Ilmiybaza.uz ISHLAB CHIQARISH JARAYONI VA UNING NATIJALARI. TOVAR- PUL MUNOSABATLARI Reja: 1.Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni. Ishlab chiqarishning omillari va uning tarkibi. 2. Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni. 3. Ishlab chiqarish imkoniyatlari va uning chegarasi 4. Natural ishlab chiqarishdan tovar ishlab chiqarishga o‘tish va uning rivojlanishi. 5. Tovar va uning xususiyatlari. Qiymatning mehnat nazariyasi va qo`shilgan miqdor nafliligi nazariyalari 6. Pulning kelib chiqishi, mohiyati va vazifalari Ilmiybaza.uz Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni. Ishlab chiqarishning omillari. Ishlab chiqarish jarayoni - bu kishilarning iste’moli uchun zarur bo‘lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyatidir. Moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish turli xizmatlar ko‘rsatish jarayoni kishilar faoliyatining asosiy tomoni, chunki shu jarayonda kishilar o‘rtasida bo‘ladigan munosabatlar boshqa hamma sohalardagi: ayirboshlash taqsimot va iste’mol sohalaridagi ro‘y beradigan munosabatlarning xususiyatlarini va yo‘nalishini belgilab beradi. Kishilar o‘zining ongli maqsadga muvofiq unumli mehnati bilan tabiat moddalarining shakllarini o‘zgartiradi va iste’moli uchun zarur bo‘lgan mahsulotni vujudga keltiradi. Mehnat jarayonida kishilar bilan tabiat o‘rtasida moddalar almashuvi bilan birga insonning o‘zi ham har tomonlama kamol topib boradi, ya’ni kishilar o‘zining mehnatga bo‘lgan qobiliyatini, bilimini oshiradi va ularni amalda qo‘llashni kengaytirib boradi. Shunday qilib, mehnat jarayoni iste’mol qiymatlarni vujudga keltirish uchun maqsadga muvofiq qilinadigan ishdir, tabiat yaratgan narsalarni kishi iste’moli uchun o‘zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat o‘rtasidagi modda almashuvining umumiy shartidir, kishi hayotining abadiy tabiiy sharoitidir. Ishlab chiqarish jarayoni insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlariga, hamma mamlakatlarga, el-yurtlarga va xalqlarga xos bo‘lib umum insoniy kategoriya (tushunchadir). Ishlab chiqarishning eng yirik sohalari sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport va aloqa, qurilish, savdo, tayyorlov idoralari, moddiy texnika ta’minoti, kommunal va uy joy xo‘jaliklari, turli xil xizmat ko‘rsatish sohalari va boshqalardan iborat. Xar bir mamlakat o‘z taraqqiyotining shu davrdagi bosqichi uchun zarur va qulay bo‘lgan tarmoq tarkibini vujudga keltirishga harakat qiladi. Bunda resurslar cheklanganligi hisoblanib ishlab chiqarishni o‘stirish va xalqning talabini qondirish Ilmiybaza.uz uchun o‘ta zarur bo‘lgan, mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlashga, chet ellar bilan bo‘ladigan hamkorlikni yuksaltirishga imkon beradigan tarmoqlarga alohida e’tibor beriladi. Moddiy ishlab chiqarish sohasining o‘zi ikki bo‘limdan - birinchi va ikkinchi bo‘limlardan iborat bo‘ladi. Birinchi bo‘limda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxona va tashkilotlarining ishlab chiqarish iste’moli uchun zarur bo‘lgan vositalar - stanok, mashina, asbob-uskuna, xomashyo va turli materiallar ishlab chiqariladi. Ikkinchi bo‘limda esa xalq iste’moli uchun zarur bo‘lgan iste’mol tovarlari ishlab chiqariladi. Birinchi bo‘limda ishlab chiqarishdan chiqqan tovarlar shu yilning o‘zida ikkinchi bo‘limda va xizmat ko‘rsatish sohalarida ishlab chiqarish vositasi sifatida ishlatilishi mumkin, o‘z navbatida ikkinchi bo‘limda yaratilgan tovarlar va nomoddiy soha xizmatlari birinchi bo‘lim uchun zarurdir. Shuning uchun ular o‘rtasida doimo iqtisodiy aloqalar va munosabatlar sodir bo‘lib turadi. Bozor sharoitida ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonini quyidagicha ifoda etishimiz mumkin. Xar qanday jamiyatda ishlab chiqarish bo‘lishi uchun, eng avvalo borishda zarur bo‘lgan, unda qatnashadigan omillar mavjud bo‘lmog‘i lozim. Iqtisodiyot, tizimi va shaklidan qat’iy nazar ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatishning hamma sohalari uchun umumiy bo‘lgan uchta narsa: ishchi kuchi, mehnat qurollari va mehnat predmetlari bo‘lishi shart. Natural ishlab chiqarishdan tovar ishlab chiqarishga o‘tish va uning rivojlanishi. Natural ishlab chiqarish. Umumiy iqtisodiy shakllarning tarixan birinchisi natural ishlab chiqarish bo‘lgan, bunda mehnat mahsulotlar ishlab chiqaruvchining o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun, ichki xo‘jalik ehtiyojlari uchun muljallangan. Iste’mol ko‘pincha ishlab chiqarishga mos kelgan, ularning bir-biri bilan bog‘lanishi juda oson bo‘lib, ushbu xo‘jalikning o‘zida bo‘lgan. Bunday munosabatlar hamma Ilmiybaza.uz zarur narsani o‘zi uchun tayyorlagan ibtidoiy jamoada xukm surgan. Patriarxal dexkon xo‘jaligini va feodal pomestyalari asosan natural xo‘jalik bo‘lgan. Natural ishlab chiqarish sharti ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanganligi oqibati sifatida vujudga kelgan, u vaqtda ijtimoiy mehnatdan uning u yoki bu turi endigina ajrala boshlagan edi. Bunday sharoitda biqiq yoki o‘z ehtiyojlarini o‘zi qondiradigan ishlab chiqarish organizmlari paydo bo‘lgan. Mehnat ularning tor doirasidagina ijtimoiy xarakterga ega bo‘lgan. Natural ishlab chiqarish shakli barcha iqtisodiy jarayonlarni bir xo‘jallik doirasida qat’iy cheklab qo‘yadi, tashqi aloqalar uchun yul ochilmaydi. Ishchi kuchi muayyan xo‘jalikda juda qattiq biriktirib qo‘yiladi va ko‘chib yurish imkonidan muhrum bo‘ladi. Natural xo‘jalik shakllarining xuddi shu ko‘rsatkichlari qishloq xo‘jalik jamoalari ming yillar davomida barqaror yashovchi bo‘lib qolganligining «siri»ni ochib beradi. Natural xo‘jalik ishlab chiqarish maqsadlarini nixoyat cheklab qo‘yadi, ishlab chiqarish hajm jihatidan juda oz va turi jihatidan kam xil bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishga buysungan. Shuning uchun ham jamiyat asta-sekinlik bilan tovar ishlab chiqarishga o‘tadi. Tovar ishlab chiqarish. Tovar ishlab chiqarish natural xo‘jalikning rivojlanishi, uning turi va miqdorining o‘sishi natijasida paydo bo‘ldi. Tovar ishlab chiqarish, ya’ni tovar xo‘jaligida kishilar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar buyum orqali, ular mehnati mahsullarini oldi-sotdi qilish orqali namoyon bo‘ladi. Tovar ishlab chiqarishning natural ishlab chiqarishdan farqi shundaki, bunda tovar yoki xizmat o‘zining iste’moli uchun emas, balki bozorga sotish uchun yaratiladi. Tovar va uning xususiyatlari. Qiymatning mehnat nazariyasi va qo`shilgan miqdor nafliligi nazariyalari Tovar­pul munosabatlari - bozor iqtisodiyoti mohiyatini tashkil etuvchi munosabatlar: tovar ishlab chiqarish, tovarlarni ayriboshlash va pul muomalasiga xos munosabatlarning yaxlitligidir.Kishilik jamiyati rivojlanishida tovar ishlab Ilmiybaza.uz chiqarishdan oldin natural ishlab chiqarish mavjud bo’lgan.Natural ishlab chiqarish tarixan ibtidoiy jamoa tuzumida mavjud bo’lgan, ammo u rozirda ham primitiv tipdagi an‘anaviy iqtisodiy tizimlarda ham mavjud bo’lishi mumkin. Natural xo’jalikda mahsulotlar bozorda sotish uchun emas, balki xo’jalikning o’zida uning xodimlari va yaratuvchilari iste‘moli uchun ishlab chiqarilgan. Natural ishlab chiqarish alohidalashgan xo’jaliklardan iborat bo’lgan. Bu esa natural ishlab chiqarishga chegaralanganlik xos ekanligini ko’rsatadi va iqtisodiy jarayonlarni bir doirada qat‘iy mardudlab qo’ygan, tashqi aloqalarning shakllanishiga yo’l qo’ymagan. Natural xo’jalikda xom ashyoni topishdan tortib, mahsulotni tayyor xolga keltirishgasha bo’lgan ishlarni alohida xo’jaliklarning o’zi bajargan. Ishlab chiqarish qo’l mehnatiga asoslangan. Bu esa natural xo’jalikka bir qancha asrlar davomida universal qo’l mehnati xos bo’lganligini ko’rsatadi. Ishlab chiqarishning natural shakli ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ishlab chiqarish munosabatlarining shunday darajasiga xosdirki, bunda ishlab chiqarishning asosiy maqsadi nihoyatda shegaralangan hamda hajmi katta bo’lmagan va tarkibi jihatidan deyarli bir xil bo’lgan ehtiyojlarni qondirishga bo’ysundirilgan. Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanib borishi natijasida natural ishlab chiqarishga nisbatan ishlab chiqarish unumdorligining o’sishiga mukammalroq ishlab chiqarish vositalarini qo’llashga sharoit yaratadigan tovar xo’jaligi vujudga kelgan, uning kurtaklari ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishi davrida vujudga kelgan. Tovar ishlab chiqarish shunday xo’jalik tizimidirki, bunda mahsulot yakka, alohida ishlab chiqaruvchilar tomonidan ishlab shiqariladi va ularning har biri biron xil mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashadi, natijada ijtimoiy talabni qondirmoq uchun mahsulotni bozorda sotish va sotib olish zarur bo’ladi. Tovar ishlab chiqarishning vujudga kelishi va mavjud bo’lishining ijtimoiy­iqtisodiy asoslari-ijtimoiy Mehnat taqsimoti ishlab chiqaruvchilarning alohidalashuvi, ularning iqtisodiy mustaqilligidir. U yoki bu jamiyatda tovar ishlab chiqarishning ijtimoiy­iqtisodiy mohiyati, tutgan o’rni, rivojlanganlik darajasi va amal qilish Ilmiybaza.uz chegarasi shu jamiyatning mulkiy munosabatlariga va ishlab chiqarish ixtisoslashuvining teranlik darajasiga bog’liq bo’ladi. Tovar bozorning asosiy unsurlaridan biri hisoblanadi. Tovar inson mehnati natijasida bozorda ayirboshlash uchun ishlab chiqarilgan mahsulot. U insonning ma‘naviy, jismoniy, ishlab chiqarish ehtiyojlarini qondiradi. Tovar ikki xossaga ega: a)iste‘mol qiymati; b) qiymat. Tovarning iste‘mol qiymati mahsulotlarning foydali tomonidan kishilarning biron bir iste‘molini qondira olish qobiliyatidan iborat va har qanday jamiyat boyligining moddiy mazmunini tashkil etadi. Tovar har doim Mehnat marsulidir, ammo tovar bo’lishi uchun bozorda ayirboshlanishi zarur. Demak, u almashuv qiymatiga ega. Tovarning almashuv qiymati nima? Bir tovarning ikkinchi tovarga biror bir nisbatda ayirboshlanishiga uning almashuv qiymati deyiladi. Almashuv qiymati, qiymatning namoyon bo’luvchi shaklidir. qiymatga asoslanib tovarlar hisoblanadi va bir­biriga ayirboshlanadi. Demak, tovar ikki xossaga: iste‘mol qiymati va qiymatga ega. Tovar iste‘mol qiymati va qiymatning birligidan iborat, ammo bu birlik ziddiyatlidir, bir vaqtning o’zida ikki yoqlama shaklga, ya‘ni ashyoviy va qiymat shakliga ega. Tovar ishlab chiqaruvchilar qo’lida qiymat sifatida, sotib oluvchilar qo’lidaligida esa iste‘mol qiymati sifatida namoyon bo’ladi. Shuning uchun ham tovar sotilmasa, u qiymat sifatida tan olinmagan bo’ladi. Ushbu ziddiyat tovarlarni kerakligicha sifatli va arzon ishlab chiqarish orqali yechiladi.Tovarning ikki xossasi borligiga sabab, unda gavdalangan Mehnatning ikki yoqlama xarakterga egaligidadir. Masalan, kostyumda-yigiruvchilar, to’qimachilar, tikuvchilar; nonda- novvoy, traktorchi, tegirmonshi va boshqalar ishtirok etadilar. Agar har bir aniq iste‘mol qiymatida masalan, kostyumda ma‘lum aniq cmehnat gavdalansa, uning qiymatida ish kuchi sarfi sifatida umuman sarf qilingan inson mehnati gavdalanadi. Aniq mehnat turlari bir­biridan farq qiladi. Masalan, tikuvchining mehnati novvoy Ilmiybaza.uz mehnatidan farq qiladi, chunki birinchisi kostyum yaratadi, ikkinchisi esa non. Inson mehnatining umuman sarflanishi nuqtai nazaridan, ya‘ni insonning jismoniy, ma‘naviy, ruhiy energiyasini sarf etishi nuqtai nazaridan tikuvchi va novvoy mehnati bir xildir. Demak, tovarda gavdalangan mehnat ikki yoqlama xarakterga ega. Birinchisi-aniq Mehnat. Ikkinchisi, umuman insonning mehnati va aqliy energiyasining sarfi-abstrakt mehnat. Aniq mehnat tovarning iste‘mol qiymatini, abstrakt mehnat tovarning qiymatini yaratadi. Pulning kelib chiqishi, mohiyati va funksiyalari Tovar qiymati ishlab chiqarishda vujudga keladi, ammo faqat bozorda bir tovarni ikkinchisiga tenglashtirish orqali aniqlanadi. Almashuv hozirgi zamon shakliga yetib kelgunsha bir qancha bosqishlarni bosib o’tadi. Qiymatning eng elementar shakli bir tovar qiymatining boshqa tovarda gavdalanishidir. Qiymatning oddiy shakli ayirboshlashning endigina paydo bo’lgan davriga to’g’ri keladi: bu vaqtda u hali tasodifiy xarakterga ega bo’lgan. Masalan, 10 metr mato - 2 qop g’alla. Bunda tovar ekvivalent rolini g’alla o’ynayapdi. Mehnat taqsimoti va tovar ishlab chiqarishning o’sishi almashinadigan tovarlar sonini ko’paytiradi, qiymatning to’la yoki kengaytirilgan shakli kelib chiqadi, almashish jamiyatda doimiy tus oladi. Endi tovar qiymati bir nesha tovarlarning qiymatlari bilan ifodalanishi mumkin bo’ladi, ya‘ni 2 ta qo’y ( 2 qop g’alla yoki 25 metr shit yoki 3 ta bolta kabi. Ushbu fikrni zamonaviy misollar bilan rivojlantiring Qiymatning kengaytirilgan shakli asta­sekin uning umumiy shakliga aylanadi. Hamma tovarlar o’z qiymatini bir tovarda aks ettira boshlaydi. Masalan: 8 qop g’alla yoki 10 metr shit yoki 1 ta bolta yoki 1 ta qo’y. yoki 2 gr oltin va rokazo. Bunda tovar-ekvivalent rolini bitta qo’y o’ynamoqda. Shu yo’sinda umumiy ekvivalent kelib shiqqan va bu rolni o’ynovchi Ilmiybaza.uz tovarning asosiy vazifasi odamlarning shaxsiy ehtiyojini emas, ijtimoiy almashuv ehtiyojini qondirishdan iborat bo’lib qoldi. Xalqlarda va tarixning turli bosqishlarida ekvivalent vazifasini turli tovarlar bajargan. Ishlab chiqarishning yanada taraqqiy etishi, tovar almashuvining rivojlanib, savdo­sotiq ishlarining milliy doiradan chiqib ketishi, katta xalqaro bozorlarning paydo bo’lishi, yagona umumiy ekvivalent zaruhiyatini keltirib shiqargan. Shu yo’sinda qiymatning pul shakli kelib shiqqan. Umumiy ekvivalent vazifasini oltin bajara boshlagan. Oltin pulga aylandi. Pul rolini tarixda boshqa materiallar ham (mis, temir, kumush) o’ynagan. Shunday qilib pul-o’ziga xos tovar, umumiy ekvivalentdir. Pul quyidagi vazifalarni bajaradi: 1.Pul-qiymat o’lchovidir. 2. Pul-muomala vositasi. 3.Pul-jamg’arish vositasi. Pul turli tovarlarning qiymatini o’lshab, miqdorini taqqoslab beradi. Tovarlar qiymatining pulda ifodalanishi tovarning bahosidir. Tovar­pul muomalasi jarayonida pul naqd bo’lishi kerak, chunki uning yordamida tovarlar oldi­sotdi qilinadi. Tovarlarning pulga aylanishi tovar ishlab chiqaruvchining tovarni tayyorlashga sarflangan Mehnati jamiyatga kerakli deb e‘tirof etilganligini bildiradi. Shuning uchun pulga tovar ayirboshlash bozor iqtisodiyotining muhim tomoni hisoblanadi. Turli vaziyat taqozosi muomala jarayonining uzilib qolishiga olib kelishi mumkin. Buning natijasida pul muomalada bo’lmay turib qoladi. Bunday holda pul boylik to’plash vositasi vazifasini bajara boshlaydi. Pulning vujudga kelishida asosiy sabab-tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi, Mehnat taqsimotining shuqurlashuvidir, buning natijasida ortiqsha Ilmiybaza.uz mahsulotni ayirboshlash zaruhiyati vujudga kelgan. Pul esa ayirboshlashning eng qulay vositasi bo’lganligi sababli insonlar tomonidan qabul qilingan.