Ilmiybaza.uz ISHLAB CHIQARISH JARAYONI Reja: 1. Kirish. 2. Ishlab chiqarish jarayoni. 3. Texnologik jarayonning strukturaviy tuzilishi. 4. Asosiy ta’rif va tushunchalar. Ilmiybaza.uz 1. Kirish Hozirgi zamon texnika taraqqiyoti darajasi, yangi takomillashtirilgan yuqori unumdorli avtomatlashtirilgan va yuqori aniqlikka ega bo‘lgan mashinalarni uzluksiz yaratishda fanning eng yangi yutuqlaridan foydalanishga asoslanadi, nazariy bilimlarni chuqur egallagan hamda yangi texnika va ishlab chiqarish texnologiyasini chuqur egallagan mutaxassislarni tayyorlashni talab etadi. Bakalavr - mexanikni texnologik jixatdan tayyorlashda fundamental fanlarning ahamiyatini oshirish uchun texnologiyaning asosiy nazariy savollari umumfanning tegishli bo‘limlariga bog‘lab bayon etiladi. Umumiy va umum mutaxassislik fanlarining asosiy qismi birinchi va ikkinchi kurslarda o‘rganilib, ixtisoslashtirilgan fanlar uchinchi va to‘rtinchi kurslarda o‘rganiladi. Insoniyat paydo bo‘libdiki u tabiat predmetlaridan foydalanib, o‘z ehtiyoji uchun kerakli bo‘lgan turli jism va buyumlarni yaratib kelmoqda. Tabiat predmetlarini sifatini o‘zgartirib, o‘z ehtiyojini qondira oladigan buyumlar yaratish jarayoniga texnologik jarayon deyiladi. Texnologiya so‘zi yunoncha so‘zlar birikmasidan tashkil topgan bo‘lib, techne - san’at, mahorat, ustalik yoki uddalash usulini ifodalasa, logos - o‘qitish, fan so‘zini ifodalaydi. Boshqacha qilib aytganda texnologiya - mahorat yoki uddalash usuli (ish bajarish tartib majmui). Mashinalar tayyorlash jarayonida ta’sir etuvchi qonuniyatlarni o‘rganib, bu qonuniyatlarni mashinalarni talab etilgan sifatini va ularning eng kam tannarxini ta’minlash uchun qo‘llash maqsadida shug‘ullanuvchi ilm sohasiga - mashinasozlik texnologiyasi deb ataladi. Texnologik jarayonni tatbiq etishda ikki masala yechiladi: 1. Ehtiyojga qarab mahsulot tayyorlash talabini qoniqtirish; 2. Kam mehnat sarflab, qisqa vaqt ichida sifatli, arzon mahsulot tayyorlash. Ilmiybaza.uz Mashinalarni loyihalash va tayyorlash bitta jarayonning ikkita etapidan iboratdir. Bu etaplar o‘zaro uzluksiz bog‘lanishdadir. Endi loyihalash jarayonini konstruksiyaning texnologiyabopligini hisobga olmasdan tasavvur qilib bo‘lmaydi. Texnologiyabopgina konstruksia mehnat harajatlarini tejash, aniqlikni oshirish, yuqori unumdorlik jixjzlarni, moslama va asboblarni qo‘llash, energiyani tejash imkonini beradi. Konstruksia qancha texnologiyabop bo‘lsa, uni ishlab chiqarish shuncha takomillashgan va arzon boladi. Mashinani tayyorlash etapida asosiy diqqat etibor uning sifatiga beriadi va uning eng muhim korsatkichi – aniqlikka. Õtgan yuz yillik ichida detallarni tayyorlash aniqligi deyarli 2000 marta oshdi. Bunaqay ortish hech bir mashinaninig xizmat qilish tavsifida kuzatilgan emas. Bazi bir ishlab chiqarishlarda bu, yani detallarni mikromtr va mikrometrning qismi aniqligida tayyorlash no‘rma tusini olgan. “Aniqlik” tushunchasi nafaqat o‘lchamga tegishli, balki shakliga, sirtlarning o‘zaro joylashishiga, detallarning fizka-mehanikaviy tavsiflariga va ularni tayyorlash muhitiga ham tegishlidir. Ishlab chiqarish sharoitida berilgan sifatda mashinalarni yaratish, mshinasozlik tehnologiasining ilmiy asoalariga tayanadi. Mashinalarni sifatli tayyorlash jarayoni (zagatovkalarni tanlash, ularga ishlov berish va detallarni yiġish) mashinasozlik texnologiyasining qonuniyatlarini qo‘llash bilan amalga oshirilishi kuzatiladi. Mashinasozlik texnologiyasi ilmiy fan sifatida shonli yo‘lni bosib o‘tdi. Rus olimlari I.A.Time, va A.P.Gavrilenkolarning mexnatlari mashinasozlik texnologiyasi o‘quv fani fundamentiga asos solishdi, qaysiki keyinchalik olimlar: A.P.Sokolovskiy, V.M.Kovan, V.S. Korsakov, A.A.Matalin, B.S.Balakshin, F.S.Demyunik, A.B.Yhin, A.I.Kashirin, S.P. Mitrofanov, M.P Novikov, A.V.Podzey va ko‘p boshqalarning ilmiy tadqiqotlarida yanada rivojlantirildi. Mashinasozlik texnologiyasi fanining rivojlanishi bir necha bosqichlardan o‘tgan. Bu bosqichlar quyidagilar: birinchi bosqich ishlabchiqarish sanoati tashkil topgandan boshlab, uni oyoqqa turg‘azib tubdan yangilangunga qadar bo‘lgan vaqtni o‘z ichiga oladi (1929-1933 y. gacha). Ilmiybaza.uz Ikkinchi bosqich 1930-1941 yillarni o‘z ichiga oladi. Ishlab chiqarishda, amaliyotda buyum tayyorlashni, yig‘ishni tashkil qilish jarayonlarni umumlashtirish va texnologik jarayonlarni ilmiy ishlab chiqish. Shu bosqichda mashinasozlik texnologiyasi fan sifatida shakllandi. Shu bazalashni ilmiy nazariyasi, bikirlik, qo‘yimlahni aniqlash va taeinlash, ilk bor paydo bo‘ladigan sohada ilmiy ishlar chop etildi, texnologik jarayonlarni tipizasiyalash va noaniqliklarni tahlil qilish va ehtimollik nazariyasi yaratildi. Uchinchi bosqich urushdan keyingi to 1970 yillargacha bo‘lgan bosqich. Bu bosqichda mashinasozlik texnologiyasi fani juda tez suratlar bilan rivojlangan. Yangi texnologik fikrlar paydo bo‘lgan va fanning ilmiy asoslari yaratilgan, ishlov berish aniqligini nazariyasi, ya’ni ishlov berishdagi xatoliklarni analitik hisoblash usullari yaratilgan, chuqur ishlov beriladigan yuzalarning sifati o‘rganilgan. Texnologik tizimni bikirligi ilmiy darajada chuqur tahlil qilingan, analitik hisoblash yo‘li bilan qo‘yimlarni (pripusk) aniqlash usuli yaratilgan. Texnologik jarayonlarni avtomatik loyihalash tizimlari barpo etildi. ГОСТurli ko‘poperatsion Dastgohlar va moslashuvchan ishlab chiqarish tizimlari yaratilib ilgor texnologiyalr yaratishda katta burilsh yasadi. Bu fanning hamma sohalarida chuqur ilmiy tekshirish va tadqiqot ishlari o‘tkazilgan. To‘rtinchi bosqich yanada rivojlanish bosqichi va mustaqillik hozirgi zamon davrini o‘z ichiga oladi. Bu bosqichda boshqa davlatlar olimlari bilan bir qatorda fanning ko‘p sohalarida O‘zbekiston Respublikasi olimlari ham ilmiy tekshirish ishlari olib borib, fanga va mashinasozlikning rivojlanishiga o‘z hissalarini qo‘shgan. Ayniqsa tishli g‘ildiraklarga ishlov berishda va ularning parametrlarini o‘lchashda prof. D.E.Alikulov; avtomatlashtirilgan tehnologik jixozlarni takomillashtirishga prof. L.V.Peregudov; yuzalarga mexanik ishlov berishda issiqlikning energetik balanslarini ilmiy nazariyasini yaratishda prof. F.Ya. Yaqubov; teksnil mashinasozligini rivojiga proffessorlar R.G.Maxkamov, A.Mirzaev; pahta terish mashinalarini yaratishda prof. H.H.Usmonxodjayev va prof. A.Karimov; payvandlash texnologiyasini rivojida prof. M.A.Abrolov; metallarga Ilmiybaza.uz mehanik ishlov berisning kbernetik muammolariga asos solgan N.M. Mo‘minov va boshqalar, mashinasozlik tehnologiyasi faniga salmoqli hissa qo‘shmoqdalar. Yangi XX1 asr boshlanishini beshinchi bosqichning boshlanishi deb aytsak to‘g‘ri bo‘ladi. Bu boskich mashinasozlikka information va yangi pedagogik texnologiyalarining kirib kelishi va mashinasozlik fanini o‘qitishda yangi o‘ġitish usullari: nazariy va amaliy elektron darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, virtual laboratoriyalar yaratish va o‘g‘uv jarayonini yangi bosqichga ko‘tarish davri. O‘zbekistonga kerakli bo‘lgan mashinalarni ishlab chiqarish aniqlanyapti va shu sohalarda ilmiy tekshirish ishlari olib borilmoqda. Mashinasozlik texnologiyasining gurkirab rivojlanish jarayoni davom etmoqda. 2. Ishlab chiqarish jarayoni Ishlab chiqarish jarayoni deb, xom-ashyo va yarim maxsulotlarni tayyor maxsulotga aylantirib beruvchi barcha jarayonlar yig‘indisiga aytiladi. Bunga: ishlab chiqarishni tashkil etish, korxona va zavodlarga keltirilgan xom-ashyo, yarim maxsulotlarni tashqaridan keltirish, zavod va korxonalar ichida sexdan sexga tashish, quyma, shtamplangan, payvandlangan va boshqa turdagi zagotovkalarni tayyorlash, mexanik, termik, kimyoviy-termik va boshqa ishlovlar berish, detallarni o‘lchamlari va sifatini nazorat qilish, qism (uzel) va mashinalarni yig‘ish, sinovdan o‘tkazish, bo‘yash, qaytadan detal va qismlarga ajratish, qog‘oz va yashiklarga upakovklash omborxonalarga joylashtirish, tayyor maxsulotlarni buyurtma bergan buyurtmachining tashkilotlariga jo‘natish kabi jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Ishlab chiqarish jarayoni korxona va zavodlarning turli sex va uchastkalarida bajariladi. 3. Texnologik jarayonning strukturaviy tuzilishi Texnologik jarayonning strukturaviy tuzilishi quyidagi sxemada ko‘rsatilgan Ilmiybaza.uz Texnologik jarayon (TJ) deb, ishlab chiqarish jarayonining bir qismi bo‘lib, zagotovkaga ishlov berish natijasida, uning geometrik o‘lchamlari, shakli va sifati o‘zgartirilib, chizmada ko‘rsatilgan detal holatidagi o‘lchamlariga, shakliga va sifatiga mos keltirilishiga aytiladi. Detallarni tayyorlashda yoki yig‘ishda TJ birqancha amallarni o‘z ichiga oladi. 4. ГОСТ 14.301-83 ga binoan texnologik amal (TO) deb,- TJ ning tugallangan qismi bo‘lib, bir ish joyida uzluksiz bajarilgan ishga aytiladi. Maxsulot tayyorlash yoki yig‘ish jarayoniga muvofiq ravishda TO ni quyidagicha tariflash mumkin. Texnologik amal deb, - texnologik jarayonning bir qismi bo‘lib, bitta ishchi joyda, bitta yoki bir nechta bir vaqtda ishlov beriluvchi yoki yig‘iluvchi maxsulotlarni, bitta yoki bir qancha ishchilar tomonidan uzluksiz bajarishgn ishga aytiladi. Texnologik amal ishlab chiqarishni rejalashtirish va uchyotga olishda asosiy birlik bo‘lib hisoblanadi. Amallarga asoslanib, maxsulot (buyum) ishlab chiqarishning ish hajmi, vaqt meyori va narxi belgilanib, kerakli sonda ishchilar, asbob-uskunalar, moslamalar, keskich asboblar va mexanik ishlov berishning tannarxi aniqlanadi. Shu bilan birga ishlab chiqarishning kolendar rejasi hamda sifatni nazorat qilish va ishni bajarish muddati ishlab chiqiladi. Texnologik amallardan tashqari yordamchi amallar (transport, nazorat, tamġalash, qirinlilarni tozalash va boshq.) olcham va sifatni o‘zgartirmaydi, ammo TO ni bajarish uchun zarur hisoblanadi. Ilmiybaza.uz Ishchi joy. – Korxona strukturasining еlementar bo‘lagi bo‘lib, u erda ishni bajaruvchilar, ular tomonidan ishlatiluvchi texnologik asbob-uskunalar, konveyerning qismi, vaqtinchalik uskunalar, yuk ko‘taruvchi kranlar va mehnat predmetlari joylashtirilgan bo‘ladi, 1.1-rasmga qarang (ГОСТ 14.004-83). 1.1-rasm. Ishchi joy: a)- tokarni; b)- chilangarni. 1-Dastgoh (verstak), 2- asbob-uskuna shkafi, 3- ishchi, 4- tahta panjara, 5- stol, 6-yashik, 7-shkaf, 8-kran. O‘rnatish -texnologik amalning bir qismi bo‘lib, ishlov beriluvchi zagotovkalar yoki yig‘iluvchi yig‘ilma birliklarning moslamaga o‘zgarishsiz mahkamlangan holatiga tushuniladi. Texnologik amallar, bir yoki bir-necha marotaba o‘rnatuvlarda bajarilishi mumkin. Masalan: Tokarlik dastgohida po‘lat valikni uch quloqli patronga o‘rnatib bitta tarafiga ishlov berib bo‘lgandan keyin uni bo‘shatib, qaytadan birinchi ishlov berilgan tomoni bilan uch quloqli patronga o‘rnatib va mahkamlab bo‘sh tomoniga ishlov berilib amal tugatilsa, amal ikkita o‘rnatuvda bajarilgan hisoblanadi va h.k. Texnologik o‘tish - ishlov berishdan yoki yig‘iluvchi detallarni birlashtirishdan tashkil topuvchi, qo‘llanilgan asbob va yuzalarning doimiyligini xarakterlovchi texnologik amalning tugallangan qismiga tushuniladi. Odatdagi metal kesish dastgohlarda tehnologik o‘tishlarni dastgohlarning o‘zgarmas ish rejimida bajariladi. Ishlov berish davrida zagotovkaga bitta tehnologik o‘tishning ichida dastgohning ish rejimining avtomatik ravishda o‘zgarishini sonli dastur bilan boshqariladigan dastgohlarda ishlov berishda amalga oshiriladi. Yordamchi o‘tish - texnologik amalning tugallangan qismi bo‘lib, ishchi va dastgoh harakatlaridan tashkil topib, qaysiki sirtlarning shakl, o‘lchamlari va sifati Ilmiybaza.uz o‘zgarishi bilan bog‘lik bo‘lmay, ammo texnologik o‘tish uchun zarur bo‘lgan harakatlar tushuniladi. Masalan: zagotovkalarni o‘rnatish, keskich asboblarni almashtirish va h. k. lar kiradi. Ishchi yurish - texnologik o‘tishning tugallangan qismi bo‘lib, keskich asbobning zagotovkaga nisbatan bir marta siljishidan tashkil topib, zagotovkaning o‘lchamlari, shakli, yuzalar tozaligi yoki xossalari o‘zgarishiga tushuniladi. Yordamchi yurish - texnologik o‘tishning tugallangan qismi bo‘lib, keskich asbobning zagotovkaga nisbatan bir marta siljishidan tashkil topib, zagotovkaning o‘lchamlari, shakli, yuzalar tozaligi yoki xossalari o‘zgarishi kuzatilmasdan, lekin ishchi yurishni bajarish uchun zarur bo‘lgan harakatlar tushuniladi. Holat (pozisiya) deb, muayyan holatda, moslamada o‘zgarishsiz mahkamlangan ishlov beriluvchi zagotovka yoki yig‘iluvchi yig‘ilma birlikning moslama bilan birgalikda, keskich asbobga yoki Dastgohning biron siljimaydigan qismiga nisbatan o‘z holatini o‘zgartirib to‘htagan o‘riiga aytiladi. Holat asosan: to‘xtab-to‘xtab aylanuvchi holatli (pozision) stollarda (agregat stanoklarida): chiziqli yoki aylanma harakatlanuvchi konveyerlarda (avtomatik liniyalar, MIT, MIU, MAL va MAI) kuzatiladi. Masalan: bironta oddiy vtulka shaklidagi detal ichki teshigiga to‘rt holatli agregat Dastgohida ishlov berish kerak bo‘lsin (1.2 - rasm). 1.2- rasm. 4 holatli agregat Dastgohi: 1 holat- zagotovkani o‘rnatish va tushirish. 2 holat-parmalash, 3 holat-zenkerlash, 4 holat-razvertkalash. Harakat (priyom) – texnologik o‘tuv yoki uning qismini bajarishda, bir maqsadga birlashtirilgan ishchi harakatlarining tugallangan majmui. Masalan, zagotovkani moslamaga o‘rnatib, yordamchi o‘tishni bajarishda ketma-ket quyidagi Ilmiybaza.uz harakatlarni bajarish kerak bo‘ladi: yashikdan zagotovka olinsin, moslamaga o‘rnatilsin va maxkamlansin. Stanok to‘xtatilsin, zagotovka moslamadan bo‘shatilsin va boshqa yashikka solib qo‘yilsin va hokazo. Adabiyotlar 1. T.U.Holiqberdiyev, Mashinasozlik texnologiyasi asoslari : darslik/ O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. Toshkent: noshir, 2012 y. 416 b.