Ishlab chiqarish jarayoni va ishlab chiqarish operatsiyalari Reja: 1. Ishlab chiqarish jarayoni va uning turlari. 2. Ishlab chiqarish operatsiyasi va uning tarkibiy qismlari. 3.Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirish va mahsulot tannarxini pasaytirishning zaruriyati. 4.Tayyor mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashgan, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi tashkil etilgan korxonalarni qo‘llab-quvvatlash. 9.1. Ishlab chiqarish jarayoni va uning turlari Asoslangan mehnat normalari ish joylarining tashkiliy -texnikaviy sharoitlarini hamda ishlab chiqarish imkoniyatlarini hisobga olishi uchun mehnatni normalash, ishlab chiqarish jarayonining elementlarini, ish vaqti sarfini va jihozlardan foydalanish vaqtini puxta o‘rganish taqozo qilinadi. Ishlab chiqarish jarayoni deganda, mehnat va tibiiy jarayonlarning mehnat predmetlari (xom ashyo, materiallar, yarimfabrikatlar va h.k.) bilan chambarchas bog‘liq holda amal qilishi natijasida xom ashyodan ma’lum bir turdagi tayyor mahsulotning yaratilishi tushuniladi. Ishlab chiqarish jarayonida xodimlar mehnat qurollaridan foydalanganlari holda xom ashyoga, materiallarga, yarimfabrikatlarga va h.k.larga ta’sir ko‘rsatadilar, oldindan o‘ylab, ularni o‘zgartiradilar va tegishli mehnat mahsuliga aylantiradilar. Bu jarayonda mehnat predmeti bir qancha bosqichlarni bosib o‘tadi. Ularning har biri ishlab chiqarish jarayonining bir qismini ifoda etadi. Mehnat predmetini o‘zgartirishning butun bir jarayoni singari, ayrim juz’iy jarayonlar ham mehnat predmetini o‘zgartiradi, bu odatda, texnologik jarayon deb ataladi. U ishlab chiqarish jarayonining asosiy qismi hisoblanadi. Ishlab chiqarish jarayonida texnologik jarayondan tashqari, transport va tekshirish (nazorat) jarayonlari ham bo‘ladi. Transport jarayoni tayyor mahsulotlarni, mehnat qurollarini, xom ashyolarni ortish, tashish va tushirishdan iborat. Tekshirish(nazorat) jarayoni ishlab chiqarish elementlarini, xom ashyolarni va pirovard mahsulot sifatini tekshirish hamda maxsus joylarda sinab ko‘rishdan iborat. Korxonalardagi ishlab chiqarish jarayonlari bir-birlaridan tayyorlab chiqariladigan mahsulotlarining xarakteri, ishlatiladigan xom ashyolari va mahsulot tayyorlash (xizmat ko‘rsatish) texnikaviy usullari va shu bilan birga, tashkil qilish shakllari jihatidan farq qiladi. Shunday qilib, buyum (detal) ishlab chiqarish jarayoni – tashkiliy jihatdan bir- biri bilan bog‘langan juz’iy jarayonlar majmuidir. Bu jarayonlar asosan quyidagilardan iborat: a) ishlanish darajasi, turli bosqichda asosiy va yordamchi materiallarni olish, ularning saqlanishini va bir ish joyidan ikkinchi ish joyiga tashilishini nazorat qilish jarayonidan; b) har bir ish joyini ishga yoki xizmat ko‘rsatishga shay qilib qo‘yish va bu yerda ish davom etishiga shart-sharoit yaratish uchun kerakli asbo-uskunalar bilan ta’minlash jarayonidan; v) texnologik jarayon, ya’ni predmetining shaklini, hajmini, tashqi va ichki ko‘rinishini, xususiyatini va holatini o‘zgartirish natijasida tayyor mahsulotga aylantirish yoki ayrim bo‘laklarni bir butun (uzel, agregat, buyum) qilib yig‘ish yo‘li bilan bevosita mahsulot tayyorlash jarayonidan; g) qismlar va tayyor buyumlarning, ularga qo‘yilgan talablariga muvofiq ishlangan-ishlanmaganligini, yig‘ilgan-yig‘ilmaganligini aniqlash uchun texnikaviy nazoratni tashkil etish va sinovdan o‘tkazish jarayonidan; d) tayyor mahsulotni, qismni maxsus idishlarga joylash yoki taxlash va ehtiyot qilib saqlash jarayonidan. Ishlab chiqarish jarayonining strukturasini o‘rganish uchun jarayon qanchalik oqilona loyihalanganini, uning tarkibi va tarkibiy qismlari texnologik va tashkiliy jihatdan bir-biriga uyg‘unligini aniqlash kerak. Mehnatni normalash uchun ishlab chiqarish jarayonini amalga oshiradigan mehnatning xarakteri asosiy rol o‘ynaydi. Bu jihatdan ishlab chiqarish jarayonlari: qo‘lda bajariladigan mehnat jarayoniga, qo‘lda bajariladigan mexanizatsiyalashgan jarayoniga, mashina aralash qo‘l mehnati jarayoniga, mashinalashgan jarayonga, avtomatlashtirilgan va apparaturali jarayonlarga bo‘linadi. Qo‘lda bajariladigan mehnat jarayoni deganda, ayrim yoki bir guruh (brigada) ishchilarning bevosita odam a’zolari yordamida yoki odamning o‘z energiyasi hisobiga ishlatiladigan oddiy qo‘l mehnati qo‘rollari (kurak, bolg‘a,arra va h.k.) yordamida yoki bularsiz ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirishi tushuniladi. Masalan, qolip quyish, tayyor mahsulotni idishlar (taralar)ga joylash, detalni egovlash, paxta, sabzovatlarni yig‘ib-terish kabilar qo‘lda bajariladigan mehnat jarayoniga kiradi. Qo‘lda bajariladigan mexanizatsiyalashtirilgan jarayon deganda, biron energiya turi hisobiga ishlatiladigan oddiy mehnat qurollari yordamida qo‘lda bajariladigan jarayon (elektr parmada parmalash kabi) tushuniladi. Mashina aralash qo‘l mehnati jarayoni deganda, ishlab chiqarish jarayoni ayrim xodimlar yoki bir guruh xodimlarning (brigada) bevosita ishtiroki bilan mexanik mehnat qurollari yordamida amalga oshirilishi tushuniladi. Shu bilan birga, bir vaqtning o‘zida mashina quvvatidan ham, kishining kuchidan ham foydalanishga erishiladi. Bunga yana xodim tomonidan qo‘l kuchi bilan ishlatiladigan mexanizmlar yordamida bajarilgan jarayonlar ham kiradi. Shaxtada kon qazuvchining bolg‘a bilan ko‘mirni urib tushirishi, presslarda rezina buyumlarni kesish, tikuv mashinasida keyim-kechak tikish, qo‘l bilan harakatga keltiriladigan tokarlik jihozida detallarni yo‘nish, parmalash jihozida detallarni teshish va hokazolar bunga misol bo‘la oladi. Mashina mexanizmlari yordamida (apparatlardagi issiqlik energiyasi, elektr energiyasi yoki kimyoviy energiya hisobiga) texnologik ta’sir etiladigan, yordamchi ishlar esa qo‘lda bajariladigan (yarimfabrikatlarni zapravka qilish, uzilgan iplarni ulash kabi) jarayon, mashina (apparatura) jarayoni, deb ataladi. Yigiruv, to‘quv ishlab chiqarishidagi (qo‘lda proborka qilishdan tashqari) hamma jarayonlar (xom surpni qozonlarda qaynatish va h.k.) mashina jarayonlariga kiradi. Avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish jarayoni mashinalashgan jarayondan shu bilan farqlanadiki, unda mashinaning o‘zi avtomatik suratda harakat qiladi, xodim esa uning avtomatik ishlashini faol kuzatib boradi. Bunga avtomat jihozlar, robotlar, avtomat to‘qimachilik jihozlari va h.k.lar misol bo‘la oladi. Apparatura bilan ishlaydigan ishlab chiqarish jarayonida bajarilishi zarur bo‘lgan ishlar mehnat predmetiga issiqlik, quyosh, elektr yoki kimyoviy energiya bilan ta’sir etuvchi muayyan konstruksiyadagi apparatlar orqali amalga oshiriladi. Bunda ishchilar yoki ishchilar brigadasi apparatning ishini faqat kuzatib, ishlab chiqarish jarayonlarining borishini yo‘lga solib (regulirovka qilib) turadi. Bunga masalan, vargankada cho‘yan eritish, detallarni chiniqtirish, toblash va sementlash, metallarga termik ishlov berish, kimyo va oziq-ovqat sanoatidagi ko‘pgina jarayonlar, domna pechlarida cho‘yan eritish, elektr va marten pechlarida po‘lat eritish, shisha zavodlarida shishalarni eritib qaynatish, chinni pishirish kabi jarayonlarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. Ishlab chiqarish jarayonining yuqorida ko‘rsatilgan tartibda turlarga bo‘linishi faqatgina mehnatni tashkil etish va uni normalashdagina emas, balki xodimlarni mehnatining turlari bo‘yicha statistik taqsimlashda, mehnat jarayonini mexanizatsiyalash va uni tashkil etishni takomillashtirishda ham katta rol o‘ynaydi hamda ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish)ni kompleks mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish hisobiga mehnat samaradorligini yanada o‘stirish yo‘llarini aniqlash imkonini beradi. Ishlab chiqarish jarayonlarining vaqt-vaqti bilan takrorlanib turishi ularning asosiy qismi bo‘lgan texnologik jarayon qanchalik davom etishiga bog‘liq. Shunga qarab, ishlab chiqarish jarayonlari to‘xtab ishlaydigan (bu, o‘z navbatida, siklli va davriy jarayonga bo‘linadi) va to‘xtovsiz ishlaydigan jarayonlarga bo‘linadi. Siklli jarayonlarda ishlab chiqarish jarayoni dam to‘xtab, dam takrorlanib turadi, davriy jarayonlarda esa bir siklning boshidan to oxirigacha u qadar to‘xtalish bo‘lmaydi, shuning uchun bu yerda jarayonning uzoq davom etishi bilan o‘lchanadigan to‘xtalishni siklli deb ayta olmaymiz. Siklli to‘xtab ishlaydigan jarayonlarga asosan mexanik jarayonlar, davriy to‘xtab ishlaydigan jarayonlarga avtomatik jarayonlar, to‘xtovsiz ishlab chiqarish jarayoniga apparaturalarning ishlashi kiradi. Bunda issiqlik energiyasi yoki yana boshqa turdagi energiyalar, kimyoviy moddalar ta’siri ostida ishlov berilayotgan mehnat predmetining jismiy-kimyoviy xususiyatlarida to‘xtovsiz o‘zgarishlar yuz berib turadi. To‘xtovsiz ishlab chiqarish jarayonlarida texnologik omil (faktor) sifatida davriylik alomatlari bo‘lmaydi, chunki ish jarayonining to‘xtab - to‘xtab davom etishi va qaytalashi texnologik jihatdan qancha davom etishi bilan belgilanmasdan, balki bir ta’mirlash bilan ikkinchi ta’mirlash o‘rtasida jihozlarning ishlash muddati bilan yoki turli tashkiliy - texnikaviy sabablarga ko‘ra, ishlanadigan xom ashyoning berilmay qolishi bilan belgilanadi. Har bir ishlab chiqarish jarayonida ishlov berish (qayta ishlash) siklli bo‘ladi. Bu sikl ishlov beriladigan har bir mahsulot birligiga ketgan vaqtdir. Jarayon qanchalik avtomatlashtirilgan bo‘lsa, undagi sikllilik shuncha kamayadi. Bunda ijrochining mashinani rostlash, texnologik jarayonning borishini kuzatib turish, ish joyiga xizmat ko‘rsatishga doir yordamchi ishlar bilan shug‘ullanish, ish joyini joriy ta’mirlash kabi vazifalari ko‘payadi. Aksincha, ishlab chiqarish jarayoni qancha kam avtomatlashtirilgan bo‘lsa va uzoq davom etsa, sikllilik shuncha ortadi, ishchining operativ vazifalari shuncha ko‘payadi. Ishlab chiqarish jarayonlari asosiy va yordamchi ishlab chiqarish jarayonlariga bo‘linadi. Asosiy ishlab chiqarish jarayonlari shunday jarayonki, ularning yordamida xom ashyolar, yarimfabrikatlar, materiallar tayyor mahsulotga aylanadi. To‘qimachilik korxonalarida bunday jarayonlarga surplarni to‘qish, arqonlarni yigirish, to‘qilgan surplarni qozonlarda qaynatish, ularni bo‘yash va h.k.lar misol bo‘ladi. Yordamchi ishlab chiqarish jarayoni esa, asosiy ishlab chiqarish jarayoni to‘xtovsiz, o‘z vaqtida va sifatli bajarilishi (davom etishi)uchun kerakli sharoit yaratib beradi. Bunga korxonaning o‘zi uchun elektr energiya, bug‘, issiq suv, ehtiyot qismlar ishlab chiqarish, jihozlarni, asbob-uskunalarni ta’mirlash, xom ashyolarni, tayyor mahsulotlarni omborxonada saqlash kabilar misol bo‘la oladi. 9.2. Ishlab chiqarish operatsiyasi va uning tarkibiy qismlari Texnologik jarayonning asosiy qismi operatsiyadir. Operatsiya deganda, muayyan mehnat predmeti ustida bir yoki bir necha xodimlar (brigada) tomonidan bir ish joyida jihozlarni qayta sozlamay hamda ishlanadigan buyumlar joyini o‘zgartirmasdan amalga oshiriladigan ishlab chiqarish jarayonining bir qismi tushuniladi. Demak, operatsiya mehnat predmeti, ish joyi va ijrochi doimiy, o‘zgarmasligi, shuningdek, mahsulot, xizmat yoki jarayon bosqichining tugallanganligi bilan xarakterlidir. Masalan, tokar jihozini qayta rostlamay va ish joyini qayta o‘zgartirmay qismlarga ishlov berish, qismlarni shtampovka1 qilishi, ekskavator temir yo‘l vagonlariga, avtomashinalarga foydali qazilmalarni ortishi, marten pechlarida po‘lat eritish va h.k. Buni misol bilan tushuntiramiz. Tokarlik jihozida detallar avval xomaki, keyin toza qilib ishlanadi, bu ikkala ish bitta jihozda, bitta ijrochi tomonidan bajariladi. Bu ishlov berish bitta operatsiyani ifoda qiladi. Agar xomaki ish bilan toza ish o‘rtasida metallga termik ishlov berilsa yoki bu ishlarni turli ishchilar bajarsa, bu ish uch operatsiyadan iborat bo‘ladi. Operatsiya ishlab chiqarish jarayonining bir qismini tashkil qilganligi uchun mehnat predmetidagi, unga ta’sir ko‘rsatadigan xodimning harakatlaridagi va u xizmat qiladigan jihozlardagi o‘zgarishlarni birga qo‘shib o‘rganish kerak. Demak, mehnatni tashkil etish va normalash uchun operatsiyaning asosini tashkil qiluvchi bu o‘zgarishlarni bir-biridan ajratib, alohida-alohida o‘rganilganda, mehnatni tashkil etish va normalashda ko‘zlangan maqsadga erishib bo‘lmaydi. Operatsiya texnologik jarayonlarni rejalashtirishning, tuzib chiqishning va mehnatni normalashning asosini tashkil qiladi. Chunki jihozlarning butun imkoniyatlaridan to‘liq foydalanish, ularning to‘xtovsiz ishlashiga erishmoq va bu jihozlarda ishlashga qancha ishchi kerakligini bilish uchun operatsiyani bajarishga ketadigan vaqt miqdorini hisoblab chiqish kerak. Ishlab chiqarish jarayonida quyidagi operatsiyalar: qo‘l bilan, qo‘lda bajariladigan, mexanizatsiyalashtirilgan, mashina aralash-qo‘l bilan, mashina bilan bajariladigan, avtomatlashtirilgan va apparatli operatsiyalar bo‘lishi mumkin. Odatda, xodim bir ish kuni (smena) davomida birkitilgan ish usullarini bajarish, bir ish joyidan ikkinchisiga o‘tish va jihozlar (mashinalar) ishlashini faol kuzatish bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalarni bajaradi. O‘z navbatida, jihozlar ishlashini kuzatish ham faol, ham passiv bo‘lishi mumkin. 1 Штамповка - қиздирилган ёки совуқ металлни икки бўлак қолип (штамп) орасига олиб уриб, буюм тайёрламоқ Faol kuzatish – jihozlarni ishlash jarayonida sodir bo‘ladigan buzilishlarini yoki jihozlarning pasportida berilgan parametrlardan chetga chiqishni bartaraf qilish yoki uning oldini olish maqsadidagi kuzatishdir (masalan, pilik uzilganda xom ashyo nobud bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun pilikchi mashinani kuzatishi). Passiv kuzatish esa, bu jihozlarga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlar bo‘lmasa ham, ish joyini tashlab ketishi mumkin bo‘lmagandagi kuzatish (masalan, ko‘p jihozlarga xizmat ko‘rsatuvchi xodim ixtiyoridagi hamma jihozlar ishlab turib, xizmat ko‘rsatishga ehtiyoj bo‘lmaganda). Texnologiya jihatidan operatsiyalar perexodlarga (fazalarga) bo‘linadi. Perexod – operatsiyaning bir qismi bo‘lib, bitta kesuvchi asbob (keskich, freza va h.k.) bilan har bir yangi yuza va yuzalar hosil qilish uchun bir tartibda amalga oshiriladigan ishlov jarayonining tugallanishidir. Binobarin, perexod mehnat predmetiga ishlov berilayotgan yuzaning, qo‘llanilayotgan asbob-uskunalarning va ishlov berishdagi ma’lum tartibning o‘zgarmas birligini taqozo qiladi. Bu shartlarning (ishlov beriladigan yuzami, kesuvchi asbobmi, dastgohni moylash jarayonimi) birortasi o‘zgarishi bilan yangi perexod (faza) boshlanadi. Masalan, mehnat predmetining (biror detalning) yuzasi pog‘onali bo‘lsa, unga bir tekisda ishlov berish(yo‘nish) mumkin emas, har pog‘onaga yaqinlashganda moslama harakatini bir daqiqa to‘xtatib, ikkinchi pog‘onaga o‘tish kerak, mana shu o‘tish – perexod (faza) deb ataladi. Buni tushunib olish uchun yana bir misol keltiramiz. Aytaylik tokar tokarlik stanogida shesternya tayyorlayotganda ingichka temir g‘o‘lani qirqadi, parmalaydi, yo‘nib kertadi (o‘yadi) va kerakli diametrga keltiradi, mana shu ish to‘rt perexod (o‘tish-faza)dan tashkil topgan bitta operatsiyani ifoda etadi. Ishlab chiqarish jarayonining faol elementi hisoblangan texnologik jarayonni (operatsiyani) perexodlarga ajratish (bo‘lish) operatsiyaning texnologik mazmunini tashkil etadi. Ammo usha texnologik jarayonni bajaruvchi, xodimning mehnat samaradorligini oshirish imkoniyatlarini qidirib topish va uni har tomonlama hamda batafsil o‘rganish, tahlil qilish uchun, ayniqsa, mahsulotni ko‘plab va yirik seriyalab ishlab chiqarish turlaridagi mehnatni tashkil etishda va normalashda har bir perexodni ham tarkibiy qismlarga bo‘lish foydadan xoli emas. Perexodlar ko‘pincha bir necha proxodlardan iborat bo‘ladi. Perexodlarning, o‘z navbatida, tartib bilan o‘zgarmasdan takrorlanishiga proxod deyiladi. Proxodlar – bu, boshqacha qilib aytganda, mehnat predmeti yuzasiga qayta - qayta ishlov berishdir. Metall kesish jihozlarida kesuvchi asbobning zagotovkani bir necha marta kesib o‘tishi, ya’ni yangi-yangi yuza hosil qilish jarayoni bunga misol bo‘la oladi. Ayniqsa, detallarga mexanik jihatdan qayta ishlov borish jarayonida ko‘p proxodli perexodlar uchraydi. Bunday operatsiyalardagi har xil proxodlarda detallarga beriladigan ishlov maqsadlarini amalga oshirish uchun operatsiyalarni bunday bo‘laklarga bo‘lish yetarli emas. Shuning uchun unga ishlov berish jarayonini alohida olingan yoki bir guruh usullarga bo‘lish zarur. Demak, operatsiyaning texnologik jihatdan bo‘linishi, o‘z navbatida, mehnat sarfi jihatidan ham bo‘linishini talab qiladi. Bu yerda operatsiya ayrim elementlarining izchilligi, mazmuni, bajarish usuli, sarflangan vaqt miqdori va ularning tarkib loyihasi o‘rganiladi va tahlil qilinadi. Mehnatni normalash ham shunga qarab tuziladi. Operatsiyalarning qismlarga bo‘linishi darajasi mehnat normalarining tahlili va hisob-kitobi qanchalik aniqlikda bo‘lishi kerakligiga bog‘liq. Operatsiyalarning mehnatga nisbatan yoki mehnat jihatidan mayda elementlarga bo‘linishi bir qancha maqsadlarga erishish uchun amalga oshiriladi. Ulardan eng asosiylari quyidagilardan iborat: birinchidan, har bir ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyada mavjud bo‘lgan elemetlarning haqiqiy miqdorini aniqlash uchun, odatda, bir xil operatsiyani, bir xil malakali bir nechta xodim ijro etsa ham, ular tomonidan sodir etilgan elementlar miqdori bir xil emas, har xil bo‘ladi; demak, ikkinchidan, har bir operatsiyani bajarishda uchraydigan ortiqcha elementlarni aniqlab, ularni yo‘qotish, hech iloji bo‘lmasa, kamaytirish yo‘l va imkoniyatlarini topish uchun; uchinchidan, operatsiyani bajarish uchun zarur bo‘lgan elemenlar miqdorini aniqlash uchun; to‘rtinchidan, ishlab chiqarish ilg‘orlari tomonidan operatsiyani bajarishda qo‘llanadigan usul va uslublarni topish, har tomonlama tahlil etish, o‘rganish va ularni hayotga tatbiq etish uchun; beshinchidan, operatsiyani bajarish dovomida xodimning ikkala – o‘ng va chap qo‘li, balki ikkala oyog‘i bilan bajarish imkoniyatlari bo‘lgan usullar majmui, usullar, harakatlar va qimirlashlar kabi elementlarini topish, ularni bajarish tartiblari va yo‘llarini aniqlash hamda ishlab chiqarishga keng joriy etish; va nihoyat, oltinchidan, zarur deb tanlangan elementlarni (yuqorida qayd etilgan usullar majmui, usullar, harakatlar va qimirlashlarni) mantiqiy ketma-ketlikda bajarilish tartibini, yo‘lini aniqlash va loyihalashtirish uchun,ettinchidan- Mantiqiy ketma-ketlik (logicheskaya posledovatelnost) bajarilish tartibi va yo‘li bilan to‘g‘ri deb topilgan elementlardan iborat bo‘lgan operatsiyani nisbatan ilg‘or bo‘lgan (o‘ta ilg‘or xodimlar emas)2 tomonidan amaliyotda bajartirib ko‘rish uchun va loyihalashtirish operatsiyaga tegishli o‘zgartirishlar kiritish uchun; sakkizinchidan amaliyotda sinab ko‘rish natijasida operatsiyaning ayrim elementlar bir vaqtning o‘zida (birdaniga ayni zamonda, bir yo‘la) qimirlashlar ni bajarish tartiblarini izlab topish evaziga loyihalashtirilgan operatsiyaga, uning tarkibiga va bajarilish tartibiga tegishli o‘zgaritirishlar uchun ; Va nihoyat, to‘qqizinchidan, to‘g‘riligini isbotlangan birin- ketin bajarilish tartibiga yanada sayqal bnrish natijasida unga haqiqiy sarflanish kera bo‘lgan va har tomonlama asoslangan vaqt normasini hisoblash uchun. Ishlab chiqarish jarayonining bir qismi bo‘lgan har bir operatsiya mehnat sarfi jahatidan yoki mehnatga nisbatan asosan to‘rtga – usullar majmuiga, usullarga, harakatlarga va qimirlashlarga bo‘linadi. Usullar majmui asosan ikki va undan ortiq usullar yig‘indisidan iborat. Masalan, ishlov berilishi zarur bo‘lgan qism (detal) tokarlik jihoziga o‘rnatish va undan bo‘shatib olish usullari majmui, ikkita usuldan: a) ishlov berilishi oldidan qism (detal)ni tokarlik jihoziga mahkamlab o‘rnatish; b) ishlov berib bo‘lingandan keyin detalni jihozdan bo‘shatib olishdan iborat. Har bir usul, o‘z navbatida, tugallangan harakatlar yig‘indisidan iborat. Masalan, jihozni yurgizish usuli ikkita harakatlar yig‘indisidan, ya’ni: a) jihozni yurgizadigan dastakni qo‘lga olish; dastakni kerakli tomonga burash harakatlaridan iborat. Yoki bo‘lmasa, jihozni to‘xtatish usuli ham ikkita harakat yig‘indisidan iborat, ya’ni: a) jihozni to‘xtatadigan rukoyatkani qo‘lga olish; b) dastakni kerakli tomonga burash. Odatda, har bir usul bajarilayotgan operatsiyaning tugallangan bo‘lagi yoki qismi hisoblanadi. 2 Ўта илғор ходимлар томонидан синаб кўрилганда, улар эришгна натижаларни оз миқдордаги ходимлар томонидан божарилиши мумкин бўладит. Ундан ташқарии, корхоналардаги ходимларнинг катта қисмини, тахминан 70-80 фоизини, меҳнат нормаларини ўртача бажарадиган ходимлар салмоғи ташкил этади. Usullar asosiy texnologik, mehnat predmetiga bevosita o‘zgarish kirituvchi va yordamchi, ya’ni asosiy texnologik jarayon amalga oshishi uchun yordam beruvchi usullarga bo‘linishi mumkin. Masalan, perexod, mashinaning aylanuvchi qismi bo‘lgan valni xomaki yo‘nib, tekislash quyidagi usullarga bo‘linadi: Detalni patronga yaqinlashtirish. Detalni patronga qo‘yish. Detalni patronga mahkamlash. Jihozni yurgizib yuborish. Tokarlik kesish asbobini yaqin keltirmoq. Yo‘nib tekislash. Kesish asbobini chetga olish. Jihozni to‘xtatish. Detalni bo‘shatib ajratib olish. Detalni patrondan chiqarib olish. Detalni bir chetga olib qo‘yish. 1,10 va 11-usullar_joydan_joyga ko‘chirish: 2-usul-o‘rnatish: 3- va 9-usullar- mahkamlash va ajratib olish: 4,5,7,8-usullar jihozni boshqarish. Bular hammasi yordamchi usullar, deb ataladilar. 6-usul texnologik, ya’ni, mehnat predmetiga bevosita o‘zgarish kirituvchi usuldir. Perexodlarni usullarga bo‘lish ishlab chiqarish turiga va tahlilning batafsil olib borilishiga qarab yoki tarkibiy elementlarga bo‘lingan (differensiyatsiya qilingan) yoki yaxlitlashtirilgan perexodlar (fazalar) butun bir usullar majmuiga bo‘linadi. Bu majmualar esa butun bir usullar yig‘indisini o‘z ichiga olib, bir aniq maqsadga qaratilgan bo‘ladi. Differensiatsiya qilingan perexodlar (fazalar) esa oddiy usullardan iborat bo‘ladi. Usullarni texnologik izchilligi yoki texnologik jarayonning davom etishiga ta’sir qiluvchi omillar birligi belgilariga qarab, yuqorida qayd qilganimizdek, usullar majmuiga birlashtirish mumkin. Ma’lum bir bir mehnat predmetini olish, uning joyini o‘zgartirish, undan qo‘lni uzish kabi elemetlarni bajarish uchun ishchining gavdasini, uning o‘zini, oyog‘ini, qo‘lini, qo‘lining panjasini, barmog‘ini bir marta (bir karra) qimirlashi (dvijeniyasi) qimirlash deb tushiniladi. Masalan, qalamni qo‘lga olish harakati quyida ko‘rsatilgan ikkita qimirlash yig‘indisidan iborat: a) qo‘lni qalamga uzatish; b) barmoqlar bilan qalamni qisib ushlash. Ommaviy ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish turlarida har bir qimirlash, o‘z navbatida, mikroelementli qimirlashlarga ham bo‘linishi mumkin. Masalan, qo‘lni qalamga uzatish qimirlashi gavdani rostlash, qo‘lni ko‘tarish va nihoyat, qo‘lni qalamga uzatish kabi mikro qimirlashlar yig‘indisidan iborat. Operatsiyalarni mehnat jihatidan bunday uzviy elementlarga bo‘lish ishlab chiqarish jarayonini tahlil qilish va undagi elementlar tarkibini yaxshilash uchun keng imkon yaratadi, shu bilan birga, ishlab chiqarish ilg‘orlarining ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish sohasidagi maqsadga muvofiq va bajarish uslublarini o‘rganish uchun xizmat qiladi. Ish kuni davomida xodimning mehnati minglab harakatlar va o‘n minglab qimirlashlarni o‘z ichiga olgan harakatlardan va ularning mamjmuidan tashkil topadi. Masalan, charxli tokar stanogida ishlovchi tokar, silliqlovchi jihozlar yordamida mayda qismlarga ishlov berish jarayonida bir ish kuni (smena) davomida 15 mingga yaqin, qayroqchi(zatochnik)-20 mingga yaqin takrorlanuvchi qimirlashlarni o‘z ichiga olgan harakatlarni bajaradi. Operatsiyaning har bir elementini bajarishning maqsadga muvofiq yo‘llarini topish, o‘z navbatida, ish vaqti sarfini qisqartirishga, binobarin, mehnat samaradorligini oshirishga imkoniyat yaratadi. Shunday qilib, ishlab chiqarish jarayonining bir qismi yoki bo‘lagi bo‘lgan har bir operatsiyani bu xilda texnologik va mehnat jihatidan tarkibiy qismlarga bo‘lib qarash mehnatni tashkil etish va normalash sohasida olib boriladigan ishlarning eng muhim yo‘nalishlaridan biridir. 9.3.Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirish va mahsulot tannarxini pasaytirishning zaruriyati. Korxonalar faoliyat yuritish jarayonida moddiy va pul xarajatlarini sarflaydilar. Korxonaning umumiy xarajatlari ichida ishlab chiqarish xarajatlari eng katta salmoqqa ega. Ishlab chiqarish xarajatlari majmuasi korxonaga mahsulot ishlab chiqarish qanchaga tushishini ko‘rsatadi, ya’ni mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini tashkil qiladi. Korxonalar, shuningdek, mahsulotni sotish bo‘yicha xarajatlarni, ya’ni ishlab chiqarishdan tashqari yoki tijorat (tashish, qadoqlash, saqlash, reklama qilish va hokazo) xarajatlarini ham amalga oshiradilar Mahsulot (ish, xizmat) tannarxini tashkil qiluvchi xarajatlar iqtisodiy mazmuniga ko‘ra, quyidagi elementlarga asosan guruhlarga taqsimlanadi:  moddiy xarajatlar;  asosiy fondlar amortizatsiyasi;  mehnatga haq to‘lash bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar;  ijtimoiy ehtiyojlarga mo‘ljallangan xarajatlar;  boshqa xarajatlar. Moddiy xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarining eng katta qismi bo‘lib, umumiy xarajatlarning 60 - 80 foizini tashkil qilishi mumkin. Moddiy xarajatlar o‘z ichiga quyidagilarni qamrab oladi:  xom ashyo va materiallar xarajatlari;  texnologik maqsadlar va xo‘jalik ehtiyojlari uchun sarflanuvchi yoqilg‘i va energiya;  xarid qilinuvchi butlovchi qismlar va yarim tayyor mahsulotlar;  sotib olingan qadoqlash va o‘rov materiallari xarajatlari;  mashina va asbob-uskunalarni ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar;  boshqa korxona va tashkilotlar tomonidan ko‘rsatiladigan ishlab chiqarish xizmatlari;  xizmat davri bir yilgacha bo‘lgan kichik qiymatli va tez eskiruvchi predmetlarning eskirishi yoki har bir instrument, inventar, laborotoriya uskunalari va maxsus kiyim-bosh uchun eng kam oylik ish haqining 50 baravar miqdorigacha qiymati;  tabiiy xom ashyodan foydalanish bilan bog‘liq soliq, yig‘im va boshqa to‘lovlar;  ishlab chiqarishda bekor turib qolish va sifatsizlik (brak) tufayli yuzaga keladigan yo‘qotishlar;  tabiiy yo‘qotishlar bilan bog‘liq bo‘lgan yoki aybdor shaxslar mavjud bo‘lmagan holda yuzaga keladigan yo‘qotishlar. Amortizatsiya ajratmalari miqdoriga teng bo‘lgan asosiy ishlab chiqarish fondlarining eskirishi xarajatlarning yirik elementlaridan biri hisoblanadi. Bular qatoriga asosiy fondlarning tezlashgan amortizatsiyasi va uning indeksatsiyasini kiritish mumkin. Mehnatga haq to‘lash bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarkorxonaning asosiy ishlab chiqarish personali mehnatiga haq to‘lashga sarflanadigan xarajatlar bo‘lib, ishlab chiqarishdagi yuqori natijalar uchun mukofotlar, rag‘batlantiruvchi va kompensatsiya to‘lovlari, jumladan, qonunchilikda belgilangan normativlar chegarasida narxlarning o‘sishi va indeksatsiya uchun to‘lovlar, shuningdek, korxona xodimlari shtatida bo‘lmagan, lekin asosiy ishlab chiqarishda band bo‘lgan ishchilar uchun to‘lanuvchi haqni o‘z ichiga oladi. Mazkur xarajatlar elementlari qatoriga quyidagilar kiritilgan:  amalda bajarilgan ish uchun tarif stavkalari, lavozim maoshlari va shu kabilar asosida to‘lanuvchi ish haqi;  xodimlarga natural to‘lov shaklida beriluvchi mahsulotlar qiymati;  ishlab chiqarishdagi yuqori natijalar uchun beriluvchi mukofot va boshqa to‘lovlar;  qonunchilikka asosan ba’zi tarmoqlardagi xodimlarga bepul beriluvchi kiyim- kechak, oziq-ovqat, uy-joy, kommunal xizmat va hokazolar qiymati;  har yillik mehnat va o‘quv ta’tili uchun amalga oshiriluvchi to‘lovlar;  korxonani qayta tashkil qilish, shtatlar qisqarishi tufayli ishdan bo‘shatilgan xodimlarga to‘lanuvchi mablag‘lar. Ijtimoiy ehtiyojlar uchun xarajatlar nobyudjet ijtimoiy fondlariga (nafaqa fondi, ijtimoiy sug‘urta fondi, bandlik fondi va hokazo) ajratiluvchi mablag‘larni anglatadi. Mahsulot (ish, xizmat) tannarxidagi boshqa xarajatlar  bu, qonunchilikda belgilangan tartibda maxsus nobyudjet fondlariga o‘tkaziluvchi to‘lovlar va soliqlar; yo‘l qo‘yish mumkin bo‘lgan miqdordagi chiqindilar uchun to‘lovlar; korxona mulkini majburiy sug‘urtalash; ratsionalizatorlik takliflari uchun mukofotlar; qonunchilikda belgilangan stavkalarda kreditlar bo‘yicha to‘lovlar; mahsulotni sertifikatlash uchun bajarilgan ishlarga haq to‘lash; qonunchilikda belgilangan normalar bo‘yicha xizmat safarlariga haq to‘lash; yong‘inga qarshi kurash va qo‘riqlash muassasalariga haq to‘lash; kadrlar tayyorlash va malakasini oshirish, xodimlar tanlashni tashkil qilish, aloqa xizmati, hisoblash markazlari, banklar xizmatiga haq to‘lash; asosiy ishlab chiqarish fondlarini ijaraga olganlik uchun haq to‘lash; nomoddiy aktivlarning eskirishi va hokazolar. Ishlab chiqarish xarajatlariga, asosiy ishlab chiqarish fondlarini ishga tayyor holatda saqlab turish - kapital, o‘rta va joriy ta’mirlash, mashina va asbob- uskunalarga qarash va ekspluatatsiya qilish uchun sarflanuvchi barcha xarajatlar kiradi. Asosiy ishlab chiqarish fondlarini ta’mirlash bo‘yicha murakkab ishlar amalga oshirilib, xarajatlar bir xilda taqsimlanmaganda korxonalar (Moliya Vazirligi ruxsati bilan) mahsulot tannarxi hisobiga asosiy fondlarni ta’mirlash uchun zahira(rezerv) fondlari tashkil qilishi mumkin. Xorijiy valyutadagi xarajatlar Markaziy bankning operatsiyalar amalga oshirilgan kundagi kursiga asosan so‘mlarda belgilanadi. Mahsulot ishlab chiqarish va sotishga qilinadigan xarajatlarni o‘sishiga,xom ashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, asbob-uskunalar narxining o‘sishi, transport xizmati tariflarining yuqoriligi, reklama va vakillik xarajatlarining o‘sishi kabilar ta’sir qiladi. Amortizatsiya ajratmalari miqdori ham o‘sib bormoqda. Narxlar erkinligi va ijtimoiy ziddiyatlar kuchaygan sharoitlarda xarajatlar tuzilmasida ish haqining salmog‘ini oshirish katta ahamiyat kasb etadi. Shu bilan bir vaqtning o‘zida ijtimoiy va tibbiy sug‘urtalash, nafaqa ta’minoti, aholi bandlik fondlari, turli xil kompensatsion to‘lovlarga ajratiluvchi mablag‘lar miqdori ham ortib bormoqda.