdorini ko‘rsatib, bu barcha mavjud resurslardan esa samarali foydalanish natijasida olinishi mumkin. Iqtisodiyotda resurslarining to‘la bandligi va ulardan samarali foydalanishni ta’minlash uchun har ikkala mahsulotning tanlangan hajmi ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig‘i deb nomlanuvchi ABCDE chizig‘ida joylashgan bo‘lishi lozim. Bu chiziqdan chap tomonda joylashgan har qanday nuqta resurslardan to‘liq foydalanmaslikni anglatadi. Masalan, rasmdagi G nuqta iqtisodiyotda 1,6 mln. dona non va 5 ming donaga yaqin tegirmon ishlab chiqarilayotganini bildiradi. Bu esa, resurslardan foydalanishning muayyan darajasida, qo‘shimcha resurslami jalb etmagan holda, quyidagi harakatlami amalga oshirish imkoniyati mavjudligini ko‘rsatadi: a) non ishlab chiqarishning mavjud hajmini saqlab qolgan holda, tegirmon ishlab chiqarish hajmini 8 ming donagacha yetkazish; b) tegirmon ishlab chiqarishning mavjud hajmini saqlab qolgan holda, non ishlab chiqarish hajmini 2,7 mln. donagacha yetkazish; v) bir vaqtning o‘zida har ikkala mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirish. Ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig‘idan tashqarida joylash­ gan har qanday nuqtaga (masalan, W) resurslaming mavjud hajmi va ishlab chiqarishning mavjud texnologiyasi darajasida erishib bo‘lmaydi. Jamiyat bu mahsulotlar uyg‘unlashuvidan birortasini tanlashi zarur: ko‘proq tegirmon ishlab chiqarish kamroq non ishlab chiqarishni bildiradi va aksincha. Har qanday mahsulotning qandaydir miqdorini olish uchun, voz kechishga to‘g‘ri keladigan boshqa mahsulot miqdori bu mahsulotning muqobil xarajatlari deb ataladi. Biz bu yerda faqat ikki narsa tegirmon va non misolida iqtisodiy resurslaming to‘la bandligi va ishlab chiqarishning to‘liq hajmi bilan xususiyatli deb hisobladik. Agar band bo‘lmagan resurslar bo‘Isa yoki resurslardan samarasiz foydalanilsa (to‘liq foydalanilmasa) iqtisodiyot jadvalda ko‘rsatilgan har bir muqobil variantdagidan kamroq mahsulot ishlab chiqargan va bu rasmda keltirilgan ishlab chiqarish imkoniyati egri chizig‘ining ichida joylashgan bo‘lar edi. Agar resurslaming miqdori, sifati hamda texnika, texnologiya o‘zgarsa iqtisodiyotda ishlab chiqarishning umumiy hajmi ham (ishlab chiqarish imkoniyati egri chizig‘ining holati) o‘zgaradi. Mavjud resurslaming ko‘payishi har bir variantda bitta yoki har ikkala mahsulot ishlab chiqarish hajmining ko‘payishiga olib keladi. Hozirgi davrda fan-texnika taraqqiyoti va binobarin texnika va texnologiyalar o‘zgarishi jadallashgan vaqtda ishlab chiqarish imkoniyati to‘htovsiz kengayib boradi. Energiyaning, xomashyo va materiallaming yangi turlari topilib ishga tushuriladi. Yangi texnika va texnologiyalar qo‘llanilib, mehnat unumdorligi, yerlar xosildorligini, chorva mollari mahsuldorligini, tejamkorlikni oshirish imkonini beradi. Ishlab chiqarish samaradorligi. Vaqtni tejash qonuni. Mehnat unumdorligi va unga taʼsir qiluvchi omillar. Samaradorlikni belgilovchi koʻrsatkichlar tizimi. Ishlab chiqarish samaradorligi va uni oshirish masalasi har doim iqtisodiyot nazariyasi fanining dolzarb muammosi sifatida, uning diqqat markazida bo‘lib keladi. Ayniqsa, hozirgi paytda bu masala yanada keskin qo‘yilmoqda. Buning sababi shundaki, ishlab chiqarish samaradorligini oshirmasdan turib mamlakatimiz oldida turgan muhim masala - mustaqil iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish vazifasini amalga oshirib bo‘lmaydi. Samaradorlikning iqtisodiy mazmuni sifatida har doim ishlab chiqarishning pirovard natijasi bilan unga avanslangan resurslar, mablag‘lar yoki qilingan xarajatlar o‘rtasidagi nisbat tushuniladi. Lekin, turli ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar sharoitida shu jamiyatning maqsadidan kelib chiqib, samaradorlik muammosining tub mohiyati o‘zgaradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishning asosiy maqsadi foyda olishga qaratilganligi sababli har bir iqtisodiy subyekt ko‘proq foyda olishga intiladi. Iqtisodiy adabiyotlarda samaradorlikning bosh mezoni haqida ham turlicha fikrlar mavjud. Ayrim olimlar ishlab chiqarish samaradorligining bosh mezoni foyda, boshqa birlari esa yalpi milliy mahsulot, sof mahsulot, uchinchilari milliy daromad, to‘rtinchilari esa qo‘shimcha mahsulot deb ko‘rsatadilar. Biz bu o‘rinda sanab o‘tilgan fikrlaming qaysi biri to‘g‘ri ekanligi haqida batafsil to‘xtolmaymiz, lekin shuni aytish kerakki, ko‘pchilik olimlar tomonidan bozor iqtisodiyoti sharoitida samaradorlikning bosh ko‘rsatkichi olingan foydaning xarajatlarga nisbati, ya’ni rentabellik yoki foydalilik darajasi bilan belgilanadi deb tan olinadi. Shuning uchun ham ishlab chiqarish samaradorligi olingan foydaning (F) ishlab chiqarishga sarflangan resurslar qiymatiga (I) nisbati bilan aniqlanadi, ya’ni: 𝑃′ = 𝐹 𝐼 × 100% bu yerda: P’ - foyda normasi; I - iqtisodiy resurs sarflari. Misol uchun, A korxonada yil davomida 800 mln. so‘mlik resurs xarajat qilib, 200 mln. so‘m hajmida foyda olingan bo‘lsin. U holda foyda normasi 25% (200x100/800) ni tashkil etadi. Ishlab chiqarish samaradorligi ko‘p qirrali masala bo‘lib, bu aytilgan birgina asosiy ko‘rsatkichda, uni to‘la ravishda har tomonlama ifodalab bolmaydi. Shuning uchun ishlab chiqarish samaradorligini to‘la ifodalashda unda qatnashgan omillaming unumdorligini, ulardan samarali foydalanish darajasini ifodalaydigan ko‘rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning manba va usullarini tavsiflovchi umumiy iqtisodiy qonunlardan biri vaqtni tejash qonuni hisoblanadi. Vaqtni tejash qonuni - ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanib borishi bilan jamiyat tomonidan hayotiy ne’matlar birligini yaratishga sarflanayotgan vaqtning qisqarib borishini ifodalovchi umumiy iqtisodiy qonun. Vaqtni tejash ijtimoiy rivojlanishning iqtisodiy resurslarini umumlashtiruvchi darajasi hisoblanadi. Har qanday tejam oxir-oqibatda vaqtni tejashga borib taqaladi. Vaqtni tejash qonunining mazmuni jonli va buyumlashgan mehnatni, ya’ni muayyan davrda sarflangan ish vaqti jamg‘armasi hamda o‘tgan davrlardagi ish vaqti sarflarining natijasini tejashni o‘z ichiga oladi. Vaqtni tejash qonuni namoyon bo‘lishining aniq shakli bo‘lib quyidagilar maydonga tushadi: 1) mehnat unumdorligining о‘sishi; 2) mashina va jihozlardan foydalanishning yaxshilanishi; 3) ishlab chiqarish material sig‘imining pasayishi; 4) xo‘jalik nisbatlarining optimallashuvi. Bundan ko‘rinadiki, ishlab chiqarish samaradorligini ifodalovchi ko‘rsatkichlardan biri mehnat unumdorligidir. Mehnat unumdorligi deb ishchi kuchining vaqt birligi mobaynida mahsulot yaratish qobiliyatiga aytiladi va ishlab chiqarilgan mahsulotning (iste’mol qiymatining) sarflangan mehnat miqdoriga nisbati bilan belgilanadi. Sarflangan mehnat miqdori esa ishlangan vaqt bilan, kishi kuni, kishi soati va h.k. bilan belgilanadi. Agar mehnat unumdorligini MU, mahsulotni M bilan, sarflangan ish vaqtini V bilan belgilasak, mehnat unumdorligi quyidagicha aniqlanadi: 𝑀𝑈 = 𝑀 𝐾 ⁄ Mehnat unumdorligi sarflangan jonli mehnatning har bir birligi evaziga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori bilan aniqlanadi. Misol uchun, «А» korxonada 40 kishi mehnat qilib, ular kun davomida 8 ming dona mahsulot ishlab chiqargan bo‘lsinlar. U holda, bir kishi kunida Yaratilgan mahsulot 200 donani tashkil etadi. Agar mahsulot soni 10 ming donaga yetsa, u holda bir kishi kunida Yaratilgan mahsu­ lot 250 donani tashkil etib, mehnat unumdorligi 125% (250x100/200) ga oshadi. Samaradorlikni aniqlashda kapital unumdorligi ko‘rsatkichidan ham foydalaniladi va uni ishlab chiqarishda qatnashgan kapitalning har bir birligi evaziga olingan mahsulot, daromad yoki foyda miqdori bilan aniqlanadi. Agar kapital unumdorligini - KU, ishlab chiqarishda qatnashgan kapital miqdorini - K, mahsulotni - M, yalpi daromadni - YaD, foydani - F deb belgilasak, quyidagi formulalar hosil bo‘ladi: 𝐾𝑈 = 𝑀 𝐾 ⁄ , 𝐾𝑈 = 𝑌𝐴𝐷 𝐾 ⁄ , 𝐾𝑈 = 𝐹 𝐾 ⁄ Samaradorlikni aniqlashda bu ko‘rsatkichlardan tashqari mahsulotning mehnat sig‘imi, material sig‘imi, energiya sig‘imi degan ko‘rsatkichlar ham qoilanilib, ular ishlab chiqarilayotgan mahsulotning har bir birligini yaratish uchun ketgan, yoki ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan mehnat, energiya va moddiy ashyolar miqdorini ifodalaydi. Bu ko‘rsatkichlaming har biri ishlab chiqarishda qatnash­ gan turli omillar samaradorligini ifodalab, bir-biri bilan chambarchars bog‘liq va bir- birini to‘ldiradi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish omillari. FTTning evolyutsion va revolyutsion shakllari. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun unga ta’sir qiladi- gan omillami ham bilish zarurdir. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga bir qancha omillar ta’sir qiladi: 1) fan-texnika taraqqiyotni tezlashtirish, energiyalaming xom­ ashyo va materiallaming yangi turlarini topish va uning natijalarini tezlik bilan ishlab chiqarishda qo‘llash; 2) tabiiy va iqtisodiy omillami hisobga olib ishlab chiqarishni ratsional joylashtirish, ixtisoslashtirish va kooperatsiyalash; 3) iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlami amalga oshirish va uning tashkiliy bo‘g‘inlarini o‘zgartirish; 4) ishlab chiqamvchilami moddiy va ma’naviy jihatdan rag‘batlantirib, ulaming faolligini oshirish; 5) mavjud tabiiy, moddiy va mehnat resurslaridan oqilona, tejab- tergab foydalanish, yangi, arzon, sifatli xomashyo va energiya turla­ rini, ekinlaming yangi hosildor navlarini, chorva mollarining mahsul- dor zotlarini topib, ishlab chiqarishga joriy qilish; 6) kishilaming bilim saviyasini, malakasini oshirish, yetuk ishchi va mutaxassislar tayyorlash. Bular ichida fan-texnika taraqqiyoti natijalarini ishlab chiqarishda qo‘llash, hamma ishga innovatsion yondashish omili hozirgi kunda respublikamiz uchun dolzarb va muhim ahamiyat kasb etadi. Fan-texnika taraqqiyotining evolyusion va revolyusion shakllari farqlanadi. Evolyutsion shaklda rivojlanish deganda, FTTning mavjud texnologiyasi asosida, mashinalar va uskunalar qisman modemizatsiyalash asosida rivojlanishi tushuniladi. Revolyutsion shaklda rivoj- lanishi deganda esa, fan-texnikaning bir qancha sohalarida birdaniga katta o‘zgarishlar bo‘lib, texnikaning eng so‘nggi yangiliklarini, avlodlarini ishlab chiqarishda qoilash, prinsipial yangi texnologik tizimga o‘tish tushuniladi. Fan- texnika taraqqiyotining keyingi shaklda rivojlanishi yuksak samara beradi. Shuning uchun ham ayrim me’yoriy hujjatlarda va mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyev ma’ruzalarida iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini hozirgi zamon fan va texnikasining eng yangi yutuqlari asosida tayyorlangan texnika va texnologiyalar bilan qayta qurollantirish lozimligini ta’kidlamoqda. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmonida “ishlab chiqarishni modemizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan yangilash, ishlab chiqarish, transport-kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilma loyi- halarini amalga oshirishga qaratilgan faol investitsiya siyosatini olib borish” vazifasi qo‘yilgan.