Ishlab chiqarish jarayoni va uning natijalari Reja 1. Ishlab chiqarish omillari va ularning turkumlanishiga turlicha yondashuvlar. Ishlab chiqarish omillarining oʻzaro bogʻliqligi va bir- birining oʻrnini bosishi. 2. Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni va uning iqtisodiy asoslari.Ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishi. Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomoni. 3. Ishlab chiqarishning jamiyat hayotidagi ahamiyati. Ishlab chiqarish va xizmat koʻrsatishning oʻzaro bogʻliqligi. 4. Tovar va xizmatlar nafliligi va qiymatining yaratilishida ishlab chiqarish omillarining roli. Ishlab chiqarishning umumiy va pirovard natijalari. 5. Yalpi ijtimoiy mahsulot. Takroriy hisob. Oraliq mahsulot, pirovard mahsulot, qoʻshilgan mahsulot, sof mahsulot. Zaruriy va qoʻshimcha mahsulot. Qoʻshimcha mahsulot normasi va massasi. Qoʻshimcha mahsulotning zarurligi va ahamiyati. Ishlab chiqarish omillari va ularning turkumlanishiga turlicha yondashuvlar. Ishlab chiqarish omillarining oʻzaro bogʻliqligi va bir- birining oʻrnini bosishi. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning barcha bosqichlarida inson hayotining asosini moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish tashkil etadi. Chunki, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonlari boimasa, ayirboshlaydigan, taqsimlaydigan va iste’mol qiladigan ne’matlarning o‘zi bo‘lmaydi. Har qanday jamiyatda insoniyat iste’molsiz yashay olmaganidek, ishlab chiqarmasdan ham turolmaydi. Shuning uchun ham mamlakatimiz prezidenti va hukumati mustaqillikka erishgan kundan boshlab to hozirgi kungacha ishlab chiqarishjarayonini aholi turmush darajasi va sifatini oshirishning asosiy manbai va yoii deb qarab uni rivojlantirishga alohida e’tibor berib kelmoqda. Mamlakatimiz prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisida qilgan ma’ruzasida - “Iste’mol tovarlari ishlab chiqarishni kengaytirish va aholining ularga boigan ehtiyojini toiiq qondirish, jumladan, maqbul narxlar bo‘yicha keng turdagi oziq-ovqat mahsulotlari bilan xalqimizni toiiq ta’minlash oldimizda turgan muhim vazifalar qatoriga kiradi”, deb ta’kidladilar. Prezidentimizning bu gaplari aholining о‘sib boruvchi talablarini mavjud imkoniyat va resurslarimizni real hisobga olgan holda 2030-yilgacha YalM hajmini 2 baravarga oshirish vazifasi qo‘yilgani va mamlakatimizda amalga oshirilayotgan investitsiyalar hajmining asosiy qismini ishlab chiqarishni rivojlantirishga sarflanayotgani bu sohaga qaratilgan katta e’tiboming dalilidir. Biroq, bugungi kunda iqtisodiyot nazariyasi bo‘yicha yozilgan ayrim ilmiy ishlar, darslik va o‘quv qoilanmalarda ishlab chiqarish jarayonining mazmun- mohiyatini yoritish tamomila e’tibordan chetda qolmoqda. Bu bir tomondan, talabalaming mahsulotlar (tovarlar va xizmatlar) qayerda, kim tomonidan, qanday ishlab chiqarilishini tushunmaslikka olib keladi, ikkinchi tomondan, butun ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonida sodir boiayotgan ishlab chiqarish munosabatlaridan bexabar qolishiga sabab boiadi, uchinchidan esa, butun jahonda sodir boiayotgan iqtisodiy inqirozlaming tub sababini tushunmaslikka olib keladi. Xolbuki inqiroz ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish o‘zining turlari, sifati, hajmi bo‘yicha talabga javob bermasligi ya’ni muomaladagi pul miqdori bilan tovarlar va xizmatlar hajmi o‘rtasidagi nisbatning buzilishi sababli kelib chiqadi. Ushbu bobda bir-biri bilan uzviy bogiiq boigan ishlab chiqarish omillari va ishlab chiqarish jarayoniga tegishli boigan munosabatlar va muammolami ко‘rib chiqamiz. Ishlab chiqarishning omillari tavsifi, maqsadi va mazmuni ochib beriladi, uning natijalari va samaradorligi bilan bogiiq masalalar bayoni yoritiladi va «ishlab chiqarish imkoniyatlari» tushunchasiga ham o‘rin ajratiladi. Shuningdek, keyingi qo‘shilgan mahsulot nafliligi va uning kamayib borishi, keyingi qo‘shilgan mehnat va kapital unumdorligining pasayib borish qonuni kabi marjinalistik g‘oyalar bilan tanishtiriladi, ulaming kamchilik jihatlari ochib beriladi. Bu yerda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonining har taraflama rivojlantirilishi, bu jarayonlami modemizatsiyalash, tarkibiy jihatdan o‘zgartirish, diversifikatsiyalash hamda muvozanatli va mutanosibli rivojlantirilishi iqtisodiy inqirozdan qutilishning yoki uning oldini olishning muhim y o ii sifatida qaraladi. Ishlab chiqarish jarayonining mazmunini chuqur anglash uchun eng awalo, ishlab chiqarish omillari va ulaming tarkibiy qismlari bilan tanishib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ishlab chiqarish jarayonida bevosita qoilaniluvchi barcha resurslar ishlab chiqarish omillari deyiladi. Iqtisodiyotning tizimi va shaklidan qat’iy nazar ishlab chiqarish sodir boiishi uchun uchta omil: ishchi kuchi, mehnat qurollari va mehnat predmetlari boiishi shart. Bundan ko‘rinadiki, ishlab chiqarish omillari, iqtisodiy resurslardan farqli oiaroq, o‘z ichiga faqat ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonida bevosita ishtirok etuvchi unsurlami oladi. Misol uchun, iqtisodiy resursning muhim tarkibiy qismlaridan hisoblangan pul resurslari iste’mol mollari zaxiralari ishlab chiqarish jarayonida bevosita qoilanilmaganligi sababli, ishlab chiqarish omili boia olmaydi. Ishlab chiqarish omillarining mohiyatini yanada kengroq tushunish uchun ulaming har biriga alohida ta’rif berib o‘tamiz. Ishchi kuchi deb insonning mehnat qilishga bo‘lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig‘indisiga aytiladi. Ishchi kuchi mehnat qobiliyatiga ega boigan kishilar uchun xosdir. Lekin ishchi kuchi insonning o‘zi emas yoki uning mehnati ham emas, uning mehnatga boigan qobiliyatidan iboratdir. Mehnat qurollari deb, inson uning yordamida tabiatga, mehnat predmetlariga ta’sir qiladigan vositalarga aytiladi. Bularga turli xildagi mashinalar, stanoklar, traktorlar, qurilmalar, uskunalar va boshqalami misol keltirish mumkin. Mehnat predmetlari esa bevosita mehnat ta’sir qiladigan, ya’ni mahsulot tayyorlanadigan narsalardir. Yer, suv, xomashyo va boshqa turli materiallar mehnat predmetining asosiy turlarini tashkil etadi. Mehnat predmetlari tabiatda tayyor holda uchrashi mumkin yoki oldingi davrdagi mehnat mahsuli, ya’ni xomashyo boiishi mumkin. Masalan, tabiatda o'sib turgan turli xil o‘simliklar, daraxtlar, o‘rmonlar, yer osti boyliklari va boshqalar tabiatda tayyor uchraydigan mehnat predmeti boisa, qazib olingan temir, mis, qo‘rg‘oshin, neft, ishlab chiqarilgan paxta g‘alla sut kabi mahsulotlar inson mehnati ishlovidan o‘tgan xomashyolardir. Mehnat qurollari va mehnat predmetlari birgalikda ishlab chiqarish vositalari deb yuritiladi. Bu esa mehnat jarayonining tabiatidan kelib chiqadi; shuning uchun ham ishlab chiqarish vositalari barcha ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar, insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlari uchun xosdir. Ishlab chiqarish omillari insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlari uchun umumiy boisada, bu omillarga turli adabiyotlarda turlicha ta’rif beriladi. Jumladan, «Siyosiy iqtisod» darsliklarida ishlab chiqarishning ikki omili: moddiy va shaxsiy omillari mavjudligi tan olinadi. Bunda mehnat qurollari va mehnat predmetlaridan iborat ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarishning moddiy omilini tashkil etadi, ishchi kuchi esa uning shaxsiy omili deb yuritiladi. Hozirgi bozor iqtisodiyotiga doir ko‘pchilik adabiyotlarda esa ishlab chiqarish­ ning to‘rt omili: mehnat, kapital, yer, tadbirkorlik qobiliyati tan olinadi. Bu yerda ishchi kuchi bilan mehnat o‘rtasidagi farqni anglab olish juda muhimdir. Chunki, mehnat insonning, to‘g‘rirog‘i ishchi kuchining ma’lum maqsadga qaratilgan faoliyati jarayoni bo‘lib, ishchi kuchi tushunchasidan tamomila farqlanadi. Ko‘pgina adabiyotlarda esa ularga sinonim (bir xil tushuncha) sifatida qaralib, bunday holat ko‘plab chalkashliklami keltirib chiqaradi. Bizga ma’lumki, ishchi kuchi insonning mehnatga bo‘lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig‘indisidir. Mehnat esa barcha omillarning birgalikdagi harakati ishchi kuchining ishlab chiqarish vositalari bilan qo‘shilishi natijasida sodir bo‘ladigan va ma’lum samara olishga qaratilgan faoliyatdir. Shuning uchun biz mehnat degan tushunchani emas, balki ishchi kuchi degan tushunchani ishlab chiqarishning omili deb bilamiz va ishlab chiqarish omillari ishchi kuchi, kapital, tabiat va tadbirkorlik qobiliyatidan iborat deb ta ’kidlaymiz. 1-rasm. Ishlab chiqarish omillarining turkumlanishi Ishchi kuchi insonning mehnatga bo‘lgan aqliy va jismoniy qo biliyatlarining yig‘indisi boiganligi uchun bozor iqtisodiyoti davrida inson emas, mehnat jarayoni ham emas, balki ishchi kuchi tovar sifatida sotiladi va sotib olinadi. Ishchi kuchining boshqa tovarlar kabi qiymati va nafliligi mavjuddir va binobarin, uning bozori ham mavjud bo‘ladi. Shuning uchun hozirgi kunda keng qo‘llanilayotgan mehnat bozori tushunchasi o‘miga ishchi kuchi bozori, mehnat resurslari o‘miga ishchi kuchi resurslari deyilsa to‘g‘ri va tushunarli boiar edi. Kapital tushunchasi ham turli adabiyotlarda turlicha talqin qilinadi. Ko‘pchilik kapital tushunchasini tarixiy tushuncha deb qarab, uning kapitalizmga xosligini isbotlaydi va kapitalni o‘z egasiga qo‘shimcha qiymat keltiruvchi qiymat, o‘z-o‘zidan ko‘payuvchi, o‘suvchi qiymat deb hisoblaydi. Ayrim g‘arb iqtisodchilari ham, masalan, J.Klark, L.Valras, I.Fishyerlar kapitalga daromad keltiruvchi, foyda keltiruv- chi, foiz keltiruvchi qiymat deb qaraydilar. Qator g‘arb iqtisodchilarining jumladan, D.Xayman, P.Xeyne, E.Dolon, J.Robinson, R.Dombush va boshqalaming fikrini keltirib va ulami umumlashtirib, prof. V.D.Kamayev o‘zining rahbar- ligida yozilgan darsligida «haqiqatdan ham - kapital o‘zidan o‘zi ko‘payuvchi qiymat»5 deb yozadi. Bunday fikr D.D.Moskvin, V.Ya. Ioxin, A.G.Gryaznova, E.F.Borisov va boshqalaming rahbarligida nashr etilgan qator iqtisodiyot nazariyasi kitoblarida ham aytiladi. Lekin, Amerika va Yevropa mamlakatlaridan kirib kelgan «Eko- nomiks» darsliklari va boshqa ayrim adabiyotlarda kapitalni barcha ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarida qoilaniladigan moddiy vositalardan, ya’ni hamma turdagi mashinalar, asbob-uskunalar, inshootlar, zavod-fabrikalar, omborlar, transport vositalari va boshqa shu kabilardan iborat deb ko‘rsatadi, unga pul va tovami kiritmaydi. Bundan ko‘rinib turibdiki, ayrim iqtisodchilar kapitalistik iqtisodiy tuzumning sotsial mohiyatini ochish uchun masalaga bir tomonlama qarab, ishlab chiqarish omillarining qiymatiga e’tibomi kuchaytirgan. Iqtisodchilaming ayrimlari esa kapitalni bir tomonlama qarab, uning qiymat tarafini e’tiborga olmasdan faqat moddiy ashyoviy tomonini ko‘rsatadilar va kapital tushunchasining tarixiyligini e’tibordan chetda qoldiradilar. Shuning uchun ham ular uni qotib qolgan doimiy, o‘zgarmas tushuncha deb ishlab chiqarish vositalarini (uning faqat moddiy-ashyoviy tomonini hisobga olib) kapital deb ataydilar. Biz bu kapital tushunchasiga bolgan ikki tomonlama yondashuvni bir tanganing ikki tomoni, bir tushunchaning, ya’ni kapital tushunchasining ikki tomoni: uning bir tomoni moddiy va ashyoviy ko‘rinishi, ikkinchi tomoni esa uning qiymat ko‘rinishi ekanligini e’tiborga olamiz va uni bozor iqtisodiyoti sharoitida kapital deb ishlatamiz. Biz kapital deganda yollanma mehnat tomonidan harakatga keltirilib, o‘z egalariga daromad, foyda keltiradigan, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishning hamma sohalarida qoilanadigan ishlab chiqarish vositalarini, sotishga tayyor turgan tovarlami, yangi vositalar va ishchi kuchini sotib olishga moijallangan pul mablagiarini, ulaming ashyoviy tomoni va qiymatining birligini tushunamiz. Boshqacha qilib aytganda, «kapital» ham qiymatga, ham naflilikka ega bo‘lgan, ma’lum foyda olish maqsadida ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonida foydalaniladigan, yollanma ishchi ku­ chi tomonidan harakatga keltiriladigan vositalardir. Hamma adabiyotlarda yerga deyarli bir xil tushuncha beriladi, ya’ni yer deganda tuproqning unumli qatlami, o‘tloqlar, yaylovlar, suv, havo, o‘rmon, qazilma boyliklar, umuman tabiiy resurslar tushuniladi. Ma’lumki, keyingi vaqtlarda quyoshdan, shamoldan energiya olinmoqda, havodan foydalanilmoqda. Shulami hisobga olgan holda yer degan so‘z o‘miga tabiat so‘zini ishlatsak to‘g‘ri boiar deb o‘ylaymiz. Bozor iqtisodiyoti sharoitida katta e’tibor beriladigan omillardan biri tadbirkorlik qobiliyatidir. Tadbirkor deb iqtisodiy resurslar, ya’ni ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi resurslarining, tabiiy resurslarning bir- biriga qo‘shilishini ta’minlaydigan, tashkilotchi, yangilikka intiluvchi, tashabbuskor, iqtisodiy va boshqa xavfdan, javobgarlikdan qo‘rqmaydigan kishilarga aytiladi; bu xislatlar majmui esa tadbirkorlik qobiliyati deb yuritiladi. Hozirgi davrda ayrim adabiyotlarda axborot va uning vositalarini, ekologi yani ham alohida omil deb ko‘rsatadilar. Bizning fikrimizcha, ular tabiat va kapital omillarida o‘z ifodasini topadi. Shuning uchun ulami alohida omil deb qarashga hojat yo‘q. Ishlab chiqarish omillari hech qachon bir joyda qotib turmaydi, balki doimo rivojlanib o‘sib boradi. Ishlab chiqarish vositalari ham, ishchi kuchi ham doimo harakatda, rivojlanishda boladi. Ilgarigi oddiy omoch-bo‘yintiriqqa, bolg‘a va boltaga asoslangan ishlab chiqarishdan hozirgi zamon avtomatlashgan ishlab chiqarishgacha kelish fikrimizning dalilidir. Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni va uning iqtisodiy asoslari.Ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishi. Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomoni. Jadvaldan ko‘rinadiki, 2000-yilda YalM hajmining 50,5 foizini ishlab chiqarilgan moddiy tovarlar tashkil etgan boisa, 2015-yilga kelib esa bu ko‘rsatkich 36,7 foizni tashkil etdi. Bundan ko‘rishimiz mumkinki, keyingi davrlarda ishlab chiqarish hajmi to‘xtovsiz o‘sib borish bilan bir qatorda mamlakatimizda xizmat ko‘rsatish sohasiga kengroq etiborberishi natijasida YalM tarkibida moddiy ishlab chiqa­ rishning ulushi nisbatan pasayib, nomoddiy ishlab chiqarish ulushi esa о‘sib bormoqda. Ishlab chiqarilgan moddiy tovarlar va xizmatlar tarkibining o‘zgarishiga qaramay YalM hajmi yildan-yilga о ‘sib bormoqda. YalMning izchil о‘sib borishi yangi-yangi ishlab chiqarish korxonalarining ishga tushirilishi yoki eskilarining kengaytirilishi evaziga sodir bo‘lmoqda. Masalan, 2015-yilda Toshkent issiqlik elektr stansiyasida 370 megavatt quwatga ega bo‘lgan bug‘-gaz qurilmasi barpo etildi, Chorvoq GESi gidrogeneratorlari modemizatsiya qilindi, Qo‘ng‘irot soda zavodida kalsiylashtirilgan soda ishlab chiqarish kengaytirildi, «Samarqandkimyo» aksiyadorlik jamiyatida 240 ming tonna quv- vatga ega boigan murakkab tarkibli yangi o‘g‘itlar ishlab chiqarish korxonasi ishga tushirildi. Shuningdek, «Motor zavodi» aksiyadorlik jamiyatining faoliyat ko‘rsatmayotgan ishlab chiqarish maydonlarida traktor tirkamalari, jumladan, katta hajmli tirkamalar, maishiy texnika uchun tarkibiy qismlar va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarish tashkil etildi. Shu bilan birga mamlakatimizda xizmat ko‘rsatish sohasi sezilar- li ravishda rivojlanib bormoqda. Respublika YalMdagi xizmat ko‘rsatishning ulushi 2000- yilda 36,8 foizni tashkil qilib, 2014-yilda esa bu ko‘rsatkich 54,0 foizni, 2015-yilda esa 54,5 foizni tashkil qildi. Bu esa mamlakatimizda keyingi yillarda aholining turmush sharoitini yaxshilash uchun olib borayotgan kompleks tadbirlar qatorida xizmat ko‘rsatish va servis sohasini rivojlantirishni jadallashtirishga qaratilgan Davlat dasturlarining amalga oshirilishi natijasi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning jamiyat hayotidagi ahamiyati. Ishlab chiqarish va xizmat koʻrsatishning oʻzaro bogʻliqligi. Moddiy ishlab chiqarish sohasi o‘z navbatida ikki boiinmadan iborat boiib, birinchi boiinmada ishlab chiqarish vositalari (stanok, mashina, asbob-uskuna, transport vositalari, xomashyo va turli materiallar) yaratilsa, ikkinchi boiinmada esa iste’mol buyumlari ishlab chiqariladi. Birinchi boiinmada ishlab chiqarishdan chiqqan tovarlar shu yil- ning o‘zida ikkinchi boiinmada va xizmat ко ‘rsatish sohalarida ishlab chiqarish vositasi sifatida ishlatilishi mumkin, ikkinchi boiinmada yaratilgan tovarlar va nomoddiy soha xizmatlari o‘z navbatida birinchi boiinma uchun zarurdir. Shuning uchun ular o‘rtasida doimo tovar ayirboshlash va boshqa iqtisodiy aloqalar sodir boiib turadi. Sarflanayotgan mehnat ikki xil tavsifga ega boiganligi uchun har qanday mahsulot, shu jumladan, bozor sharoitidagi yoki unga o‘tish davridagi mehnat mahsuli ham ikki xil xususiyatga ega: iste’mol qiymatiga, ya’ni ma’lum bir naflilikka va qiymatga ega boiib, jonli va buyumlashgan mehnat sarfining ma’lum miqdorini o‘zida mujassamlashtiradi. Bu tovaming o‘zaro bogiiq va hamisha bir- birini taqozo qiladigan ikki tomonidir (bu haqda keyingi bobda batafsilroq to‘xtalamiz). Shuning uchun ham ishlab chiqarish jarayoniga hamisha uning pirovard maqsadi bilan birgalikda qaraladi. Ishlab chiqarishning maqsadi cheklangan resurslardan unumli foydalanib, kishilar ehtiyojini qondirish ekan, uning samarasi tovar va xizmatlaming natural va qiymat jihatdan o‘sishida, ko‘payishida ko‘rinadi. Shu nuqtai nazardan olganda ishlab chiqarish jarayoni hamisha naflilikni, ya’ni iste’mol qiymatini yaratish, ko‘paytirish va qiymatlaming o‘sish jarayoni hisoblanadi, uning asosiy maqsadi esa, iste’mol qiymatini, ya’ni nafli tovami yaratishdan iborat boiadi. Ishlab chiqarishning cheklangan resurslardan foydalangan holda kishilar ehtiyojini qondirishga qaratilishi va shunga zarur boigan sifat va miqdorda iste’mol qiymati yaratishni bosh maqsad qilib qo‘yishi uning ijtimoiy yo‘nalishini ifoda etadi. Lekin bu umumiy ijtimoiy yo‘nalish aniq kishilarning, tadbirkorlaming manfaati bilan bogiangandagina amalga oshadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida yoki unga o‘tish davrida har bir mulk egasi yoki tadbirkor ma’lum miqdorda foyda olishni, sarflangan vositalariga, pul mablagiariga nisbatan ko‘proq qiymatga ega boiishni maqsad qilib qo‘yadi. Shuning uchun ishlab chiqarish va xizmat ко‘rsatish jarayoni bir tomondan, naflilikni yaratish jarayoni boisa, ikkinchi tomondan, qiymatning o‘sish jarayoni boiib hisoblanadi. Tovar va xizmatlar nafliligi va qiymatining yaratilishida ishlab chiqarish omillarining roli. Ishlab chiqarishning umumiy va pirovard natijalari. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday ishlab chiqarish, bir tomondan iste’mol qiymatini (naflilikni) yaratish va ko‘paytirishdir, ikkinchi tomondan, moddiy vositalar va mehnatning sarflanishi, yangi qiymatning yaratilishi, boshqacha qilib aytganda, qiymatning o‘sish jarayonidir. Bu ishlab chiqarish ja­ rayonining ikki tomonlama xususiyatidir. Masalan, tadbirkor ishlab chiqarishni tashkil etish uchun 10 mln. so‘mlik paxta tolasi sotib oldi, deylik. Toladan ip yigirish uchun qoilanilgan asosiy vositalar amortizatsiyasi, energiya, yonilg‘i va boshqa xarajatlar 4 mln. so‘mni, ish haqi 3 mln. so‘mni tashkil etib, 3 mln. so‘mlik qo‘shimcha mahsulot yaratilib, uni tadbirkor foyda sifatida oladigan boisa, Yaratilgan mahsulotning qiymati 20 mln. so‘mni, qo‘shilgan qiymat 10 mln. so‘mni, yangi Yaratilgan qiymat 6 mln.so‘mni tashkil etadi. Agar (4 mln. so‘m + 10 mln. so‘mni) oldingi Yaratilgan qiymat deb hisoblasak, u 6 mln. so‘mga ko'payib 20 mln. so‘mga yetadi. Bu 20 mln. so‘m ham naflilikning ham qiymatning o‘sishini ifodalaydi. Agar biz 8 mln. so‘mlik qo‘shilgan qiymatdan 2 mln. so‘mini amortizatsiya, energiya va boshqalardan iborat moddiy xarajatlar, ya’ni oldindan Yaratilgan qiymatlar deb qarasak, 6 mln. so‘mlik qiymat, ya’ni 4 mln. so‘mlik ish haqi va 2 mln. so‘mlik foyda shu ishlab chiqarish jarayonida hosil qilingan yangi qiymat hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonlama tabiatini quyidagicha ifoda yetishimiz mumkin. 2-rasm. Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonlama tabiati Ishlab chiqarish jarayonini ikki tomonlama tahlil qilib o‘rganish uning mazmunini to‘g‘ri tushunish imkonini beradi va turli xil chalkashliklar, munozarali tortishuvlarga chek qo‘yadi. Jumladan, shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etayotgan ishlab chiqarish vositalari qiymati ko‘paymagan holda, qancha qiymatga ega boisa shuncha qiymat aniq mehnat bilan ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar qiymatiga o‘tkaziladi. Lekin ishlab chiqarishning oxirida qiymat ortiqcha boiib chiqadi. Bu ishchi kuchi tomonidan Yaratilgan yangi qiymat evaziga sodir boiadi. Ishlab chiqarish vositalari naflilikni yaratishda to iiq qatnashadi, qiymatning tashkil topishida esa qisman, ya’ni uning eskirgan qismi qatnashadi. Bu ishlab chiqarish jarayonida qatnashayotgan ayrim tabiiy kuchlar (masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirishda tuproq unumdorligi, quyosh va shamol energiyasi) qiymatga ega emas, shuning uchun ular tovaming nafliligini hosil qilishda omil sifatida qatnashsada, lekin qiymatning tashkil topishida, uning ko‘payishida qatnashmaydi. 3-rasm. Tovar va xizmatlar nafliligi va qiymatining yaratilishida ishlab chiqarish omillarining roli Demak, ishlab chiqarilgan tovarlaming nafliligini yaratishda har uchala omil: tabiat, kapital, ishchi kuchi qatnashadi, qiymatning tash­ kil topishida esa mehnat toiiq, kapital esa qisman qatnashadi. Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonlama tabiati uning natijalarining ham ikki tomoni borligini ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish jarayonida turli omillaming bir-birlari bilan o‘zaro ta’sirda boiishi va birikishi asosan turli xildagi korxonalarda amalga oshiriladi. Bunday korxonalar sonining o‘sishi va yiriklashuvi ayni paytda iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlar turlari va hajmining o‘sishidan darak beradi. Jumladan, chuqur tarkibiy o‘zgarishlami amalga oshirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik manfaatlarini ishonchli himoya qilish, eng muhimi, Konstitutsiyamizda ko‘zda tutilganidek, xususiy mulkning qonuniy, me’yoriy-huquqiy va amaliy jihatdan ustuvor rolini ta’minlash, O‘zbekiston iqtisodiyotida tovar va xizmatlar hajmini bosqichma- bosqich kamaytirishga qaratilgan. Yuzaki qaraganda, har bir korxonadagi (davlat, xususiy, qo‘shma korxona, fermer xo‘jaligi) individual ishlab chiqarish bir-biridan mustaqil, ajralgan holda amalga oshadiganga o‘xshab ko‘rinadi. Ammo xilma-xil tovarlar va resurslarning uzluksiz oqimida individual ishlab chiqarilgan tovarlar va mablagiaming harakatlari bir-biri bilan qo‘shilib, o‘ralib-chatishib ketadi. Chunki alohida olingan individual ishlab chiqaruvchilaming faoliyati va ayrim mablagiar, mahsulotlaming harakati o‘zaro bogiangandir. Shu sababli, individual mehnatlar va tovarlar harakatining qo‘shilib ketishi, butun ijtimoiy ishlab chiqarishning, jami Yaratilgan tovar va xizmatlar-ning harakatini bildiradi. Demak, ijtimoiy ishlab chiqarish o‘zaro bogiangan va aloqada boigan barcha individual ishlab chiqarishlarning yig‘indisidir. Har bir individual ishlab chiqarish, uning sarmoyasi va resurslari esa ijtimoiy ishlab chiqarishning ajralmas bir boiagidir. Ijtimoiy ishlab chiqarish, ya’ni turli omillarning harakati natijasida juda ko‘p turdagi tovarlar va xizmatlar massasidan iborat boigan yalpi ichki mahsulot vujudga keladi. Bu Yaratilgan mahsulotlar mamlakatimiz aholisining talablarini qondirib, ulaming turmush darajasini oshirishga, ishlab chiqarishni sifat va miqdor jihatdan yanada kengaytirishga xizmat qiladi. Shuning uchun ham mamlakatimiz birinchi Prezidenti va hukumati tomonidan yalpi ichki mahsulotni ko‘paytirish bo‘yicha belgilangan chora-tadbirlari izchil amalga oshirib kelinmoqda. Ma’lumki, har yili yilning boshida mamlakatimizda oldingi yildagi ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishning yakunlari va yangi yildagi iqtisodiy islohotlami chuqurlashtirishning eng ustuvor yo‘nalishlari belgilab olinadi. Ushbu ustuvor yo‘nalishlardan kelib chiquvchi vazifalar amalga oshirilib, salmoqli natija va sezilarli o‘zgarishlar qo‘lga kiritilmoqda. Iqtisodiyotning yuqori barqaror sur’atlar bilan o‘sishi va makroiqtisodiy muvozanati va mutanosibligi ma’lum darajada ta’minlanmoqda, ishlab chiqarishni tarkibiy o‘zgartirish va modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, diversifikatsiyalash ishlari davom ettirilmoqda. Shuni aytish kerakki, bugungi kunda mamlakatimizda bu boradagi ishlar tanqidiy tahlil qilinib, yangicha yondashuv bilan olib borilmoqda. Ayni vaqtda bu tahlillar yuqori sa- lohiyatga ega bo‘lgan korxonalarga har bir turdagi mahsulotni xom- ashyo va yarim fabrikat bo‘yicha chuqur qayta ishlashning uzoq va yaqin kelajakdagi yillarga mo‘ljallangan aniq istiqbolga ega bo‘lgan mutlaqo yangi dasturiy kompleks yondashuvi asosida ishlab chiqa­ rishni yo‘lga qo‘yishni talab etmoqda. Bu ko‘rilgan chora va tadbirlar natijasida yalpi ichki mahsulotning barqaror o‘sish sur’atlari ta’minlanib, keyingi 9 yil davomida uning o‘rtacha yillik o‘sishi 8 foizdan kam bo‘lmagan, 2016-yilda esa bu ko‘rsatkich 7,8. foizni tashkil etdi. 5-rasm YalMning yillar davomida o ‘sish dinamikasi (foizlarda) Yalpi ijtimoiy mahsulot. Takroriy hisob. Oraliq mahsulot, pirovard mahsulot, qoʻshilgan mahsulot, sof mahsulot. Zaruriy va qoʻshimcha mahsulot. Qoʻshimcha mahsulot normasi va massasi. Qoʻshimcha mahsulotning zarurligi va ahamiyati. Yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishning tarmoq tarkibida ham sezilarli o‘zgarishlar yuz berdi (1-jadval). 1-jadval Ishlab chiqarilgan yalpi ichki mahsulotning asosiy tarmoqlar bo‘yicha tarkibi (%) Respublika yalpi ichki mahsulotining ishlab chiqarish tarkibi bo‘yicha sanoat mahsulotining nisbatan tezroq o‘sishi natijada uning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 2008-yildagi 22,3 foiz o‘miga 2016-yilda 25,7 foizni tashkil etdi. Shu davr ichida qishloq xo‘jaligi mahsulotlari salmog‘ining 19,4 foizdan 17,6 foizga qadar pasayishi esa mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti tarkibining takomillashib, unda sanoat, qurilish va xizmat ko‘rsatish sohalarining ulushi yildan-yilga oshib borayotganligini anglatadi. Ayni paytda yalpi ichki mahsulot tarkibidagi sof soliqlar hissasining 9,9 foizdan 8,7 foizga qadar qisqarganligi mamlakatimizdagi soliq yukining tobora pasayib borayotganligini ko‘rsatadi. Shuni ta’kidlash lozimki, mamlakatimizda har yili bir qancha yangi ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalari ishga tushirilib, YalM hajmini oshirishga xizmat qiladi. Masalan, 2015-yilda “Xorazm viloyatida «Jeneral motors - O‘zbekiston» aksiyadorlik jamiyatida umumiy qiymati qariyb 6 million dollarlik loyiha asosi- da «Shevrolet Labo» kichik yuk mashinasi ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Bu yerda yiliga fermyerlarimiz va xususiy tadbirkorlarimiz uchun juda zarur bo‘lgan 5 mingta ana shunday mashina ishlab chiqa- riladi. Shuni ta’kidlash joizki, ushbu model yangi «Xorazm avto» zavodida tayyorlanayotgan «Damas» va «Orlando» avtomobillaridan keyingi uchinchi turdagi avtomobil bo‘ldi. Namangan viloyatining Pop tumanida 130 kilovatt quvvatga ega bo‘lgan quyosh fotoelektr stansiyasi ishga tushirildi. Hozircha bu loyiha sinovdan o‘tkazilmoqda. 2020-yilga borib mamlakatimizda har biri 100 megavatt quwatga ega yana uchta quyosh elektr stansiyasini foydalanishga topshirish rejalashtirilmoqda”. 2016-yilda AO “GM O’zbekistan” korxonasida yengil avtomobilning “T-250” modelini ishlab chiqarish yoiga qo‘yildi. Jizzax sement zavodining ishlab chiqarish quwatlari kengaytirildi. Tallimarjon issiqlik energiyasi ishlab chiqarish stansiyasida 900 MVt bo‘lgan ikkita gaz-par qurilmasi ishga tushirildi. Angren TESda 150MVt quvatga ega bo‘lgan ko‘mir bilan ishlaydigan energoblok ishga tushurildi. Farg‘ona vodiysini mamlakatning boshqa hududlari bilan ishonch li transport aloqasini bog‘lovchi, Qamchiq dovonidan 19,2 kilometr uzunlikdagi yer osti yo‘li orqali o‘tuvchi yangi Angren-Pop elektr- lashtirilgan temir yo‘l liniyasini qurildi. Mazkur temir yo‘lining foydalanishga topshirilishi bilan mamlakatimizni barcha hududlarini qam- rab oluvchi yagona to‘liq temir yo‘l tizimi yaratildi. Toshkent-Buxoro va Buxoro-Toshkent yo‘nalishi bo‘yicha yuqori tezlikda harakatlanadigan «Afrosiyob» yo‘lovchi elektr poezdlari qatnovi yo‘lga qo‘yildi. 291,5 km uzunlikdagi Samarkand-Buxoro temiryo‘l qismini elektrlashtirish loyihasi yakunlandi. Havo kemalari parki 2 ta zamonaviy «Boeing 787-800 Dreamliner» samolyotlari bilan to‘ldirildi. YalM hajmini va uning o‘sib borishini ifodalashda uni to‘g‘ri hisoblash muhim ahamiyatga egadir. Mustaqillikdan oldingi davrda sobiq SSSRda va uning tarkibida bo‘lgan hozirgi MDH davlatlarida mam­ lakat bo‘yicha ishlab chiqarishda vujudga keltirilgan mahsulotlar yig‘indisi yalpi ijtimoiy mahsulot deb atalgan. Yalpi ijtimoiy mah­ sulot ko‘rsatkichida yil mobaynida Yaratilgan moddiy ne’matlar yig‘indisi hisobga olingan, unda xizmat ko‘rsatish sohalarida vujudga keltirilgan ma’naviy ne’matlar va xizmatlar qiymati aks etmagan. Lekin bir ishlab chiqarish tarmog‘idan chiqqan hozirgi vaqtda oraliq iste’moli deb atalmish xomashyo, materiallar, yonilg‘i va energiyalaming qiymati boshqa tarmoqlarda ishlatilib, bir necha bor takror-takror hisobga olinib, mahsulotning hajmi sun’iy ravishda oshirib ko‘rsatilgan, iste’molga borib tushadigan tayyor mahsulot esa undan bir necha barobar kam bo‘lgan. Yaratilgan mahsulot hajmi va tarkibini hisoblash va tahlil qilishda ikki tomonlama naflilik (natural) va qiymat jihatidan yondashish maqsadga muvofiqdir. Naflilik (natural) jihatdan yondashilganda, ishlab chiqarish jarayonini davom ettirish uchun, birinchidan, iste’mol qilingan ishlab chiqarish vositalarini faqat qiymat holidagina emas, balki uni moddiy buyum shaklida ham qayta tiklash zarur. Buning uchun albatta mamlakatda Yaratilgan yalpi ichki mahsulot tarkibida ma’lum miqdorda ishlab chiqarish vositalari natural shaklda mavjud bo‘lishi kerak. Ikkinchidan, ishchi kuchining qayta tiklanishi uchun zarur iste’mol buyumlari mavjud bo‘lishi shart. Shuning uchun ham moddiy mahsulotlar ikki xil tovar mahsulot sifatida mavjud bo‘ladi, bu esa o‘z navbatida, ikki yirik bo‘linmalar o‘rtasida tovar ayirboshlash imkonini beradi. Undan tashqari juda ko‘p korxona va tashkilotlar aholiga turli-tuman xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanadiki, ular mehnatining natijasi xizmatlarda namoyon bo‘ladi. Bu esa yalpi ichki mahsulotning muhim qismi turli xil xizmatlardan iborat ekanligini ko‘rsatadi. Shunday qilib, yil davomida mamlakatda Yaratilgan yalpi ichki mahsulot natural jihatidan uch qismdan: ishlab chiqarish vositalari, iste’mol buyumlari va turli xil xizmatlardan iborat bo‘ladi. Yil davomida ish­ lab chiqarilgan tovar va xizmatlami, ya’ni milliy mahsulotni bunday uchta ko‘rinishga boiib o‘rganish va bilish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. Chunki ulaming har bir turi bo‘yicha talab va takliflar o'rganilib, talabga yarasha ishlab chiqarish imkonini beradi. Yaratilgan mahsulot qiymat jihatdan ham uch qismdan iborat bo‘ladi, ya’ni: 1) ishlab chiqarishjarayonida iste’mol qilingan ishlab chiqarish vosi­ talari qiymatining mahsulotga o‘tgan qismi ammortizatsiya fondi (s); 2) yangidan vujudga keltirilgan mahsulotning bir qismi, ya’ni, ish- chilarga tegishli qismi - zaruriy mahsulot qiymati (v); 3) yangidan vujudga keltirilgan mahsulotning mulkdorlar, tadbir korlar va jamiyat uchun ishlab chiqarilgan qismi - qo‘shimcha mahsulot qiymati (m)dan iboratdir (2-jadval). 2-jadval Milliy mahsulotning texnologik bosqichlar bo‘yicha tuzilishi (shartli raqamlar misolida) Jadvaldan ko‘rinadiki, jami ijtimoiy mahsulot 1515 birlikni, yalpi ichki mahsulot esa 585 birlikni tashkil etadi. Demak, mamlakat miqyosida takror hisobga yo‘l qo‘ymaslik uchun yalpi ichki mahsulotni hisoblashda sotib olingan xomashyo, yonilg‘i va materiallar qiymati hisobga olinmaydi, faqat qo‘shilgan qiymat hisobga olinadi. Ammo har bir korxona va tarmoq uchun sotilgan tovar mahsuloti faqatgina yalpi ichki mahsulotdan emas, balki Yaratilgan yalpi mahsulotdan iboratdir. Shuni ta’kidlash lozimki, jami ijtimoiy mahsulot tarkibida oraliq mahsulot hamda ayrim takroriy hisoblar mavjud bo‘lganligi sababli u ishlab chiqarish natijasiga to‘g‘ri baho bera olmaydi. Takroriy hisob-bu tayyor mahsulot ishlab chiqarish jarayonining bir necha bosqichlardan o‘tishi natijasida oraliq iste’moli deb atalmish ba’zi mahsulot (xomashyo, yoqilg‘i, material, energiya va h.k.)lar qiymatlarining takroran hisobga olinishi. Jadvaldagi misolimizdan ko‘rinadiki, paxta tolasi, yigirilgan ip, gazlamaning qiymatini tashkil etuvchi xomashyo, yoqilg‘i, material va boshqalaming ishlab chiqarishning turli bosqichlarida qayta-qayta qatnashadi, ulaming hisobga olinishi natijasida takroriy hisob 930 birlikni tashkil etgan. Yalpi ichki mahsulot qiymatini to‘g‘ri baholash, unda takroriy hisobga yo‘l qo‘ymaslik uchun oraliq va pirovard mahsulot tushun- chalarini ham ajratib olish lozim. Oraliq mahsulot - bu tugallanmagan ishlab chiqarish, kelgusida yana qayta ishlov berilishi zarur bo‘lgan yoki qayta sotish uchun mo‘Ijallangan tovar va xizmatlardir. Bizning misolimizda 140 birlik paxta xomashyosi, 285 birlik paxta tolasi va yigirilgan ip, 465 birlik to‘qilgan gazlama oraliq mahsulotlar bo‘lib hisoblanadi. Chunki ular tikuvchilik mahsuloti (ko‘ylak yoki kostyum) ishlab chiqarishning izchil jarayonida navbat- dagi bosqichda qayta ishlov berishga muhtojdirlar. Aynan 625 birlik qiymatga ega tikuvchilik mahsuloti esa pirovard mahsulot hisobla­ nadi. Demak, pirovard mahsulot - bu ishlab chiqarishning barcha texnologik jarayonlaridan o‘tgan hamda bevosita iste’mol uchun mo‘ljallangan tayyor mahsulotdir. Bundan ko‘rinadiki, jamiyat a’zolarini ishlab chiqarishning umumiy natijadan ko‘ra ko'proq ishlab chiqarishning pirovard natijalari qiziqtiradi. Ishlab chiqarishning pirovard natijasi bo‘lib takroriy hisobni o‘z ichiga olmagan, jamiyat a’zolarining ehtiyojlarini bevosita qondirishga mo‘ljallangan tayyor mahsulotlar va xizmatlar hisoblanadi. Shunga ko‘ra, ko‘pincha ijtimoiy ishlab chiqarishning pirovard natijasi sifatida yalpi ichki mahsulot, sof ichki mahsulot (milliy daromad) va boshqalami ko‘rsatish mumkin. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan keyin (1993-yildan boshlab) milliy hisoblar tizimi joriy qilindi va bunga asosan Yaratilgan mahsulot yalpi ichki mahsulot (YalM) deb atalib, shu shaklda hisobga olina boshlandi. Yalpi ichki mahsulot deb mamlakatda yil davomida Yaratil­ gan, bevosita iste’molchilarga yetkaziladigan tayyor mahsulotga aytiladi. Yaratilgan yalpi ichki mahsulotdan iste’mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiymati (amortizatsiya ajratmalari) che- girib tashlansa, qolgan qismi sof ichki mahsulot deyiladi. Demak, sof mahsulot bevosita ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishda band bo‘lgan menejyerlar, ishchilar, dehqonlar va muhandislar, texnik xodimlar va boshqalaming sarf qilingan jonli mehnati bilan Yaratilgan zaruriy va qo‘shimcha mahsulotdan iboratdir. Zaruriy mahsulot deb ishchi va xizmatchilar ish vaqtining bir qismi bo‘lgan zaruriy ish vaqtida zaruriy mehnat bilan Yaratil­ gan, ishchi kuchini normal holatda saqlash va qayta tiklash uchun zarur bo‘lgan mahsulotga aytiladi. Bunga kelgusi avlod ish- chilarini yetishtirish, ya’ni ishchilaming oilasi va bolalari uchun zarur bo‘lgan mahsulot ham kiradi. Sof mahsulotning zaruriy mahsulotdan ortiqcha qismi, ya’ni qo‘shimcha ish vaqtida xodimlarning qo‘shimcha mehnati bilan Yaratilgan qismi qo‘shimcha mahsulot deyiladi. Ishlab chiqarishning tizimi va mulkchilikning shaklidan qat’iy nazar har bir korxonada, tarmoqda qo‘shimcha mahsulot hajmini ko‘paytirishga harakat qilinadi. U asosan uch yol bilan - ishlovchilar sonini ko‘paytirish, ish kunini uzaytirish va ish kuni chegarasi o‘zgarmagan holda zaruriy ish vaqtini kamaytirish evaziga qo‘shimcha ish vaqtini ko‘paytirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Misol uchun korxonada 120 kishi ishlagan bo‘lsa va har bir kishi 10 ming so‘mdan qo‘shimcha mahsulot yaratsa hammasi bo‘lib 1200 ming so‘m qo‘shimcha mahsulot yaratiladi. Agar ishchilar soni 150 kishiga etkazilsa (150*10ming) 1500 ming so‘m qo‘shimcha mahsulot yaratiladi. Bunda qo‘shimcha ishchilar sonini ko'paytirish evaziga qo‘shimcha mahsulot ko‘paytirilmoqda. Agar ishchilar soni o‘zgarmasdan 120 kishi holida qolib ish soati 8 soatdan 10 soatga uzaytirilsa (10*1250 bir soatlik Yaratilgan qo‘shimcha mahsulot) bir kunda bir ishchi 12500 so‘m, hamma ishchilar esa (120*12500) 1500 ming qo‘shimcha mahsulot yaratiladi. Bundan ko‘rinadiki, bu ikki yo‘l bilan qo‘shimcha mahsulotni ko‘paytirish mumkin. Lekin bu ikki yo‘l cheklangan bo‘lib, uzluk- siz ravishda ishchilar sonini ko‘paytirib ham, ish kunini uzaytirib ham bo‘lmaydi. Chunki ular cheklangan bo‘lib, ishchilar sonini ko‘paytirish korxonaga qimmatga tushadi, ish kunini uzaytirish esa ishchilar noroziligini keltirib chiqaradi. Demak qo‘shimcha mahsulotni ko‘paytirishning cheksiz bo‘lgan uchinchi yo‘lidan keng foydalanish mumkin. Bu yo‘l ishlab chiqarishda to‘htovsiz ravishda yangi texnika- texnologiyalami qo‘llash, xom ashyo va energiyalaming yangi turlarini topib, ulardan samarali foydalanish yo‘llarini ochish bilan mehnat unumdorligini oshirish evaziga zaruriy ish vaqtini kamaytirish va qo‘shimcha ish vaqtini uzaytirib qo‘shimcha mahsulotni ko‘paytirish mumkin. Ishchilar sonini ko‘paytirish va ish kunini uzaytirish yo‘li bilan olingan qo‘shimcha mahsulot absolyut (mutloq) qo‘shimcha mah­ sulot deyiladi. Ish kuni o‘zgarmaganda zaruriy ish vaqtini kamaytirib, qo‘shimcha ish vaqtini ko‘paytirish evaziga olingan qo‘shimcha mahsulot esa nisbiy qo‘shimcha mahsulot deb ataladi. Masalan, ish kuni davomiyligi 8 soat hajmida qolgani holda, mehnat unumdorligi va intensivligini oshirish hisobiga zaruriy mahsulot yaratishga sarflanishi kerak bo‘lgan vaqt 4 soatdan 3 soatga tushirildi, deb hi- soblaylik. Bunda qo‘shimcha mahsulot yaratishga sarflangan vaqt 5 soatga yetadi, ya’ni nisbiy qo‘shimcha mahsulot hajmi ortadi. Hozircha bizning iqtisodiy amaliyotimizda (statistik, buxgalteriya hisoblarida) zaruriy va qo‘shimcha mahsulot hisoblanmaydi. Lekin ularning miqdorini, o‘sishi va kamayishini hamma darajalarida hisob- kitob qilish mumkin. Buning uchun ulami hisoblash usullarini ishlab chiqish zarur. Yil davomida olingan qo‘shimcha mahsulotlar yig‘indisi qo‘shimcha mahsulot massasi, uning zaruriy mahsulotga nisbati esa (foizda ifodalanishi) qo‘shimcha mahsulot normasi deb yuritiladi. Agar qo‘shimcha mahsulot normasini m’, massasini m, zaruriy mahsulotni v bilan belgilasak qo‘shimcha mahsulot normasi m = m / v *100 % ko‘rinishdagi formula bilan aniqlanadi. Misol uchun, «А» korxonaning yil davomidagi qo‘shimcha mah­ sulot massasi 100 mln. so‘m, zaruriy mahsulot hajmi esa 250 mln. so‘mdan iborat bo‘lsin. U holda qo‘shimcha mahsulot normasi 40% ni tashkil etadi. Ma’lumki, qo'shimcha mahsulot bilan zaruriy mahsulot o‘rtasida har doim ziddiyat va aloqadorlik bo‘ladi. Ulaming har ikkalasidan ham butun iqtisodiyotni rivojlantirish va jamiyat a’zolarining farovonligini oshirish maqsadlari yo‘lida foydalaniladi. Ba’zan davriy matbuotda va ayrim adabiyotlarda qo‘shimcha mahsulotning mazmunini to‘g‘ri tushunmaslikdan uni qo‘shimcha qiymat va qo‘shilgan qiymat bilan bir xil sinonim tushuncha sifatida ifoda etiladi. Lekin qo‘shimcha mahsulot tushunchasi qo‘shimcha qiymat va qo‘shilgan qiymat tushunchalaridan sifat va miqdor jihatidan tubdan farq qiladi. Qo‘shimcha mahsulot yalpi ichki mahsulotning tarkibiy qismi bo‘lganligi uchun unda mavjud boigan ikki tomonlama xususiyat, ya’ni qiymat va naflilik xususiyatlari qo‘shimcha mahsulotga ham mansub bo‘ladi, ya’ni qo‘shimcha mahsulot ikki tomonlama xususiyatga ega bo‘ladi. Bundan ko‘rinadiki, qo‘shimcha qiymat qo‘shimcha mahsulotning bir tomoni bo‘lib, uning faqat qiymatini ya’ni unda mujassamlashgan qo‘shimcha mehnatni ifodalaydi. Unda naflilikning biror bir gram- mi yoki atomi bo‘lmaydi. Naflilik faqatgina qo‘shimcha mahsulotda boiib, uning muhim tomonidir. Qo‘shimcha mahsulot qo‘shimcha qiymatdan faqatgina shu sifat jihatdangina emas, shu bilan birga miqdor jihatdan ham farq qiladi. Ma’lumki, ishlab chiqaruvchi kuchlar to‘xtovsiz rivojlanib mehnatning unumdorlik kuchi oshib boradi. Shunga binoan qo‘shimcha mahsulotning nafliligi qiymatiga nisbatan tez oshib boradi, chunki qo‘shimcha mahsulot qo‘shimcha qiymatning mehnat unumdorligiga ko‘paytmasiga teng bo‘ladi, ya’ni (qo ‘shimcha mahsulot = qo ‘shimcha qiymat * mehnatning unumdorlik kuchi). Shuningdek qo‘shimcha mahsulot bilan qo‘shilgan qiymat o‘rtasida ham tub farq mavjuddir. Har bir korxonada va tarmoqlar- da qo‘shilgan qiymat asosiy vositalar amortizatsiyasi + ish haqi + Yaratilgan qo‘shimcha mahsulot (soliq to‘lovlari va foyda)dan iborat bo‘ladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, agar qo‘shilgan qiymat amorti- zatsiya, ish haqi va Yaratilgan qo‘shimcha mahsulotdan iborat bo‘lsa, qo‘shimcha mahsulot uning bir tarkibiy qismidir. Hamma tarmoq va sohalarda Yaratilgan qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi mamlakatning yalpi ichki mahsulotini tashkil etadi. Shunday qilib, qo‘shimcha qiymat, qo‘shilgan qiymat va qo‘shimcha mahsulot bir xil (sinonim) tushunchalar emas balki tamomila bir- biridan farq qiladigan alohida-alohida iqtisodiy kategoriyalardir.