ISHLAB CHIQARISH JARAYONI, UNING NATIJALARI VA SAMARADORLIGI
Yuklangan vaqt
2025-09-07
Yuklab olishlar soni
1
Sahifalar soni
18
Faytl hajmi
291,0 KB
ISHLAB CHIQARISH JARAYONI, UNING NATIJALARI VA SAMARADORLIGI
1.Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni
Jamiyatning iqtisodiy asosini, inson hayotiy faoliyatining manbaini tushunish
uchun ishlab chiqarish jarayonining mazmunini ko‘rib chiqish zarur.
Ishlab chiqarish jarayoni – bu kishilik jamiyatining amal qilishi va rivojlanishi uchun
zarur bo‘lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga
muvofiq faoliyatdir. Moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish, turli xizmatlar ko‘rsatish
jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir.
Ma’lumki, har qanday ishlab chiqarish, birinchi navbatda, mehnat jarayonidir
yoki boshqacha qilib aytganda, tabiatdagi bor narsalarning ko‘rinishini o‘zining
iste’moli uchun muvofiq holga keltirish uchun qilingan mehnatfaoliyatidan iboratdir.
Masalan, kishilar tabiatda mavjud bo‘lgan yerdan foydalanib turli xil dehqonchilik,
chorvachilik mahsulotlarini yetishtiradilar. O’rmonlardagi daraxtlardan foydalanib,
ularning shaklini o‘zgartirib, turli xil yog‘och buyumlar yasaydilar, uylar quradilar.
Yer bag‘rida (konlarda) mavjud bo‘lgan turli rudalar (temir, mis, ruh, qo‘rg‘oshin va
h.k.), mineral xomashyolardan foydalanib, o‘zlari uchun zarur iste’mol buyumlari,
ishlab chiqarish vositalari yaratadilar. Ana shu mehnat jarayonida kishilar, eng
avvalo, tabiat bilan, uning kuchlari va ashyolari bilan hamda bir-birlari bilan o‘zaro
ma’lum munosabatda bo‘ladilar.
Insonlardagi mehnat taqsimoti jamiyatga quyidagicha yordam berishi
mumkin:
Ixtisoslashish inson qobiliyatining turli hilligidan foydalanadi. Agar Ma’mur
kuchli bo’lsa va yaxshi futbol o’ynay olsa, Feruza chiroyli, chaqqon va kuylay
oladi. Bundan Ma’mur futbol o’ynasa va Feruza ajoyib ashulani kuylab bersa,
ularning qobiliyatlarini taqsimlanishi yuzaga keladi.
Ixtisoslashish inson bir turdagi faoliyat turi bilan shug’ullanish orqali o’sha
faoliyat turini yaxshi o’zlashtirib olishi mumkin bo’ladi. Agar ikki insonning
qobiliyatlari bir hil bo’lsa ham, Ixtisoslashish foydali tus oladi. Inson ko’p turli
ishlar bilan shug’ullanib ketkizgan vaqti evaziga bir turdagi yumush bilan band
bo’lib, uni mukammal egallab olishi mumkin. Huquqshunos bo’lish uchun bu
sohani ko’p yillar o’qib, o’rganish talab etiladi.
Ixtisoslashish vaqtni tejaydi. Inson bir ishni amalga oshirish uchun
sarflagan vaqti orqali boshqa turdagi bir necha ishlarga sarflagan vaqtidan tejab
qoladi. Shuningdek, inson o’zi qodir bo’lmagan ishga vaqt sarflamslik orqali
ham vaqtdan yutishi mumkin.
Yuqoridagilarni
barchasini
hisobga
olsak,
Ixtisoslashish
jamiyatni
cheklangan resurslardan ko’proq natijaga erishishlarini belgilab beradi.
Jo’g’rofiy Ixtisoslashuv Ixtisoslashish, shuningdek, ham hududiy ham
xalqaro miqyosda amal qiladi. Nebraska shtatidaapelsinlar o’stiriladi, ammo u
yerning tabiati, iqlimi yaxshi bo’lamgani tufayli apelsinlarni narxi juda qimmat
bo’lish mumkinligini tushunsa bo’ladi. Floridada bug’doyni o’stirish mumkin,
lekin geografik sabablarga ko’ra uning narxi baland bo’lishi mumkin. Shuning
uchun, har bir shtat o’z iqlimiga mos keladigan mahsulotlarni yetishtirsa,
mahsulotlarning narxlari bunchalik baland bo’lmaydi. Bu holatni butun dunyo
Ishlab chiqarish
misolida ham talqin etish mumkin. Bu bilan cheklangan tabiiy resurslardan
foydalanib, ko’proq samaradorlikka erishsa bo’ladi120.
Kishilar o‘zlarining ongli, maqsadga muvofiq unumli mehnati bilan tabiat
moddalarining shakllarini o‘zgartiradilar va iste’mol uchun zarur bo‘lgan mahsulotni
vujudga keltiradilar. Mehnat jarayonida kishilar hamda tabiat o‘rtasidagi moddalar
almashinuvi bilan birga insonning o‘zi ham har tomonlama kamol topib boradi, ya’ni
kishilar o‘zining mehnatga bo‘lgan qobiliyatini, bilimini oshiradi va ularni amalda
qo‘llashni kengaytirib boradi. Shunday qilib, ishlab chiqarishjarayoni iste’mol
qiymatlarni vujudga keltirish uchun maqsadga muvofiq qilinadigan harakatdir, tabiat
yaratgan narsalarni inson iste’moli uchun o‘zlashtirib olishdir, inson bilan tabiat
o‘rtasidagi modda almashuvining umumiy shartidir, inson hayotining abadiy tabiiy
sharoitidir.
Ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishi muhim ahamiyat kasb etib, u turli sohalar,
bo‘linmalar, yaratilayotgan mahsulotlar va ko‘rsatilayotgan xizmatlar turlarini
ifodalaydi. Eng avvalo, ishlab chiqarishni moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy
ishlab chiqarish sohalariga ajratish lozim.
O’z navbatida moddiy ishlab chiqarish sohasi moddiy ne’matlarni ishlab
chiqarish (masalan, avtomobil, oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-kechaklar va h.k.) va
moddiy xizmatlar ko‘rsatish (transport, aloqa, savdo, maishiy xizmat va
boshqalar)dan iborat bo‘ladi.
Xizmat ko’rsatish sohasi
Nomoddiy
xizmatlar
ko’rsatish
Moddiy
xizmatlar
ko’rsatish
Nomoddiy ishlab chiqarish
Moddiy ishlab chiqarish
Moddiy
ne’matlar
ishlab chiqarish
Nomoddiy
ne’matlar
ishlab chiqarish
2.3.1-rasm. Ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishi
Nomoddiy ishlab chiqarish sohasi ham nomoddiy ne’matlarni ishlab
chiqarish (masalan, musiqa asarlari, badiiy va ilmiy asarlar, ixtiro va kashfiyotlar) va
nomoddiy xizmatlar ko‘rsatish (huquqiy maslahatlar berish, o‘qitish, malaka
oshirish va boshqalar)ga ajraladi. Bu sohalar bir-biri bilan chambarchas bog‘langan
holda rivojlanadi va bir-biriga ta’sir ko‘rsatadi.
Moddiy ishlab chiqarish sohasi o‘z navbatida ikki bo‘linmadan iborat bo‘lib,
120 CampbellR.McConnell, Stanley L. Brue. Economics: Tamoyillar,muammolar va
siyosat. O’nettinchiNashr. 43-44 b.
birinchi bo‘linmada ishlab chiqarish vositalari (stanok, mashina, asbob-uskuna,
xomashyo va turli materiallar) yaratilsa, ikkinchi bo‘linmada esa iste’mol buyumlari
ishlab chiqariladi.
Birinchi bo‘linmada ishlab chiqarishdan chiqqan tovarlar shu yilning o‘zida
ikkinchi bo‘linmada va xizmat ko‘rsatish sohalarida ishlab chiqarish vositasi sifatida
ishlatilishi mumkin, ikkinchi bo‘linmada yaratilgan tovarlar va nomoddiy soha
xizmatlari o‘z navbatida birinchi bo‘linma uchun zarurdir. Shuning uchun ular
o‘rtasida doimo iqtisodiy aloqalar va munosabatlar sodir bo‘lib turadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday ishlab chiqarish, bir tomondan
iste’mol qiymatini (naflilikni) yaratishdir, ikkinchi tomondan, moddiy vositalar va
mehnatning sarflanishi, yangi qiymatning yaratilishi, boshqacha qilib aytganda,
qiymatning o‘sish jarayonidir.
Har qanday mahsulot, shu jumladan, bozor sharoitidagi yoki unga o‘tish
davridagi mehnat mahsuli ham ikki xil xususiyatga ega: iste’mol qiymatiga, ya’ni
ma’lum bir naflilikka va qiymatga ega bo‘lib, jonli va buyumlashgan mehnat
sarfining ma’lum miqdorini o‘zida mujassamlashtiradi. Bu tovarning o‘zaro bog‘liq
va hamisha bir-birini taqozo qiladigan ikki tomonidir (bu haqda keyingi bobda
batafsilroq to‘xtalamiz). Shuning uchun ham ishlab chiqarish jarayoniga hamisha
uning pirovard maqsadi bilan birgalikda qaraladi. Ishlab chiqarishning maqsadi
cheklangan resurslardan unumli foydalanib, kishilar ehtiyojini qondirish ekan, uning
samarasi tovar va xizmatlarning natural va qiymat jihatdan o‘sishida ko‘rinadi. Shu
nuqtai nazardan olganda ishlab chiqarish jarayoni hamisha naflilikni, ya’ni iste’mol
qiymatini yaratish, ko‘paytirish va qiymatlarning o‘sish jarayoni hisoblanadi, uning
asosiy maqsadi esa, iste’mol qiymatini, ya’ni nafli tovarni yaratishdan iborat bo‘ladi.
Ishlab chiqarishning cheklangan resurslardan foydalangan holda kishilar
ehtiyojini qondirishga qaratilishi va shunga zarur bo‘lgan sifat va miqdorda iste’mol
qiymati yaratishni bosh maqsad qilib qo‘yishi uning ijtimoiy yo‘nalishini ifoda etadi.
Lekin bu umumiy ijtimoiy yo‘nalish aniq kishilarning, tadbirkorlarning manfaati
bilan bog‘langandagina amalga oshadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida yoki unga o‘tish
davrida har bir mulk egasi yoki tadbirkor ma’lum miqdorda foyda olishni, sarflangan
vositalariga, pul mablag‘lariga nisbatan ko‘proq qiymatga ega bo‘lishni maqsad qilib
qo‘yadi. Shuning uchun ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayoni bir tomondan,
iste’mol qiymatlarini yaratish jarayoni bo‘lsa, ikkinchi tomondan, qiymatning o‘sish
jarayoni bo‘lib hisoblanadi. Masalan, tadbirkor ishlab chiqarishni tashkil etish uchun
10 mln. so‘mlik paxta tolasi sotib oldi deylik. Toladan ip yigirish uchun qo‘llanilgan
asosiy vositalar amortizatsiyasi, energiya va boshqa xarajatlar 2 mln. so‘mni, ish haqi
3 mln. so‘mni tashkil etib, 3 mln. so‘mlik foyda oladigan bo‘lsa, yaratilgan
mahsulotning qiymati 18 mln. so‘mni, qo‘shilgan qiymat 8 mln. so‘mni tashkil etadi.
Agar biz 8 mln. so‘mlik qo‘shilgan qiymatdan 2 mln. so‘mini amortizatsiya,
energiya va boshqalardan iborat moddiy xarajatlar, ya’ni oldindan yaratilgan
qiymatlar deb qarasak, 6 mln. so‘mlik qiymat, ya’ni 3 mln. so‘mlik ish haqi va 3 mln.
Ishchi kuchi va ishlab
chiqarish vositalari
(natural shakllari)
Ishlab chiqarish omillari
kapital: ishlab chiqarish
vositalari va ishchi kuchi
qiymati
Qiymatning o’sish
jarayoni
O’tkazilgan va
yangidan
yaratilgan qiymat
so‘mlik foyda shu ishlab chiqarish jarayonida hosil qilingan yangi qiymat
hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonini
quyidagicha ifoda etishimiz mumkin
Ishlab chiqarish jarayonini ikki tomonlama tahlil qilib o‘rganish uning
mazmunini to‘g‘ri tushunish imkonini beradi va turli xil chalkashliklar, munozarali
tortishuvlarga chek qo‘yadi. Jumladan, shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarish
jarayonida ishtirok etayotgan ishlab chiqarish vositalari qiymati ko‘paymagan holda,
aniq mehnat bilan ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar qiymatiga o‘tkaziladi.
2.3.2-rasm. Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomoni
Ishlab chiqarish vositalari naflilikni yaratishda to‘liq qatnashadi, qiymatning
tashkil topishida esa qisman, ya’ni uning eskirgan qismi qatnashadi. Bu ishlab
chiqarish jarayonida qatnashayotgan ayrim tabiiy kuchlar (masalan, qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini yetishtirishda quyosh energiyasi) qiymatga ega emas, shuning uchun
ular tovarning iste’mol qiymatini hosil qilishda omil sifatida qatnashsada, lekin
qiymatning tashkil topishida, uning ko‘payishida qatnashmaydi. Demak, ishlab
chiqarilgan tovarlarning nafliligini yaratishda har uchala omil: yer, kapital, ishchi
kuchi qatnashadi, qiymatning tashkil topishida esa mehnatning o‘zi qatnashadi.
Natija:
Tovar va
xizmatlar
Ishlab chiqarish
jarayoni
Iste’mol qiymati yani
naflilik
Mehnat
jarayoni
yoki
naflilik
yaratilishi
va
ko’payish jarayoni
Yaratilgan tovar va xizmatlar
Qiymatning tashkil etishda qatnashadi
Меhnat
Аbstrakt
меhnat
bilan
yaratilgan
yangi qiymat
Aniq mehnat bilan
o’tkazilgan ishlab
chiqarish vositalari
qiymati
Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonlama tabiati uning natijalarining ham
ikki tomoni borligini ko‘rsatadi.
Ishlab chiqarish jarayonining mazmunini chuqur anglash uchun eng avvalo,
ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibiy qismlari bilan tanishib chiqish
maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti qancha darajada ihtisoslashuvga bog’liq bo’lishini
tasavvur etish g’ayrioddiy holatdir. Ixtisoslashish insonlarni, firmalarni,
ma’lum hudud va mamlakatni o’z resurslaridan foydalanib, yaxlit xizmat va
tovar turlaridan ko’ra ularni bir yoki bir necha turlarini ishlab chiqarish
deganidir.O’shatovarvaxizmatlarkeyinchalik
to’liq
ko’lamdagi
tovar
va
xizmatlarga almashtiriladi. Ko’p iste’molchilar o’zlari iste’mol qilayotgan
mahsulotlarni hech birini ishlab chiqarishmaydi hamda ishlab chiqargan taqdirda
ularni kam qismini iste’mol qiladi yoki umuman iste’mol qilishmaydi. Avtomobil
sanoatida ishlayotgan ishchilarning o’rtacha 5/9 foizigina o’z shahsiy
avtoulovlariga ega. Ko’p fermerlar mahalliy savdo do’konlariga sut yetkazib
beradilar, ammo boshqa do’konlardan saryog’ sotib oladilar. O’z- o’zini
ta’minlaganlik holati samarasizlikka olib borishini odamlar ancha yillar avval
tushunib yetishgan. Hamma ishning ustasi bo’lgan inson juda serg’ayrat bo’lishi
mumkin, lekin samarador ishlab chiqaruvchi aylana olmaydi121.
Ishchi
kuchi
Кapital
Yer
Naflilikda yaratishda qatnashdi
2.3.3-rasm. Tovar va xizmatlar nafliligi va qiymatining yaratilishida ishlab
chiqarish omillarining roli
Ishlab chiqarish jarayonida bevosita qo‘llaniluvchi barcha resurslar ishlab chiqarish
omillari deyiladi. Iqtisodiyotning tizimi va shaklidan qat’iy nazar uchta omil: ishchi kuchi,
mehnat qurollari va mehnat predmetlari bo‘lishi shart. Bundan ko‘rinadiki, ishlab
chiqarish omillari, iqtisodiy resurslardan farqli o‘laroq, o‘z ichiga faqat ishlab chiqarish va
xizmat ko‘rsatish jarayonida bevosita ishtirok etuvchi unsur-larni oladi. Misol uchun,
iqtisodiy resursning muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblan-gan pul resurslari ishlab
chiqarish jarayonida bevosita qo‘llanilmaganligi sababli, ishlab chiqarish omili bo‘la
olmaydi. Ishlab chiqarish omillarining mohiyatini yanada kengroq tushunish uchun
ularning har birini alohida ko‘rib chiqamiz.
Ishchi kuchi deb insonning mehnat qilishga bo‘lgan aqliy va jismoniy qobili-
yatlarining yig‘indisiga aytiladi. Ishchi kuchi mehnat qobiliyatiga ega bo‘lgan
kishilar uchun xosdir. Lekin ishchi kuchi insonning o‘zi emas yoki uning mehnati
ham emas, uning qobiliyatidan iboratdir.
Mehnat qurollari deb, inson uning yordamida tabiatga, mehnat predmetlariga
ta’sir qiladigan vositalarga aytiladi. Bularga mashinalar, stanoklar, traktorlar,
qurilmalar, uskunalar va boshqalarni misol keltirish mumkin.
Mehnat predmetlari esa bevosita mehnat ta’sir qiladigan, ya’ni mahsulot
tayyorlanadigan narsalardir. Yer, suv, xomashyo va boshqa turli materiallar mehnat
predmetining asosiy turlarini tashkil etadi. Mehnat predmetlari tabiatda tayyor holda
uchrashi mumkin yoki oldingi davrdagi mehnat mahsuli, ya’ni xomashyo bo‘lishi
mumkin.
Mehnat qurollari va mehnat predmetlari birgalikda ishlab chiqarish vositalari
deb yuritiladi. Bu esa mehnat jarayonining tabiatidan kelib chiqadi; shuning uchun
Ishlab chiqarish omillari
Kapital
Yer
Tadbirkorlik
qobiliyati
Ishchi
kuchi
ham ishlab chiqarish vositalari barcha ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar, insoniyat
taraqqiyotining hamma bosqichlari uchun xosdir.
Ishlab chiqarish omillari insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlari uchun
umumiy bo‘lsada, bu omillarga turli adabiyotlarda turlicha ta’rif beriladi. Jumladan,
«Siyosiy iqtisod» darsliklarida ishlab chiqarishning ikki omili: moddiy va shaxsiy
omillari mavjudligi tan olinadi. Bunda mehnat qurollari va mehnat predmetlaridan
iborat ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarishning moddiy omilini tashkil etadi,
ishchi kuchi esa uning shaxsiy omili deb yuritiladi. Hozirgi bozor iqtisodiyotiga doir
ko‘pchilik adabiyotlarda esa ishlab chiqarishning to‘rt omili: mehnat, kapital, yer,
tadbirkorlik qobiliyati tan olinadi.
Bu yerda ishchi kuchi bilan mehnat o‘rtasidagi farqni anglab olish juda
muhimdir. Chunki, mehnat insonning, to‘g‘rirog‘i ishchi kuchining ma’lum
maqsadga qaratilgan faoliyati jarayoni bo‘lib, ishchi kuchi tushunchasidan tamo-mila
farqlanadi. Ko‘pgina adabiyotlarda esa ularga sinonim (bir xil tushuncha) sifatida
qaralib, bunday holat ko‘plab chalkashliklarni keltirib chiqaradi. Bizga ma’lumki,
ishchi kuchi insonning mehnatga bo‘lgan aqliy va jismoniy qobiliyati, uning bilim,
malaka darajasi bilan birgalikda ishlab chiqarishda qatnashishiga tayyor turgan
omillardan biri hisoblanadi. Mehnat esa barcha omillarning, shu jumladan, ishchi
kuchining ishlab chiqarish vositalari bilan qo‘shilishi natijasida sodir bo‘ladigan va
ma’lum samara olishga qaratilgan faoliyatdir.
Shuning uchun biz mehnat degan tushunchani emas, balki ishchi kuchi degan
tushunchani ishlab chiqarishning omili deb bilamiz va ishlab chiqarish omillari ishchi
kuchi, kapital, yer va tadbirkorlik qobiliyatidan iborat deb ta’kidlaymiz.
2.3.4-rasm. shlab chiqarish omillarining turkumlanishi
Ishchi kuchi insonning mehnatga bo‘lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining
yig‘indisi bo‘lganligi uchun bozor iqtisodiyoti davrida inson emas, mehnat jarayoni
ham emas, balki ishchi kuchi tovar sifatida sotiladi va sotib olinadi. Ishchi kuchining
boshqa tovarlar kabi qiymati va nafliligi mavjuddir va binobarin, uning bozori ham
mavjud bo‘ladi. Shuning uchun hozirgi kunda keng qo‘llanilayotgan mehnat bozori
tushunchasi o‘rniga ishchi kuchi bozori, mehnat resurslari o‘rniga ishchi kuchi
resurslari deyilsa to‘g‘ri va tushunarli bo‘lar edi.
Kapital tushunchasi ham turli adabiyotlarda turlicha talqin qilinadi. Ko‘pchilik
kapital tushunchasini tarixiy tushuncha deb qarab, uning kapitalizmga xosligini
isbotlaydi va kapitalni o‘z egasiga qo‘shimcha qiymat keltiruvchi qiymat, o‘z-o‘zidan
ko‘payuvchi, o‘suvchi qiymat deb hisoblaydi. Ayrim g‘arb iqtisodchilari ham,
masalan, J.Klark, L.Valras, I.Fisherlar kapitalga daromad keltiruvchi, foyda
keltiruvchi, foiz keltiruvchi qiymat deb qaraydilar.
Qator g‘arb iqtisodchilarining jumladan, D.Xayman, P.Xeyne, E.Dolon,
J.Robinson, R.Dornbush va boshqalarning fikrini keltirib va ularni umumlashtirib,
prof. V.D.Kamayev o‘zining rahbarligida yozilgan darsligida «haqiqatdan ham —
kapital o‘zidan o‘zi ko‘payuvchi qiymat»122 deb yozadi. Bunday fikr D.D.Moskvin,
V.Ya.Ioxin, A.G.Gryaznova, Ye.F.Borisov va boshqalarning rahbarligida nashr etilgan
qator iqtisodiyot nazariyasi kitoblarida ham aytiladi.Lekin, Amerika va Yevropa
mamlakatlaridan
kirib kelgan
«Ekonomiks»
darsliklari
va
boshqa
ayrim
adabiyotlarda kapitalni barcha ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarida
qo‘llaniladigan moddiy vositalardan, ya’ni hamma turdagi mashinalar, asbob-
uskunalar, inshootlar, zavod-fabrikalar, omborlar, transport vositalari va boshqa shu
kabilardan iborat deb ko‘rsatadi, unga pul va tovarni kiritmaydi. Bundan ko‘rinib
turibdiki, ayrim iqtisodchilar kapitalistik iqtisodiy tuzumning sotsial mohiyatini
ochish uchun masalaga bir tomonlama qarab, ishlab chiqarish omillarining qiymatiga
e’tiborni kuchaytirgan. G’arb iqtisodchilarining ayrimlari ham kapitalni bir
tomonlama, ya’ni uning qiymat tarafini e’tiborga olgan bo‘lsa, boshqalari esa
iqtisodiy tushunchalarning tarixiyligini e’tibordan chetda qoldirib, uning moddiy
ob’ektini, narsa va hodisalarning ashyoviy tomonini ko‘rsatadilar. Shuning uchun ular
kapitalni doimiy, o‘zgarmas tushuncha deb, ishlab chiqarish vositalarini kapital deb
ataydilar. Biz bu ikki xil tushunchani bir tanganing ikki tomoni, bir tushunchaning,
ya’ni kapital tushunchasining ikki tomoni: uning bir tomoni moddiy va ashyoviy
ko‘rinishi, ikkinchi tomoni esa uning qiymat ko‘rinishi ekanligini e’tiborga olamiz va
uni bozor iqtisodiyoti sharoitida kapital deb ishlatamiz. Biz kapital deganda o‘z
egalariga daromad keltiradigan, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishning hamma
sohalarida qo‘llanadigan ishlab chiqarish vositalarini, sotishga tayyor turgan
tovarlarni, yangi vositalar va ishchi kuchini sotib olishga mo‘ljallangan pul
mablag‘larini, ularning ashyoviy tomoni va qiymatining birligini tushunamiz.
Boshqacha qilib aytganda, «kapital» ham qiymatga, ham naflilikka ega bo‘lgan,
ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonida foydalaniladigan, yollanma mehnat
(ishchi kuchi) tomonidan harakatga keltiriladiganvositalardir.
Hamma adabiyotlarda yerga deyarli bir xil tushuncha beriladi, ya’ni yer deganda
tuproqning unumli qatlami, o‘tloqlar, yaylovlar, suv, havo, o‘rmon, qazilma boyliklar,
umuman tabiiy resurslar tushuniladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida katta e’tibor beriladigan omillardan biri
tadbirkorlik qobiliyatidir. Tadbirkor deb iqtisodiy resurslar, ya’ni ishlab chiqarish
vositalari va ishchi kuchi resurslarining, tabiiy resurslarning bir-biriga qo‘shilishini
ta’minlaydigan, tashkilotchi, yangilikka intiluvchi, tashabbuskor, iqtisodiy va boshqa
xavfdan, javobgarlikdan qo‘rqmaydigan kishilarga aytiladi; bu xislatlar majmui esa
tadbirkorlik qobiliyati deb yuritiladi. Hozirgi davrda ayrim adabiyotlarda axborot va
uning vositalarini, ekologiyani ham alohida omil deb ko‘rsatadilar. Bizning
fikrimizcha, ular yer va kapitalda o‘z ifodasini topadi. Shuning uchun ularni alohida
omil deb qarashga hojat yo‘q.
122Қаранг: Экономическая теория: Учеб. для студ. высш. учеб. заведений / Под ред.
В.Д.Камаева. – 10-е изд., перераб. и доп.
- М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2004, 217-бет.