Ilmiybaza.uz
ISHLAB CHIQARISH JARAYONI
Reja:
1. Kirish.
2. Ishlab chiqarish jarayoni.
3. Texnologik jarayonning strukturaviy tuzilishi.
4. Asosiy ta’rif va tushunchalar.
Ilmiybaza.uz
1. Kirish
Hozirgi zamon texnika taraqqiyoti darajasi, yangi takomillashtirilgan yuqori
unumdorli avtomatlashtirilgan va yuqori aniqlikka ega bo‘lgan mashinalarni
uzluksiz yaratishda fanning eng yangi yutuqlaridan foydalanishga asoslanadi,
nazariy bilimlarni chuqur egallagan hamda yangi texnika va ishlab chiqarish
texnologiyasini chuqur egallagan mutaxassislarni tayyorlashni talab etadi.
Bakalavr - mexanikni texnologik jixatdan tayyorlashda fundamental
fanlarning ahamiyatini oshirish uchun texnologiyaning asosiy nazariy savollari
umumfanning tegishli bo‘limlariga bog‘lab bayon etiladi.
Umumiy va umum mutaxassislik fanlarining asosiy qismi birinchi va ikkinchi
kurslarda o‘rganilib, ixtisoslashtirilgan fanlar uchinchi va to‘rtinchi kurslarda
o‘rganiladi.
Insoniyat paydo bo‘libdiki u tabiat predmetlaridan foydalanib, o‘z ehtiyoji
uchun kerakli bo‘lgan turli jism va buyumlarni yaratib kelmoqda. Tabiat
predmetlarini sifatini o‘zgartirib, o‘z ehtiyojini qondira oladigan buyumlar yaratish
jarayoniga texnologik jarayon deyiladi.
Texnologiya so‘zi yunoncha so‘zlar birikmasidan tashkil topgan bo‘lib,
techne - san’at, mahorat, ustalik yoki uddalash usulini ifodalasa, logos - o‘qitish, fan
so‘zini ifodalaydi. Boshqacha qilib aytganda texnologiya - mahorat yoki uddalash
usuli (ish bajarish tartib majmui).
Mashinalar tayyorlash jarayonida ta’sir etuvchi qonuniyatlarni o‘rganib, bu
qonuniyatlarni mashinalarni talab etilgan sifatini va ularning eng kam tannarxini
ta’minlash uchun qo‘llash maqsadida shug‘ullanuvchi ilm sohasiga - mashinasozlik
texnologiyasi deb ataladi.
Texnologik jarayonni tatbiq etishda ikki masala yechiladi:
1. Ehtiyojga qarab mahsulot tayyorlash talabini qoniqtirish;
2. Kam mehnat sarflab, qisqa vaqt ichida sifatli, arzon mahsulot tayyorlash.
Ilmiybaza.uz
Mashinalarni loyihalash va tayyorlash bitta jarayonning ikkita etapidan
iboratdir. Bu etaplar o‘zaro uzluksiz bog‘lanishdadir. Endi loyihalash jarayonini
konstruksiyaning texnologiyabopligini hisobga olmasdan tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Texnologiyabopgina konstruksia mehnat harajatlarini tejash, aniqlikni oshirish,
yuqori unumdorlik jixjzlarni, moslama va asboblarni qo‘llash, energiyani tejash
imkonini beradi. Konstruksia qancha texnologiyabop bo‘lsa, uni ishlab chiqarish
shuncha takomillashgan va arzon boladi.
Mashinani tayyorlash etapida asosiy diqqat etibor uning sifatiga beriadi va
uning eng muhim korsatkichi – aniqlikka. Õtgan yuz yillik ichida detallarni
tayyorlash aniqligi deyarli 2000 marta oshdi. Bunaqay ortish hech bir mashinaninig
xizmat qilish tavsifida kuzatilgan emas. Bazi bir ishlab chiqarishlarda bu, yani
detallarni mikromtr va mikrometrning qismi aniqligida tayyorlash no‘rma tusini
olgan. “Aniqlik” tushunchasi nafaqat o‘lchamga tegishli, balki shakliga, sirtlarning
o‘zaro joylashishiga, detallarning fizka-mehanikaviy tavsiflariga va ularni
tayyorlash muhitiga ham tegishlidir.
Ishlab chiqarish sharoitida berilgan sifatda mashinalarni yaratish,
mshinasozlik tehnologiasining ilmiy asoalariga tayanadi. Mashinalarni sifatli
tayyorlash jarayoni (zagatovkalarni tanlash, ularga ishlov berish va detallarni yiġish)
mashinasozlik texnologiyasining qonuniyatlarini qo‘llash bilan amalga oshirilishi
kuzatiladi.
Mashinasozlik texnologiyasi ilmiy fan sifatida shonli yo‘lni bosib o‘tdi. Rus
olimlari
I.A.Time,
va
A.P.Gavrilenkolarning
mexnatlari
mashinasozlik
texnologiyasi o‘quv fani fundamentiga asos solishdi, qaysiki keyinchalik olimlar:
A.P.Sokolovskiy, V.M.Kovan, V.S. Korsakov, A.A.Matalin, B.S.Balakshin,
F.S.Demyunik, A.B.Yhin, A.I.Kashirin, S.P. Mitrofanov, M.P Novikov,
A.V.Podzey va ko‘p boshqalarning ilmiy tadqiqotlarida yanada rivojlantirildi.
Mashinasozlik texnologiyasi fanining rivojlanishi bir necha bosqichlardan
o‘tgan. Bu bosqichlar quyidagilar: birinchi bosqich ishlabchiqarish sanoati tashkil
topgandan boshlab, uni oyoqqa turg‘azib tubdan yangilangunga qadar bo‘lgan
vaqtni o‘z ichiga oladi (1929-1933 y. gacha).
Ilmiybaza.uz
Ikkinchi bosqich 1930-1941 yillarni o‘z ichiga oladi. Ishlab chiqarishda,
amaliyotda buyum tayyorlashni, yig‘ishni tashkil qilish jarayonlarni umumlashtirish
va texnologik jarayonlarni ilmiy ishlab chiqish. Shu bosqichda mashinasozlik
texnologiyasi fan sifatida shakllandi. Shu bazalashni ilmiy nazariyasi, bikirlik,
qo‘yimlahni aniqlash va taeinlash, ilk bor paydo bo‘ladigan sohada ilmiy ishlar chop
etildi, texnologik jarayonlarni tipizasiyalash va noaniqliklarni tahlil qilish va
ehtimollik nazariyasi yaratildi.
Uchinchi bosqich urushdan keyingi to 1970 yillargacha bo‘lgan bosqich. Bu
bosqichda mashinasozlik texnologiyasi fani juda tez suratlar bilan rivojlangan.
Yangi texnologik fikrlar paydo bo‘lgan va fanning ilmiy asoslari yaratilgan, ishlov
berish aniqligini nazariyasi, ya’ni ishlov berishdagi xatoliklarni analitik hisoblash
usullari yaratilgan, chuqur ishlov beriladigan yuzalarning sifati o‘rganilgan.
Texnologik tizimni bikirligi ilmiy darajada chuqur tahlil qilingan, analitik hisoblash
yo‘li bilan qo‘yimlarni (pripusk) aniqlash usuli yaratilgan. Texnologik jarayonlarni
avtomatik loyihalash tizimlari barpo etildi. ГОСТurli ko‘poperatsion Dastgohlar va
moslashuvchan ishlab chiqarish tizimlari yaratilib ilgor texnologiyalr yaratishda
katta burilsh yasadi. Bu fanning hamma sohalarida chuqur ilmiy tekshirish va
tadqiqot ishlari o‘tkazilgan.
To‘rtinchi bosqich yanada rivojlanish bosqichi va mustaqillik hozirgi zamon
davrini o‘z ichiga oladi. Bu bosqichda boshqa davlatlar olimlari bilan bir qatorda
fanning ko‘p sohalarida O‘zbekiston Respublikasi olimlari ham ilmiy tekshirish
ishlari olib borib, fanga va mashinasozlikning rivojlanishiga o‘z hissalarini
qo‘shgan. Ayniqsa tishli g‘ildiraklarga ishlov berishda va ularning parametrlarini
o‘lchashda
prof.
D.E.Alikulov;
avtomatlashtirilgan
tehnologik
jixozlarni
takomillashtirishga prof. L.V.Peregudov; yuzalarga mexanik ishlov berishda
issiqlikning energetik balanslarini ilmiy nazariyasini yaratishda prof. F.Ya.
Yaqubov; teksnil mashinasozligini rivojiga proffessorlar R.G.Maxkamov,
A.Mirzaev; pahta terish mashinalarini yaratishda prof. H.H.Usmonxodjayev va prof.
A.Karimov; payvandlash texnologiyasini rivojida prof. M.A.Abrolov; metallarga
Ilmiybaza.uz
mehanik ishlov berisning kbernetik muammolariga asos solgan N.M. Mo‘minov va
boshqalar, mashinasozlik tehnologiyasi faniga salmoqli hissa qo‘shmoqdalar.
Yangi XX1 asr boshlanishini beshinchi bosqichning boshlanishi deb aytsak
to‘g‘ri bo‘ladi. Bu boskich mashinasozlikka information va yangi pedagogik
texnologiyalarining kirib kelishi va mashinasozlik fanini o‘qitishda yangi o‘ġitish
usullari: nazariy va amaliy elektron darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, virtual
laboratoriyalar yaratish va o‘g‘uv jarayonini yangi bosqichga ko‘tarish davri.
O‘zbekistonga kerakli bo‘lgan mashinalarni ishlab chiqarish aniqlanyapti va
shu
sohalarda
ilmiy
tekshirish ishlari
olib borilmoqda.
Mashinasozlik
texnologiyasining gurkirab rivojlanish jarayoni davom etmoqda.
2. Ishlab chiqarish jarayoni
Ishlab chiqarish jarayoni deb, xom-ashyo va yarim maxsulotlarni tayyor
maxsulotga aylantirib beruvchi barcha jarayonlar yig‘indisiga aytiladi.
Bunga: ishlab chiqarishni tashkil etish, korxona va zavodlarga keltirilgan
xom-ashyo, yarim maxsulotlarni tashqaridan keltirish, zavod va korxonalar ichida
sexdan sexga tashish, quyma, shtamplangan, payvandlangan va boshqa turdagi
zagotovkalarni tayyorlash, mexanik, termik, kimyoviy-termik va boshqa ishlovlar
berish, detallarni o‘lchamlari va sifatini nazorat qilish, qism (uzel) va mashinalarni
yig‘ish, sinovdan o‘tkazish, bo‘yash, qaytadan detal va qismlarga ajratish, qog‘oz va
yashiklarga upakovklash omborxonalarga joylashtirish, tayyor maxsulotlarni
buyurtma bergan buyurtmachining tashkilotlariga jo‘natish kabi jarayonlarni o‘z
ichiga oladi. Ishlab chiqarish jarayoni korxona va zavodlarning turli sex va
uchastkalarida bajariladi.
3. Texnologik jarayonning strukturaviy tuzilishi
Texnologik jarayonning strukturaviy tuzilishi quyidagi sxemada ko‘rsatilgan
Ilmiybaza.uz
Texnologik jarayon (TJ) deb, ishlab chiqarish jarayonining bir qismi bo‘lib,
zagotovkaga ishlov berish natijasida, uning geometrik o‘lchamlari, shakli va sifati
o‘zgartirilib, chizmada ko‘rsatilgan detal holatidagi o‘lchamlariga, shakliga va
sifatiga mos keltirilishiga aytiladi. Detallarni tayyorlashda yoki yig‘ishda TJ
birqancha amallarni o‘z ichiga oladi.
4. ГОСТ 14.301-83 ga binoan texnologik amal (TO) deb,- TJ ning
tugallangan qismi bo‘lib, bir ish joyida uzluksiz bajarilgan ishga aytiladi. Maxsulot
tayyorlash yoki yig‘ish jarayoniga muvofiq ravishda TO ni quyidagicha tariflash
mumkin.
Texnologik amal deb, - texnologik jarayonning bir qismi bo‘lib, bitta ishchi
joyda, bitta yoki bir nechta bir vaqtda ishlov beriluvchi yoki yig‘iluvchi
maxsulotlarni, bitta yoki bir qancha ishchilar tomonidan uzluksiz bajarishgn ishga
aytiladi.
Texnologik amal ishlab chiqarishni rejalashtirish va uchyotga olishda asosiy
birlik bo‘lib hisoblanadi. Amallarga asoslanib, maxsulot (buyum) ishlab
chiqarishning ish hajmi, vaqt meyori va narxi belgilanib, kerakli sonda ishchilar,
asbob-uskunalar, moslamalar, keskich asboblar va mexanik ishlov berishning
tannarxi aniqlanadi. Shu bilan birga ishlab chiqarishning kolendar rejasi hamda
sifatni nazorat qilish va ishni bajarish muddati ishlab chiqiladi.
Texnologik amallardan tashqari yordamchi amallar (transport, nazorat,
tamġalash, qirinlilarni tozalash va boshq.) olcham va sifatni o‘zgartirmaydi, ammo
TO ni bajarish uchun zarur hisoblanadi.
