Ishlab chiqarish funksiyasi. Ishlab chiqarish jarayoni va uning natijalari
Reja
1. Ishlab chiqarish funksiyasi. Umumiy, oʻrtacha va soʻnggi qoʻshilgan mahsulot.
Soʻnggi qoʻshilgan omil unumdorligi. Unumdorlikning pasayib borishi qonuni.
2. Ishlab chiqarish imkoniyatlari tushunchasi. Toʻla bandlik. Ishlab chiqarish
imkoniyatlari chegarasi.
3. Ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizigʻi. Muqobil xarajatlar. FTT va ishlab
chiqarish imkoniyatlari chegarasining kengayishi.
4. Ishlab chiqarish samaradorligi. Vaqtni tejash qonuni. Mehnat unumdorligi va
unga taʼsir qiluvchi omillar. Samaradorlikni belgilovchi koʻrsatkichlar tizimi.
5. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish omillari. FTTning evolyutsion va
revolyutsion shakllari.
Ishlab chiqarish funksiyasi. Umumiy, oʻrtacha va soʻnggi qoʻshilgan
mahsulot. Soʻnggi qoʻshilgan omil unumdorligi. Unumdorlikning pasayib
borishi qonuni.
Ishlab chiqarish jarayonida hosil bo‘lgan qo‘shimcha mahsulot sotilish
jarayonida foydaga aylanadi. Foydadan davlat soliq sifatida, ssuda kapital egalari
esa foiz sifatida, yer egalari renta sifatida o‘z ulushlarini oladilar. Bu daromad turlari
qo‘shimcha mahsulotning sotilib, dastlabki taqsimlangandan keyingi o‘zgargan
shakllaridir. Yuzaki real hayotda qo‘shimcha mahsulot yuqoridagi shakllarda
namoyon bo‘ladi. Kimki iqtisodiy jarayonlaming tub ildizini tu- shunmasa, bu
daromadlaming manbaini, qayerda va kim tomonidan yaratilishini tushunmasdan
qolaveradi. Zaruriy va qo‘shimcha mahsulotlaming mazmunini tushunishda
ulaming real hayotdagi modifikatsiyalashgan shakllarini bilish muhim rol o‘ynaydi.
Ma’lumki, zaruriy va qo‘shimcha mahsulot ulaming bevosita ishlab chiqarish
jarayonidagi ko‘rinishidir. Ammo, ular oldi-sotdi va taqsimlash jarayonlaridan o‘tib,
o‘z shakllarini o‘zgartirib, modifikatsiyalashgan shakl oladilar.
Yangidan Yaratilgan sof mahsulotning tarkibi va modifikatsi yalashgan
shakllari 1-rasmda aniqroq tasvirlash mumkin.
1-rasm. Zaruriy va qo'shimcha mahsulotning modifikatsiyalashgan
shakllari
Foydaning turli to‘lovlardan qolgan qismi esa tadbirkorlaming sof foydasi
bo‘lib, uning hisobidan o‘zlarining iste’molini qondiradi, investitsiyani, turli sotsial
yo‘nalishdagi ishlami amalga oshiradilar. Ko‘rinib turibdiki, qo‘shimcha mahsulotni
ko‘paytirish hech kimga zarar bermaydi, aksincha jamiyat a’zolarining hammasi
uchun manfaatlidir.
Ma’lumki, qo‘shimcha mahsulot bilan zamriy mahsulot o‘rtasida har doim
ziddiyat va aloqadorlik bo‘ladi. Ulaming har ikkalasidan ham butun iqtisodiyotni
rivojlantirish va jamiyat a’zolarining farovonligini oshirish maqsadlarida
foydalaniladi.
Lekin ulaming sof milliy mahsulotdagi hissasi turli omillar ta’sirida, masalan,
texnika taraqqiyotining
rivojlanishi,
ijtimoiy
ishlab chiqarish tarkibining
o‘zgarishi, mehnat unumdorligining oshishi natijasida o‘zgarib turadi. Mehnat
unumdorligining o‘sishi natijasida zaruriy mahsulotning absolyut miqdori o‘sgan
holda sof milliy mahsulotdagi hissasi kamayib, qo‘shimcha mahsulotning hissasi
oshib boradi. Bunday holatlar qo‘shimcha mahsulot normasining oshishida o‘z
aksini topadi.
Bu bayon etilganlardan xulosa qilib aytish mumkinki, qo‘shimcha mehnat va
binobarin, qo‘shimcha mahsulot butun-butun tarixiy taraqqiyot davomida ishlab
chiqarishni, fan texnikani, ta’limni, sog‘liqni saqlashni, madaniyatni rivojlantirish,
mamlakat mudofaa- sini mustahkamlashning iqtisodiy manbai boiib kelgan va
bundan keyin ham shunday bo‘lib qoladi.
Hozirgi davrdagi bozor iqtisodiyotiga doir adabiyotlarda ishlab chiqarish
omillari bilan uning samarasi o‘rtasidagi bog‘liqlik ishlab chiqarish funksiyasi deb
ataladi. Masalan, ishlab chiqarish omillari - tabiat (N), kapital (K) va ishchi kuchi
(L)ni ishlab chiqarishda qo‘llashdan olingan mahsulotni M dan iborat deb faraz
qilsak, ishlab
chiqarish funksiyasi M = f(N,K,L) dan iborat bo‘ladi. Bu formula ishlab
chiqarishga jalb qilingan omillaming, ya’ni sarflaming har birligi evaziga olingan
mahsulotni bildiradi va e ’tibomi kam resurs sarflab, ko‘proq mahsulot olish
imkoniyatini qidirishga qaratadi. Un- dan tashqari, bu ko‘rsatkich har bir mahsulot
birligini ishlab chiqar ishga va ko‘paytirish mo‘ljallangan mahsulot hajmini ishlab
chiqar ishga qancha resurs sarfi talab qilinishini oldindan aniqlash imkonini beradi.
Ishlab chiqarishda foydalaniladigan turli xil omillar sarfini bir- daniga yoki
ulaming ayrim turlarini ko‘paytirish yo‘li bilan mahsulot hajmini ko‘paytirish
mumkin. Lekin boshqa omillar va sharoitlar teng bo‘lgani holda ayrim omillar
sarfini oshirish yo‘li bilan mahsulotni cheksiz ko‘paytirib bo‘lmaydi. Omillardan
foydalanish va ulaming miqdorini oshirish evaziga olingan mahsulot uch xil
oichanadi: umumiy mahsulot, o‘rtacha mahsulot va so‘nggi qo‘shilgan mahsulot.
Umumiy mahsulot - jalb qilingan barcha ishlab chiqarish omillaridan
foydalanish evaziga olingan mahsulotning mutlaq hajmi. Odatda korxona yoki
yakka tartibdagi ishlab chiqaruvchining faoliyati eng awalo uning umumiy
mahsuloti orqali baholanadi. Misol uchun, «А» korxonada 1 oy davomida barcha
mavjud resurslardan foydalangan holda 100 birlik mahsulot yaratildi, deb faraz
qilaylik. Bu o ‘rinda 100 birlik hajmdagi umumiy mahsulot uni yaratishga sarflangan
resurslar to‘g‘risida ma’lumot bera olmaydi. Biz faqat ushbu korxona faoliyatini
boshqa bir korxona faoliyati natijasiga taqqoslab, baholashimiz mumkin. Masalan,
xuddi shu turdagi mahsulotni ishlab chiqaruvchi «V» korxonada bir oy davomida
80 birlik mahsulot ishlab chiqarilgan, deylik. U holda, «А» korxonada
«V» korxonaga nisbatan 1,25 baravar ko‘p umumiy mahsulot ishlab
chiqarilgan, deb xulosa chiqarish mumkin. Biroq, bu mahsulot nima evaziga, qanday
sarflar hisobiga Yaratilganligini ayta olmaymiz. Bu- ning uchun bizga ushbu
mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan omillar to‘g‘risida ham ma’lumot
kerak bo‘ladi. Bu ma’lumotlardan foydalangan holda o ‘rtacha mahsulotni hisoblash
mumkin.
O‘rtacha mahsulot - jalb qilingan barcha ishlab chiqarish omillarining bir
birligiga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi:
O' M = M/ (I, K).
Aytaylik, 100 birlik mahsulot 10 birlik ishchi kuchi, 8 birlik kapi- tal va 15
birlik tabiiy resurslami sarflash evaziga Yaratilgan. U holda har qaysi omilning bir
birligiga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmini hisoblaymiz:
1) ishchi kuchi omili birligiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha mahsulot:
𝑂′𝑀I =
100
10 = 10 birlikka teng.
2) kapital omili birligiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha mahsulot:
𝑂′𝑀K =
100
8 = 12.5 birlikka teng.
3) tabiiy resurs omili birligiga to’g’ri keladigan o‘rtacha mahsulot:
𝑂′𝑀N =
100
15 ≈ 6.7 birlikka teng.
Ishlab chiqarish natijasini baholashda ishlab chiqarish omillari navbatdagi
birligini sarflashning maqsadga muvofiqligini o'rganish, ya’ni har bir omil
qo‘shimcha sarfining u keltiradigan samara bilan taqqoslash muhimdir. Bu so‘nggi
qo‘shilgan mahsulot ko‘rsatkichi orqali ifodalanadi.
So‘nggi qo‘shilgan mahsulot - eng so‘nggi qo‘shilgan omil (kapital yoki
ishchi kuchi) evaziga o‘sgan mahsulot hajmi.
«А» korxonada keyingi oyda boshqa ishlab chiqarish omil lari sarfi
o‘zgarmagani holda, ishchi kuchi resurslarining soni 2 birlikka oshirilgan, ya’ni
12 birlikni tashkil etib, buning natijasi da umumiy mahsulot 110 birlikka yetgan
bo‘lsin. U holda, ishchi kuchi omilining so‘nggi qo‘shilgan mahsuloti 5 birlik
(10/2)ni tashkil etadi.
Har bir qo‘shilgan omil evaziga olingan qo‘shilgan mahsu lot so‘nggi
qo‘shilgan omil unumdorligi deb aytiladi. So‘nggi qo‘shilgan mahsulot
(o‘sgan) miqdorini so‘nggi qo‘shilgan (o‘sgan) ishchi kuchi yoki kapital
miqdoriga bo‘lish yo‘li bilan qo‘shilgan omil, ya’ni qo‘shilgan kapital yoki
qo‘shilgan ishchi kuchi unumdorligi aniqlanadi, ya’ni:
KM = AM/ AK yoki K M = АМ / АИ.
Bu tushunchalarni yana bir shartli misol aniqroq ifodalash mumkin (2.4-
jadval).
Yuqorida aytilganidek, alohida olingan omil evaziga qo‘shilgan mahsulot
m a’lum darajaga borgandan keyin kamaya boshlaydi. Bu kamayish ayniqsa uning
har bir birligi evaziga qo‘shilgan mahsulotda aniq seziladi. Mana shu qo‘shilgan
omil unumdorligining pasayishiga qarab marjinalistik yo‘nalish va- killari
unumdorlikning pasayib borishi qonuni degan qonunni kashf qilishgan.
Ulaming g‘oyasi bo‘yicha har bir keyingi qilin gan xarajat yoki omil oldingisiga
qaraganda kam samara beradi va oqibatda umumiy o ‘rtacha mahsulot ham
pasayib ketadi.
1-jadval.
Qo‘shilgan mahsulot va qo‘shilgan omillar unumdorligi
Biroq, shuni ta’kidlash lozimki, keyingi jalb qilingan omil yoki xarajat
unumdorligining pasayib borishi qonuni har doim ham amal qilavermaydi.
Balki u quyidagicha to‘rt holat mavjud boigan sharoit- dagina amal qilishi
mumkin:
1) ishlab chiqarishning boshqa omillari o‘zgarmay faqat bir omil
to‘xtovsiz oshirilganda;
2) fan-texnika taraqqiy etmay to‘xtab qolganda yoki uning yangiliklari
ishlab chiqarishga jalb qilinmaganda;
3) omillar o‘rtasidagi miqdor va sifat nisbatlari buzilganda;
4) shart-sharoitni hisobga olmasdan xarajatlar xo‘jasizlarcha, ko‘r
ko‘rona amalga oshirilganda.
Yuqorida belgilangandan boshqa holatlarda bu qonun amal qilmaydi.
Ishlab chiqarish imkoniyatlari tushunchasi. Toʻla bandlik. Ishlab chiqarish
imkoniyatlari chegarasi.
Iqtisodiyot nazariyasi fani mavjud cheklangan iqtisodiy resurslar dan qanday
qilib foydalanilganda jamiyatning cheksiz ehtiyojlarini to'laroq qondirib borish
mumkin, degan muammo ustida bosh qotiradi. Bunda, birinchidan, iqtisodiy
resurslardan foydalanishning turli xil muqobil variantlari mavjud bo‘lishi ko‘zda
tutilib, ulardan eng samaralisi, ya’ni jamiyat ehtiyojlarini ancha to‘laroq
qondiradigan miqdorda tovar va xizmatlami ishlab chiqarish imkonini beradigan
turini tanlab olishga harakat qilinadi.
Ikkinchidan, iqtisodiy resurslar nisbatan cheklanganligi sababli jamiyat
a’zolarining barcha ehtiyojlarini birdaniga qondirish mumkin bo‘lmaydi. Shuning
uchun jamiyatga qaysi mahsulotlami ishlab chiqarish, qaysilaridan vaqtincha voz
kechish lozimligini hal qilish, ya’ni tanlashni amalga oshirish zarur bo‘ladi.
Shunday tanlash orqali, resurslaming mavjud darajasida mahsulot olishning
aniqlangan eng yuqori miqdori jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatini ko‘rsatadi.
Jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatidan to‘liq foydalanish uchun iqtisodiy
resurslaming to‘la bandligiga erishish va ishlab chiqarishning to'iiq hajmini
ta’minlash zarur.
To‘la bandlik - iqtisodiyotdagi ishlab chiqarishga yaroqli bo‘lgan barcha
resurslardan to‘la unum bilan foydalanish holati. Bunda ishchi majburiy ishsiz
bo‘lib qolmasligi, iqtisodiyot ishlashni xohlagan va unga layoqatli bo‘lgan barcha
ishchi kuchini ish bilan ta ’minlashi, haydaladigan yerlar, bino va inshootlar yoki
kapital uskunalar ham bo‘sh qolmasligi hamda to‘la quw at bilan ishlashi lozim.
Ishlab chiqarishning to‘liq hajmi, resurslami samarali taqsimlashni, ya’ni
ulardan mahsulotning umumiy hajmiga eng ko‘p hissa qo‘shadigan qilib
foydalanishni va mavjud texnologiyalaming eng yaxshisini qo‘llashni ham bildiradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish imkoniyatlarining ma’lum
chegarasi bo‘ladi. Chunki, resurslar kamyob bo‘lganligi sababli iqtisodiyot to ia
bandlik va ishlab chiqarishning to‘liq hajmida ham tovar va xizmatlami
cheklanmagan miqdorda ishlab chiqarishni ta’minlay olmaydi.
Ishlab chiqarish imkoniyati chegarasini jadval ma’lumotlaridan foydalanib
yanada aniqroq tasvirlash mumkin.
2-jadval.
Resurslar to‘liq band bo‘lganda ishlab chiqarish imkoniyatlari (shartli
raqamlar)
Ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizigʻi. Muqobil xarajatlar. FTT va ishlab
chiqarish imkoniyatlari chegarasining kengayishi.
Ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasi to‘g‘risida yaxshiroq tasawurga ega
bo‘lish uchun:
birinchidan, iqtisodiyot faqat ikki xil mahsulot - non va tegirmon ishlab
chiqaradi (bunda non iste’mol tovarlarini, tegirmon ishlab chiqarish vositalarini
bildiradi);
ikkinchidan, iqtisodiy resurslar miqdor va sifat jihatdan o‘zgarmaydi;
uchinchidan, mehnat unumdorligi va texnologiya doimiy bo‘lib
qoladi, deb faraz qilamiz.
Mavjud resurslar cheklanganligi sababli iqtisodiyotning tegirmon va non
ishlab chiqarish hajmini birdaniga ko‘paytirib borish imkoniyati cheklangan.
Resurslarning cheklanganligi mahsulot ishlab chiqarishning cheklanganligini
bildiradi. Bunday sharoitda tegirmon ishlab chiqarishni har qanday ko‘paytirishga
resurslarning bir qismini non ishlab chiqarishni kamaytirish orqali erishadi.
Aksincha, agar non ishlab chiqarishni ko‘paytirish afzal ko‘rinsa, buning uchun
zarur resurslar faqat tegirmon ishlab chiqarishni qisqartirish hisobiga olinishi
mumkin.
Jadvalda jamiyat tanlashi mumkin bo‘lgan sanoat tegirmonlari va non
miqdorining muqobil uyg‘unlashuvi ifodalangan. A muqobil variantga binoan,
iqtisodiyot o‘zining butun resurslarini tegirmon, ya’ni ishlab chiqarish vositalarini
ishlab chiqarishga yo‘naltiradi. E muqobil variantda esa mavjud resurslar to‘lig‘icha
non, ya’ni iste’mol buyumlari ishlab chiqarishda foydalaniladi. Jadvaldagi asosiy
g‘oya quyidagicha: har qanday vaqt oralig‘ida iqtisodiyot to‘la bandlik va ishlab
chiqarishning to‘liq hajmida non mahsulotini ko‘proq ishlab chiqarishi uchun
tegirmonning bir qismidan voz kechishi zarur. Iqti- sodiy resurslar kamyob
bo‘lganligi sababli, iqtisodiyot non va tegir- mon ishlab chiqarish hajmini bir vaqtda
ko‘paytira olmaydi.
Ishlab chiqarish imkoniyati haqidagi tushunchani chuqurlashtirish uchun
jadvalda keltirilgan ma’lumotlami rasmda tasvirlaymiz.
2-rasm. Ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig‘i
Ishlab chiqarish imkoniyati egri chizig‘idagi har bir nuqta ikki xil mahsulot
ishlab chiqarishning qandaydir eng ko‘p hajmini ko‘rsatadi. Jamiyat uchun
mahsulotlaming erishib bo‘ladigan har xil uyg‘unlashuvlaridan tanlab olish
imkoniyati egri chiziq ichida joyla- shadi.
Non va tegirmon ishlab chiqarishning har xil uyg‘unlashuvini amalga oshirish
uchun jamiyat ulardagi mavjud resurslaming to‘la bandligi va ishlab chiqarishning
to‘liq hajmini ta’minlashi zarur. Non va tegirmonning barcha uyg‘unlashuvi
ulaming eng ko‘p miqdorini ko‘rsatib, bu barcha mavjud resurslardan esa samarali
foydalanish natijasida olinishi mumkin.
Iqtisodiyotda resurslarining to‘la bandligi va ulardan samarali foydalanishni
ta’minlash uchun har ikkala mahsulotning tanlangan hajmi ishlab chiqarish
imkoniyatlari egri chizig‘i deb nomlanuvchi ABCDE chizig‘ida joylashgan bo‘lishi
lozim. Bu chiziqdan chap tomonda joylashgan har qanday nuqta resurslardan to‘liq
foydalanmaslikni anglatadi. Masalan, rasmdagi G nuqta iqtisodiyotda 1,6 mln. dona
non va 5 ming donaga yaqin tegirmon ishlab chiqarilayotganini bildiradi. Bu esa,
resurslardan foydalanishning muayyan darajasida, qo‘shimcha resurslami jalb
etmagan holda, quyidagi harakatlami amalga oshirish imkoniyati mavjudligini
ko‘rsatadi:
a) non ishlab chiqarishning mavjud hajmini saqlab qolgan holda, tegirmon
ishlab chiqarish hajmini 8 ming donagacha yetkazish;
b) tegirmon ishlab chiqarishning mavjud hajmini saqlab qolgan holda, non
ishlab chiqarish hajmini 2,7 mln. donagacha yetkazish;
v) bir vaqtning o‘zida har ikkala mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirish.
Ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig‘idan tashqarida joylash
gan har qanday nuqtaga (masalan, W) resurslaming mavjud hajmi va ishlab
chiqarishning mavjud texnologiyasi darajasida erishib bo‘lmaydi.
Jamiyat bu mahsulotlar uyg‘unlashuvidan birortasini tanlashi zarur: ko‘proq
tegirmon ishlab chiqarish kamroq non ishlab chiqarishni bildiradi va aksincha. Har
qanday mahsulotning qandaydir miqdorini olish uchun, voz kechishga to‘g‘ri
keladigan boshqa mahsulot miqdori bu mahsulotning muqobil xarajatlari deb
ataladi.
Biz bu yerda faqat ikki narsa tegirmon va non misolida iqtisodiy resurslaming
to‘la bandligi va ishlab chiqarishning to‘liq hajmi bilan xususiyatli deb hisobladik.
Agar band bo‘lmagan resurslar bo‘Isa yoki resurslardan samarasiz foydalanilsa
(to‘liq foydalanilmasa) iqtisodiyot jadvalda ko‘rsatilgan har bir muqobil
variantdagidan kamroq mahsulot ishlab chiqargan va bu rasmda keltirilgan ishlab
chiqarish imkoniyati egri chizig‘ining ichida joylashgan bo‘lar edi.
Agar resurslaming miqdori, sifati hamda texnika, texnologiya o‘zgarsa
iqtisodiyotda ishlab chiqarishning umumiy hajmi ham (ishlab chiqarish imkoniyati
egri chizig‘ining holati) o‘zgaradi. Mavjud resurslaming ko‘payishi har bir variantda
bitta yoki har ikkala mahsulot ishlab chiqarish hajmining ko‘payishiga olib keladi.
Hozirgi davrda fan-texnika taraqqiyoti va binobarin texnika va texnologiyalar
o‘zgarishi jadallashgan vaqtda ishlab chiqarish imkoniyati to‘htovsiz kengayib
boradi. Energiyaning, xomashyo va materiallaming yangi turlari topilib ishga
tushuriladi. Yangi texnika va texnologiyalar qo‘llanilib, mehnat unumdorligi, yerlar
xosildorligini, chorva mollari mahsuldorligini, tejamkorlikni oshirish imkonini
beradi.
Ishlab chiqarish samaradorligi. Vaqtni tejash qonuni. Mehnat unumdorligi va
unga taʼsir qiluvchi omillar. Samaradorlikni belgilovchi koʻrsatkichlar tizimi.
Ishlab chiqarish samaradorligi va uni oshirish masalasi har doim iqtisodiyot
nazariyasi fanining dolzarb muammosi sifatida, uning diqqat markazida bo‘lib
