Ishlab chiqarish jarayoni va ishlab chiqarish operatsiyalari
Reja:
1. Ishlab chiqarish jarayoni va uning turlari.
2. Ishlab chiqarish operatsiyasi va uning tarkibiy qismlari.
3.Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida ishlab chiqarish harajatlarini
kamaytirish va mahsulot tannarxini pasaytirishning zaruriyati.
4.Tayyor mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashgan, xorijiy investitsiyalar
ishtirokidagi tashkil etilgan korxonalarni qo‘llab-quvvatlash.
9.1. Ishlab chiqarish jarayoni va uning turlari
Asoslangan mehnat normalari ish joylarining tashkiliy -texnikaviy
sharoitlarini hamda ishlab chiqarish imkoniyatlarini hisobga olishi uchun mehnatni
normalash, ishlab chiqarish jarayonining elementlarini, ish vaqti sarfini va
jihozlardan foydalanish vaqtini puxta o‘rganish taqozo qilinadi.
Ishlab chiqarish jarayoni deganda, mehnat va tibiiy jarayonlarning mehnat
predmetlari (xom ashyo, materiallar, yarimfabrikatlar va h.k.) bilan chambarchas
bog‘liq holda amal qilishi natijasida xom ashyodan ma’lum bir turdagi tayyor
mahsulotning yaratilishi tushuniladi.
Ishlab chiqarish jarayonida xodimlar mehnat qurollaridan foydalanganlari
holda xom ashyoga, materiallarga, yarimfabrikatlarga va h.k.larga ta’sir
ko‘rsatadilar, oldindan o‘ylab, ularni o‘zgartiradilar va tegishli mehnat mahsuliga
aylantiradilar. Bu jarayonda mehnat predmeti bir qancha bosqichlarni bosib o‘tadi.
Ularning har biri ishlab chiqarish jarayonining bir qismini ifoda etadi. Mehnat
predmetini o‘zgartirishning butun bir jarayoni singari, ayrim juz’iy jarayonlar ham
mehnat predmetini o‘zgartiradi, bu odatda, texnologik jarayon deb ataladi. U ishlab
chiqarish jarayonining asosiy qismi hisoblanadi. Ishlab chiqarish jarayonida
texnologik jarayondan tashqari, transport va tekshirish (nazorat) jarayonlari ham
bo‘ladi.
Transport jarayoni tayyor mahsulotlarni, mehnat qurollarini, xom ashyolarni
ortish, tashish va tushirishdan iborat.
Tekshirish(nazorat) jarayoni ishlab chiqarish elementlarini, xom ashyolarni va
pirovard mahsulot sifatini tekshirish hamda maxsus joylarda sinab ko‘rishdan iborat.
Korxonalardagi ishlab chiqarish jarayonlari bir-birlaridan tayyorlab
chiqariladigan mahsulotlarining xarakteri, ishlatiladigan xom ashyolari va mahsulot
tayyorlash (xizmat ko‘rsatish) texnikaviy usullari va shu bilan birga, tashkil qilish
shakllari jihatidan farq qiladi.
Shunday qilib, buyum (detal) ishlab chiqarish jarayoni – tashkiliy jihatdan bir-
biri bilan bog‘langan juz’iy jarayonlar majmuidir. Bu jarayonlar asosan
quyidagilardan iborat:
a) ishlanish darajasi, turli bosqichda asosiy va yordamchi materiallarni olish,
ularning saqlanishini va bir ish joyidan ikkinchi ish joyiga tashilishini nazorat qilish
jarayonidan;
b) har bir ish joyini ishga yoki xizmat ko‘rsatishga shay qilib qo‘yish va bu
yerda ish davom etishiga shart-sharoit yaratish uchun kerakli asbo-uskunalar bilan
ta’minlash jarayonidan;
v) texnologik jarayon, ya’ni predmetining shaklini, hajmini, tashqi va ichki
ko‘rinishini, xususiyatini va holatini o‘zgartirish natijasida tayyor mahsulotga
aylantirish yoki ayrim bo‘laklarni bir butun (uzel, agregat, buyum) qilib yig‘ish yo‘li
bilan bevosita mahsulot tayyorlash jarayonidan;
g) qismlar va tayyor buyumlarning, ularga qo‘yilgan talablariga muvofiq
ishlangan-ishlanmaganligini, yig‘ilgan-yig‘ilmaganligini aniqlash uchun texnikaviy
nazoratni tashkil etish va sinovdan o‘tkazish jarayonidan;
d) tayyor mahsulotni, qismni maxsus idishlarga joylash yoki taxlash va ehtiyot
qilib saqlash jarayonidan.
Ishlab chiqarish jarayonining strukturasini o‘rganish uchun jarayon qanchalik
oqilona loyihalanganini, uning tarkibi va tarkibiy qismlari texnologik va tashkiliy
jihatdan bir-biriga uyg‘unligini aniqlash kerak.
Mehnatni normalash uchun ishlab chiqarish jarayonini amalga oshiradigan
mehnatning xarakteri asosiy rol o‘ynaydi. Bu jihatdan ishlab chiqarish jarayonlari:
qo‘lda bajariladigan mehnat jarayoniga, qo‘lda bajariladigan mexanizatsiyalashgan
jarayoniga, mashina aralash qo‘l mehnati jarayoniga, mashinalashgan jarayonga,
avtomatlashtirilgan va apparaturali jarayonlarga bo‘linadi.
Qo‘lda bajariladigan mehnat jarayoni deganda, ayrim yoki bir guruh (brigada)
ishchilarning bevosita odam a’zolari yordamida yoki odamning o‘z energiyasi
hisobiga ishlatiladigan oddiy qo‘l mehnati qo‘rollari (kurak, bolg‘a,arra va h.k.)
yordamida yoki bularsiz ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirishi tushuniladi.
Masalan, qolip quyish, tayyor mahsulotni idishlar (taralar)ga joylash, detalni
egovlash, paxta, sabzovatlarni yig‘ib-terish kabilar qo‘lda bajariladigan mehnat
jarayoniga kiradi.
Qo‘lda bajariladigan mexanizatsiyalashtirilgan jarayon deganda, biron
energiya turi hisobiga ishlatiladigan oddiy mehnat qurollari yordamida qo‘lda
bajariladigan jarayon (elektr parmada parmalash kabi) tushuniladi.
Mashina aralash qo‘l mehnati jarayoni deganda, ishlab chiqarish jarayoni
ayrim xodimlar yoki bir guruh xodimlarning (brigada) bevosita ishtiroki bilan
mexanik mehnat qurollari yordamida amalga oshirilishi tushuniladi. Shu bilan birga,
bir vaqtning o‘zida mashina quvvatidan ham, kishining kuchidan ham foydalanishga
erishiladi. Bunga yana xodim tomonidan qo‘l kuchi bilan ishlatiladigan mexanizmlar
yordamida bajarilgan jarayonlar ham kiradi. Shaxtada kon qazuvchining bolg‘a bilan
ko‘mirni urib tushirishi, presslarda rezina buyumlarni kesish, tikuv mashinasida
keyim-kechak tikish, qo‘l bilan harakatga keltiriladigan tokarlik jihozida detallarni
yo‘nish, parmalash jihozida detallarni teshish va hokazolar bunga misol bo‘la oladi.
Mashina mexanizmlari yordamida (apparatlardagi issiqlik energiyasi, elektr
energiyasi yoki kimyoviy energiya hisobiga) texnologik ta’sir etiladigan, yordamchi
ishlar esa qo‘lda bajariladigan (yarimfabrikatlarni zapravka qilish, uzilgan iplarni
ulash kabi) jarayon, mashina (apparatura) jarayoni, deb ataladi. Yigiruv, to‘quv
ishlab chiqarishidagi (qo‘lda proborka qilishdan tashqari) hamma jarayonlar (xom
surpni qozonlarda qaynatish va h.k.) mashina jarayonlariga kiradi.
Avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish jarayoni mashinalashgan jarayondan shu
bilan farqlanadiki, unda mashinaning o‘zi avtomatik suratda harakat qiladi, xodim
esa uning avtomatik ishlashini faol kuzatib boradi. Bunga avtomat jihozlar, robotlar,
avtomat to‘qimachilik jihozlari va h.k.lar misol bo‘la oladi.
Apparatura bilan ishlaydigan ishlab chiqarish jarayonida bajarilishi zarur
bo‘lgan ishlar mehnat predmetiga issiqlik, quyosh, elektr yoki kimyoviy energiya
bilan ta’sir etuvchi muayyan konstruksiyadagi apparatlar orqali amalga oshiriladi.
Bunda ishchilar yoki ishchilar brigadasi apparatning ishini faqat kuzatib, ishlab
chiqarish jarayonlarining borishini yo‘lga solib (regulirovka qilib) turadi. Bunga
masalan, vargankada cho‘yan eritish, detallarni chiniqtirish, toblash va sementlash,
metallarga termik ishlov berish, kimyo va oziq-ovqat sanoatidagi ko‘pgina
jarayonlar, domna pechlarida cho‘yan eritish, elektr va marten pechlarida po‘lat
eritish, shisha zavodlarida shishalarni eritib qaynatish, chinni pishirish kabi
jarayonlarni misol qilib ko‘rsatish mumkin.
Ishlab chiqarish jarayonining yuqorida ko‘rsatilgan tartibda turlarga bo‘linishi
faqatgina mehnatni tashkil etish va uni normalashdagina emas, balki xodimlarni
mehnatining
turlari
bo‘yicha
statistik
taqsimlashda,
mehnat
jarayonini
mexanizatsiyalash va uni tashkil etishni takomillashtirishda ham katta rol o‘ynaydi
hamda ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish)ni kompleks mexanizatsiyalash va
avtomatlashtirish hisobiga mehnat samaradorligini yanada o‘stirish yo‘llarini
aniqlash imkonini beradi.
Ishlab chiqarish jarayonlarining vaqt-vaqti bilan takrorlanib turishi ularning
asosiy qismi bo‘lgan texnologik jarayon qanchalik davom etishiga bog‘liq. Shunga
qarab, ishlab chiqarish jarayonlari to‘xtab ishlaydigan (bu, o‘z navbatida, siklli va
davriy jarayonga bo‘linadi) va to‘xtovsiz ishlaydigan jarayonlarga bo‘linadi.
Siklli jarayonlarda ishlab chiqarish jarayoni dam to‘xtab, dam takrorlanib
turadi, davriy jarayonlarda esa bir siklning boshidan to oxirigacha u qadar to‘xtalish
bo‘lmaydi, shuning uchun bu yerda jarayonning uzoq davom etishi bilan
o‘lchanadigan to‘xtalishni siklli deb ayta olmaymiz.
Siklli to‘xtab ishlaydigan jarayonlarga asosan mexanik jarayonlar, davriy
to‘xtab ishlaydigan jarayonlarga avtomatik jarayonlar, to‘xtovsiz ishlab chiqarish
jarayoniga apparaturalarning ishlashi kiradi. Bunda issiqlik energiyasi yoki yana
boshqa turdagi energiyalar, kimyoviy moddalar ta’siri ostida ishlov berilayotgan
mehnat predmetining jismiy-kimyoviy xususiyatlarida to‘xtovsiz o‘zgarishlar yuz
berib turadi.
To‘xtovsiz ishlab chiqarish jarayonlarida texnologik omil (faktor) sifatida
davriylik alomatlari bo‘lmaydi, chunki ish jarayonining to‘xtab - to‘xtab davom
etishi va qaytalashi texnologik jihatdan qancha davom etishi bilan belgilanmasdan,
balki bir ta’mirlash bilan ikkinchi ta’mirlash o‘rtasida jihozlarning ishlash muddati
bilan yoki turli tashkiliy - texnikaviy sabablarga ko‘ra, ishlanadigan xom ashyoning
berilmay qolishi bilan belgilanadi.
Har bir ishlab chiqarish jarayonida ishlov berish (qayta ishlash) siklli bo‘ladi.
Bu sikl ishlov beriladigan har bir mahsulot birligiga ketgan vaqtdir. Jarayon
qanchalik avtomatlashtirilgan bo‘lsa, undagi sikllilik shuncha kamayadi. Bunda
ijrochining mashinani rostlash, texnologik jarayonning borishini kuzatib turish, ish
joyiga xizmat ko‘rsatishga doir yordamchi ishlar bilan shug‘ullanish, ish joyini joriy
ta’mirlash kabi vazifalari ko‘payadi. Aksincha, ishlab chiqarish jarayoni qancha kam
avtomatlashtirilgan bo‘lsa va uzoq davom etsa, sikllilik shuncha ortadi, ishchining
operativ vazifalari shuncha ko‘payadi.
Ishlab chiqarish jarayonlari asosiy va yordamchi ishlab chiqarish jarayonlariga
bo‘linadi.
Asosiy ishlab chiqarish jarayonlari shunday jarayonki, ularning yordamida
xom ashyolar, yarimfabrikatlar, materiallar tayyor mahsulotga aylanadi.
To‘qimachilik korxonalarida bunday jarayonlarga surplarni to‘qish, arqonlarni
yigirish, to‘qilgan surplarni qozonlarda qaynatish, ularni bo‘yash va h.k.lar misol
bo‘ladi.
Yordamchi ishlab chiqarish jarayoni esa, asosiy ishlab chiqarish jarayoni
to‘xtovsiz, o‘z vaqtida va sifatli bajarilishi (davom etishi)uchun kerakli sharoit
yaratib beradi. Bunga korxonaning o‘zi uchun elektr energiya, bug‘, issiq suv,
ehtiyot qismlar ishlab chiqarish, jihozlarni, asbob-uskunalarni ta’mirlash, xom
ashyolarni, tayyor mahsulotlarni omborxonada saqlash kabilar misol bo‘la oladi.
9.2. Ishlab chiqarish operatsiyasi va uning tarkibiy qismlari
Texnologik jarayonning asosiy qismi operatsiyadir. Operatsiya deganda,
muayyan mehnat predmeti ustida bir yoki bir necha xodimlar (brigada) tomonidan
bir ish joyida jihozlarni qayta sozlamay hamda ishlanadigan buyumlar joyini
o‘zgartirmasdan amalga oshiriladigan ishlab chiqarish jarayonining bir qismi
tushuniladi. Demak, operatsiya mehnat predmeti, ish joyi va ijrochi doimiy,
o‘zgarmasligi, shuningdek, mahsulot, xizmat yoki jarayon bosqichining
tugallanganligi bilan xarakterlidir. Masalan, tokar jihozini qayta rostlamay va ish
joyini qayta o‘zgartirmay qismlarga ishlov berish, qismlarni shtampovka1 qilishi,
ekskavator temir yo‘l vagonlariga, avtomashinalarga foydali qazilmalarni ortishi,
marten pechlarida po‘lat eritish va h.k.
Buni misol bilan tushuntiramiz. Tokarlik jihozida detallar avval xomaki, keyin
toza qilib ishlanadi, bu ikkala ish bitta jihozda, bitta ijrochi tomonidan bajariladi. Bu
ishlov berish bitta operatsiyani ifoda qiladi. Agar xomaki ish bilan toza ish o‘rtasida
metallga termik ishlov berilsa yoki bu ishlarni turli ishchilar bajarsa, bu ish uch
operatsiyadan iborat bo‘ladi.
Operatsiya ishlab chiqarish jarayonining bir qismini tashkil qilganligi uchun
mehnat predmetidagi, unga ta’sir ko‘rsatadigan xodimning harakatlaridagi va u
xizmat qiladigan jihozlardagi o‘zgarishlarni birga qo‘shib o‘rganish kerak. Demak,
mehnatni tashkil etish va normalash uchun operatsiyaning asosini tashkil qiluvchi bu
o‘zgarishlarni bir-biridan ajratib, alohida-alohida o‘rganilganda, mehnatni tashkil
etish va normalashda ko‘zlangan maqsadga erishib bo‘lmaydi.
Operatsiya texnologik jarayonlarni rejalashtirishning, tuzib chiqishning va
mehnatni normalashning asosini tashkil qiladi. Chunki jihozlarning butun
imkoniyatlaridan to‘liq foydalanish, ularning to‘xtovsiz ishlashiga erishmoq va bu
jihozlarda ishlashga qancha ishchi kerakligini bilish uchun operatsiyani bajarishga
ketadigan vaqt miqdorini hisoblab chiqish kerak.
Ishlab chiqarish jarayonida quyidagi operatsiyalar: qo‘l bilan, qo‘lda
bajariladigan, mexanizatsiyalashtirilgan, mashina aralash-qo‘l bilan, mashina bilan
bajariladigan, avtomatlashtirilgan va apparatli operatsiyalar bo‘lishi mumkin.
Odatda, xodim bir ish kuni (smena) davomida birkitilgan ish usullarini
bajarish, bir ish joyidan ikkinchisiga o‘tish va jihozlar (mashinalar) ishlashini faol
kuzatish bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalarni bajaradi.
O‘z navbatida, jihozlar ishlashini kuzatish ham faol, ham passiv bo‘lishi
mumkin.
1 Штамповка - қиздирилган ёки совуқ металлни икки бўлак қолип (штамп) орасига олиб уриб, буюм
тайёрламоқ
Faol kuzatish – jihozlarni ishlash jarayonida sodir bo‘ladigan buzilishlarini
yoki jihozlarning pasportida berilgan parametrlardan chetga chiqishni bartaraf qilish
yoki uning oldini olish maqsadidagi kuzatishdir (masalan, pilik uzilganda xom ashyo
nobud bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun pilikchi mashinani kuzatishi). Passiv
kuzatish esa, bu jihozlarga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlar bo‘lmasa
ham, ish joyini tashlab ketishi mumkin bo‘lmagandagi kuzatish (masalan, ko‘p
jihozlarga xizmat ko‘rsatuvchi xodim ixtiyoridagi hamma jihozlar ishlab turib,
xizmat ko‘rsatishga ehtiyoj bo‘lmaganda).
Texnologiya jihatidan operatsiyalar perexodlarga (fazalarga) bo‘linadi.
Perexod – operatsiyaning bir qismi bo‘lib, bitta kesuvchi asbob (keskich, freza va
h.k.) bilan har bir yangi yuza va yuzalar hosil qilish uchun bir tartibda amalga
oshiriladigan ishlov jarayonining tugallanishidir. Binobarin, perexod mehnat
predmetiga ishlov berilayotgan yuzaning, qo‘llanilayotgan asbob-uskunalarning va
ishlov berishdagi ma’lum tartibning o‘zgarmas birligini taqozo qiladi. Bu
shartlarning (ishlov beriladigan yuzami, kesuvchi asbobmi, dastgohni moylash
jarayonimi) birortasi o‘zgarishi bilan yangi perexod (faza) boshlanadi. Masalan,
mehnat predmetining (biror detalning) yuzasi pog‘onali bo‘lsa, unga bir tekisda
ishlov berish(yo‘nish) mumkin emas, har pog‘onaga yaqinlashganda moslama
harakatini bir daqiqa to‘xtatib, ikkinchi pog‘onaga o‘tish kerak, mana shu o‘tish –
perexod (faza) deb ataladi. Buni tushunib olish uchun yana bir misol keltiramiz.
Aytaylik tokar tokarlik stanogida shesternya tayyorlayotganda ingichka temir
g‘o‘lani qirqadi, parmalaydi, yo‘nib kertadi (o‘yadi) va kerakli diametrga keltiradi,
mana shu ish to‘rt perexod (o‘tish-faza)dan tashkil topgan bitta operatsiyani ifoda
etadi.
Ishlab chiqarish jarayonining faol elementi hisoblangan texnologik jarayonni
(operatsiyani) perexodlarga ajratish (bo‘lish) operatsiyaning texnologik mazmunini
tashkil etadi. Ammo usha texnologik jarayonni bajaruvchi, xodimning mehnat
samaradorligini oshirish imkoniyatlarini qidirib topish va uni har tomonlama hamda
batafsil o‘rganish, tahlil qilish uchun, ayniqsa, mahsulotni ko‘plab va yirik seriyalab
ishlab chiqarish turlaridagi mehnatni tashkil etishda va normalashda har bir
perexodni ham tarkibiy qismlarga bo‘lish foydadan xoli emas.
Perexodlar ko‘pincha bir necha proxodlardan iborat bo‘ladi. Perexodlarning,
o‘z navbatida, tartib bilan o‘zgarmasdan takrorlanishiga proxod deyiladi.
Proxodlar – bu, boshqacha qilib aytganda, mehnat predmeti yuzasiga qayta -
qayta ishlov berishdir. Metall kesish jihozlarida kesuvchi asbobning zagotovkani bir
necha marta kesib o‘tishi, ya’ni yangi-yangi yuza hosil qilish jarayoni bunga misol
bo‘la oladi.
Ayniqsa, detallarga mexanik jihatdan qayta ishlov borish jarayonida ko‘p
proxodli perexodlar uchraydi. Bunday operatsiyalardagi har xil proxodlarda
detallarga beriladigan ishlov maqsadlarini amalga oshirish uchun operatsiyalarni
bunday bo‘laklarga bo‘lish yetarli emas. Shuning uchun unga ishlov berish
jarayonini alohida olingan yoki bir guruh usullarga bo‘lish zarur. Demak,
operatsiyaning texnologik jihatdan bo‘linishi, o‘z navbatida, mehnat sarfi jihatidan
ham bo‘linishini talab qiladi. Bu yerda operatsiya ayrim elementlarining izchilligi,
mazmuni, bajarish usuli, sarflangan vaqt miqdori va ularning tarkib loyihasi
o‘rganiladi va tahlil qilinadi. Mehnatni normalash ham shunga qarab tuziladi.
Operatsiyalarning qismlarga bo‘linishi darajasi mehnat normalarining tahlili va
hisob-kitobi qanchalik aniqlikda bo‘lishi kerakligiga bog‘liq.
Operatsiyalarning mehnatga nisbatan yoki mehnat jihatidan mayda elementlarga
bo‘linishi bir qancha maqsadlarga erishish uchun amalga oshiriladi. Ulardan eng
asosiylari quyidagilardan iborat: birinchidan, har bir ishlab chiqarish yoki xizmat
ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyada mavjud bo‘lgan elemetlarning haqiqiy
miqdorini aniqlash uchun, odatda, bir xil operatsiyani, bir xil malakali bir nechta
xodim ijro etsa ham, ular tomonidan sodir etilgan elementlar miqdori bir xil emas,
har xil bo‘ladi; demak, ikkinchidan, har bir operatsiyani bajarishda uchraydigan
ortiqcha elementlarni aniqlab, ularni yo‘qotish, hech iloji bo‘lmasa, kamaytirish yo‘l
va imkoniyatlarini topish uchun; uchinchidan, operatsiyani bajarish uchun zarur
bo‘lgan elemenlar miqdorini aniqlash uchun; to‘rtinchidan, ishlab chiqarish ilg‘orlari
tomonidan operatsiyani bajarishda qo‘llanadigan usul va uslublarni topish, har
tomonlama tahlil etish, o‘rganish va ularni hayotga tatbiq etish uchun; beshinchidan,
operatsiyani bajarish dovomida xodimning ikkala – o‘ng va chap qo‘li, balki ikkala
oyog‘i bilan bajarish imkoniyatlari bo‘lgan usullar majmui, usullar, harakatlar va
qimirlashlar kabi elementlarini topish, ularni bajarish tartiblari va yo‘llarini aniqlash
hamda ishlab chiqarishga keng joriy etish; va nihoyat, oltinchidan, zarur deb
tanlangan elementlarni (yuqorida qayd etilgan usullar majmui, usullar, harakatlar va
qimirlashlarni) mantiqiy ketma-ketlikda bajarilish tartibini, yo‘lini aniqlash va
loyihalashtirish
uchun,ettinchidan-
Mantiqiy
ketma-ketlik
(logicheskaya
posledovatelnost) bajarilish tartibi va yo‘li bilan to‘g‘ri deb topilgan elementlardan
iborat bo‘lgan operatsiyani nisbatan ilg‘or bo‘lgan (o‘ta ilg‘or xodimlar emas)2
tomonidan amaliyotda bajartirib ko‘rish uchun va loyihalashtirish operatsiyaga
tegishli o‘zgartirishlar kiritish uchun; sakkizinchidan amaliyotda sinab ko‘rish
natijasida operatsiyaning ayrim elementlar bir vaqtning o‘zida (birdaniga ayni
zamonda, bir yo‘la) qimirlashlar ni bajarish tartiblarini izlab topish evaziga
loyihalashtirilgan operatsiyaga, uning tarkibiga va bajarilish tartibiga tegishli
o‘zgaritirishlar uchun ; Va nihoyat, to‘qqizinchidan, to‘g‘riligini isbotlangan birin-
ketin bajarilish tartibiga yanada sayqal bnrish natijasida unga haqiqiy sarflanish kera
bo‘lgan va har tomonlama asoslangan vaqt normasini hisoblash uchun.
Ishlab chiqarish jarayonining bir qismi bo‘lgan har bir operatsiya mehnat sarfi
jahatidan yoki mehnatga nisbatan asosan to‘rtga – usullar majmuiga, usullarga,
harakatlarga va qimirlashlarga bo‘linadi.
Usullar majmui asosan ikki va undan ortiq usullar yig‘indisidan iborat.
Masalan, ishlov berilishi zarur bo‘lgan qism (detal) tokarlik jihoziga o‘rnatish va
undan bo‘shatib olish usullari majmui, ikkita usuldan: a) ishlov berilishi oldidan
qism (detal)ni tokarlik jihoziga mahkamlab o‘rnatish; b) ishlov berib bo‘lingandan
keyin detalni jihozdan bo‘shatib olishdan iborat.
Har bir usul, o‘z navbatida, tugallangan harakatlar yig‘indisidan iborat.
Masalan, jihozni yurgizish usuli ikkita harakatlar yig‘indisidan, ya’ni: a) jihozni
yurgizadigan dastakni qo‘lga olish; dastakni kerakli tomonga burash harakatlaridan
iborat. Yoki bo‘lmasa, jihozni to‘xtatish usuli ham ikkita harakat yig‘indisidan
iborat, ya’ni: a) jihozni to‘xtatadigan rukoyatkani qo‘lga olish; b) dastakni kerakli
tomonga burash. Odatda, har bir usul bajarilayotgan operatsiyaning tugallangan
bo‘lagi yoki qismi hisoblanadi.
2 Ўта илғор ходимлар томонидан синаб кўрилганда, улар эришгна натижаларни оз миқдордаги ходимлар
томонидан божарилиши мумкин бўладит. Ундан ташқарии, корхоналардаги ходимларнинг катта қисмини,
тахминан 70-80 фоизини, меҳнат нормаларини ўртача бажарадиган ходимлар салмоғи ташкил этади.
