Ishlab chiqarish jarayonlari va uning natijalari

Yuklangan vaqt

2025-09-09

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

8

Faytl hajmi

18,5 KB


 
 
 
 
Ishlab chiqarish jarayonlari va uning natijalari 
 
Reja: 
 1. Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi. 
 2. Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni.  
3. Ishlab chiqarishning umumiy va pirovard natijalari. 
 4. Ishlab chiqarish imkoniyatlari va uning chegarasi.  
5. Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning ko’rsatkichlari.  
 
 
1. Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi 
 Ishlab chiqarish jarayonida haqiqatda qo’llaniluvchi barcha resurslar ishlab 
chiqarish omillari deyiladi. Iqtisodiyotning tizimi va shaklidan qat’iy nazar uchta 
omil: ishchi kuchi, mehnat qurollari va mehnat predmetlari bo’lishi shart. Ishchi 
kuchi deb insonning mehnat qilishga bo’lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining 
yig’indisiga aytiladi. Ishchi kuchi mehnat qobiliyatiga ega bo’lgan kishilar uchun 
xosdir. Lekin ishchi kuchi insonning o’zi emas yoki uning mehnati ham emas, 
uning qobiliyatidan iboratdir. Mehnat qurollari deb, inson uning yordamida 
tabiatga, mehnat predmetlariga ta’sir qiladigan vositalarga aytiladi (mashinalar, 
stanoklar, traktorlar, qurilmalar, uskunalar va boshqalar). Mehnat predmetlari esa 
bevosita mehnat ta’sir qiladigan, ya’ni mahsulot tayyorlanadigan narsalardir (yer, 
suv, xom ashyo va boshqa turli materiallar). Kapital deganda o’z egalariga 
daromad keltiradigan ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning hamma sohalarida 
ishlatiladigan ishlab chiqarish vositalarini, sotishga tayyor turgan tovarlarni, yangi 
vositalar va ishchi kuchini sotib olishga mo’ljallangan pul mablag’larini, ularning 
ashyoviy tomoni va qiymatining birligini tushunamiz. Boshqacha qilib aytganda 
Logotip
Ishlab chiqarish jarayonlari va uning natijalari Reja: 1. Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi. 2. Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni. 3. Ishlab chiqarishning umumiy va pirovard natijalari. 4. Ishlab chiqarish imkoniyatlari va uning chegarasi. 5. Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning ko’rsatkichlari. 1. Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi Ishlab chiqarish jarayonida haqiqatda qo’llaniluvchi barcha resurslar ishlab chiqarish omillari deyiladi. Iqtisodiyotning tizimi va shaklidan qat’iy nazar uchta omil: ishchi kuchi, mehnat qurollari va mehnat predmetlari bo’lishi shart. Ishchi kuchi deb insonning mehnat qilishga bo’lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig’indisiga aytiladi. Ishchi kuchi mehnat qobiliyatiga ega bo’lgan kishilar uchun xosdir. Lekin ishchi kuchi insonning o’zi emas yoki uning mehnati ham emas, uning qobiliyatidan iboratdir. Mehnat qurollari deb, inson uning yordamida tabiatga, mehnat predmetlariga ta’sir qiladigan vositalarga aytiladi (mashinalar, stanoklar, traktorlar, qurilmalar, uskunalar va boshqalar). Mehnat predmetlari esa bevosita mehnat ta’sir qiladigan, ya’ni mahsulot tayyorlanadigan narsalardir (yer, suv, xom ashyo va boshqa turli materiallar). Kapital deganda o’z egalariga daromad keltiradigan ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning hamma sohalarida ishlatiladigan ishlab chiqarish vositalarini, sotishga tayyor turgan tovarlarni, yangi vositalar va ishchi kuchini sotib olishga mo’ljallangan pul mablag’larini, ularning ashyoviy tomoni va qiymatining birligini tushunamiz. Boshqacha qilib aytganda
«kapital» ham qiymatga, ham naflilikka ega bo’lgan, ishlab chiqarish va xizmat 
ko’rsatish jarayonida foydalaniladigan vositalardir. Hamma adabiyotlarda yerga 
deyarli bir xil tushuncha beriladi, ya’ni yer deganda tuproq unumdorligi, o’tloqlar, 
yaylovlar, suv, havo, o’rmon, qazilma boyliklar, umuman tabiiy resurslar 
tushuniladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida katta e’tibor beriladigan omillardan biri 
tadbirkorlik qobiliyatidir. Tadbirkor deb iqtisodiy resurslar, ya’ni ishlab chiqarish 
vositalari va ishchi kuchi resurslarining, tabiiy resurslarning bir-biriga qo’shilishini 
ta’minlaydigan, tashkilotchi, yangilikka intiluvchi, tashabbuskor, iqtisodiy va 
boshqa xavfdan, javobgarlikdan qo’rqmaydigan kishilarga aytiladi; bu xislatlar 
majmui esa tadbirkorlik qobiliyati deb yuritiladi. Hozirgi davrda ayrim 
adabiyotlarda axborot va uning vositalarini, ekologiyani ham alohida omil deb 
ko’rsatadilar. Bizning fikrimizcha, ular yer va kapitalda o’z ifodasini topadi. .  
2.Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni 
 Ishlab chiqarish jarayoni – bu kishilarni o’zlarining iste’moli uchun zarur 
bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq 
faoliyatidir. Moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish, turli xizmatlar ko’rsatish 
jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir. Ishlab chiqarishning 
tarkibiy tuzilishi muhim ahamiyat kasb etib, u turli sohalar, bo’linmalar, 
yaratilayotgan mahsulotlar va ko’rsatilayotgan xizmatlar turlarini ifodalaydi. Eng 
avvalo, ishlab chiqarishni moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy ishlab chiqarish 
sohalariga ajratish lozim. O’z navbatida moddiy ishlab chiqarish sohasi moddiy 
ne’matlarni ishlab chiqarish (masalan, avtomobil, oziqovqat mahsulotlari, kiyim-
kechaklar va h.k.) va moddiy xizmatlar ko’rsatish (transport, aloqa, savdo, maishiy 
xizmat va boshqalar)dan iborat bo’ladi. Nomoddiy ishlab chiqarish sohasi ham 
nomoddiy ne’matlarni ishlab chiqarish (masalan, musiqa asarlari, badiiy va ilmiy 
asarlar, ixtiro va kashfiyotlar) va nomoddiy xizmatlar ko’rsatish (huquqiy 
maslahatlar berish, o’qitish, malaka oshirish va boshqalar)ga ajraladi. Bu sohalar 
bir-biri bilan chambarchas bog’langan holda rivojlanadi va bir-biriga ta’sir 
ko’rsatadi. Moddiy ishlab chiqarish sohasi o’z navbatida ikki bo’linmadan — 
birinchi va ikkinchi bo’linmalardan iborat bo’ladi. Birinchi bo’linmada ishlab 
Logotip
«kapital» ham qiymatga, ham naflilikka ega bo’lgan, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonida foydalaniladigan vositalardir. Hamma adabiyotlarda yerga deyarli bir xil tushuncha beriladi, ya’ni yer deganda tuproq unumdorligi, o’tloqlar, yaylovlar, suv, havo, o’rmon, qazilma boyliklar, umuman tabiiy resurslar tushuniladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida katta e’tibor beriladigan omillardan biri tadbirkorlik qobiliyatidir. Tadbirkor deb iqtisodiy resurslar, ya’ni ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi resurslarining, tabiiy resurslarning bir-biriga qo’shilishini ta’minlaydigan, tashkilotchi, yangilikka intiluvchi, tashabbuskor, iqtisodiy va boshqa xavfdan, javobgarlikdan qo’rqmaydigan kishilarga aytiladi; bu xislatlar majmui esa tadbirkorlik qobiliyati deb yuritiladi. Hozirgi davrda ayrim adabiyotlarda axborot va uning vositalarini, ekologiyani ham alohida omil deb ko’rsatadilar. Bizning fikrimizcha, ular yer va kapitalda o’z ifodasini topadi. . 2.Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni Ishlab chiqarish jarayoni – bu kishilarni o’zlarining iste’moli uchun zarur bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyatidir. Moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish, turli xizmatlar ko’rsatish jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir. Ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishi muhim ahamiyat kasb etib, u turli sohalar, bo’linmalar, yaratilayotgan mahsulotlar va ko’rsatilayotgan xizmatlar turlarini ifodalaydi. Eng avvalo, ishlab chiqarishni moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy ishlab chiqarish sohalariga ajratish lozim. O’z navbatida moddiy ishlab chiqarish sohasi moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish (masalan, avtomobil, oziqovqat mahsulotlari, kiyim- kechaklar va h.k.) va moddiy xizmatlar ko’rsatish (transport, aloqa, savdo, maishiy xizmat va boshqalar)dan iborat bo’ladi. Nomoddiy ishlab chiqarish sohasi ham nomoddiy ne’matlarni ishlab chiqarish (masalan, musiqa asarlari, badiiy va ilmiy asarlar, ixtiro va kashfiyotlar) va nomoddiy xizmatlar ko’rsatish (huquqiy maslahatlar berish, o’qitish, malaka oshirish va boshqalar)ga ajraladi. Bu sohalar bir-biri bilan chambarchas bog’langan holda rivojlanadi va bir-biriga ta’sir ko’rsatadi. Moddiy ishlab chiqarish sohasi o’z navbatida ikki bo’linmadan — birinchi va ikkinchi bo’linmalardan iborat bo’ladi. Birinchi bo’linmada ishlab
chiqarish va xizmat ko’rsatish korxona va tashkilotlarining ishlab chiqarish 
iste’moli uchun zarur bo’lgan vositalar – stanok, mashina, asbob-uskuna, 
xomashyo va turli materiallar i s t e ’ Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday 
ishlab chiqarish, bir tomondan iste’mol qiymatni (naflilikni) yaratishdir, ikkinchi 
tomondan, moddiy vositalar va qiymatning o’sish jarayonidir.  
3. Ishlab chiqarishning umumiy va pirovard natijalari 
 Ijtimoiy ishlab chiqarish, ya’ni turli omillarning harakati natijasida juda ko’p 
turdagi tovarlar va xizmatlar massasidan iborat bo’lgan yalpi ijtimoiy mahsulot 
vujudga keladi. Shu yaratilgan jami tovarlar va xizmatlar, ya’ni milliy 
mahsulotning yil davomidagi yig’indisi mamlakat bo’yicha ishlab chiqarishning 
umumiy natijasi bo’lib hisoblanadi. Yil davomida mamlakatda yaratilgan milliy 
mahsulot natural jihatidan uch qismdan: ishlab chiqarish vositalari, iste’mol 
buyumlari va turli xil xizmatlardan Yil davomida ishlab chiqarilgan tovar va 
xizmatlarni, ya’ni milliy mahsulotni bunday uchta ko’rinishga bo’lib o’rganish va 
bilish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. Chunki ularning har bir turi 
bo’yicha talab va takliflar o’rganilib, Yaratilgan mahsulot qiymat jihatdan ham uch 
qismdan iborat bo’ladi, ya’ni: ) ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan ishlab 
chiqarish vositalar qiymatining mahsulotga o’tgan qismi (s); 2) yangidan vujudga 
keltirilgan mahsulotning bir qismi, ya’ni, ishchilarga tegishli qismi – zaruriy 
mahsulot qiymati (v); qo’shimcha mahsulot qiymati (m)dan iboratdir. Biroq, shuni 
ta’kidlash lozimki, yalpi ijtimoiy mahsulot tarkibida oraliq natijasiga to’g’ri baho 
bera olmaydi. Shunga ko’ra, jamiyat a’zolarini ko’proq ishlab Ishlab chiqarishning 
pirovard natijasi bo’lib ishlab chiqarish sohasidagi o’z harakatini tugatgan, jamiyat 
a’zolarining ehtiyojlarini yo bevosita (iste’mol fondi orqali), yoki bilvosita, ya’ni 
ishlab chiqarishni kengaytirish (jamg’arish fondi) orqali Y a r a t i l g a n m a h s u 
l o t d a n i s t e ’ mehnati bilan yaratilgan zaruriy mahsulotdan va qo’shimcha 
mahsulotdan iboratdir. ishchi va xizmatchilar ish vaqtining bir qismi bo’lgan 
zaruriy ish vaqtida zaruriy uchun zarur bo’lgan mahsulotga aytiladi. Bunga kelgusi 
avlod ishchilarini yetishtirish, ya’ni ishchilarning oilasi va bolalari uchun zarur 
bo’lgan mahsulot ham Sof mahsulotning zaruriy mahsulotdan ortiqcha qismi, ya’ni 
Logotip
chiqarish va xizmat ko’rsatish korxona va tashkilotlarining ishlab chiqarish iste’moli uchun zarur bo’lgan vositalar – stanok, mashina, asbob-uskuna, xomashyo va turli materiallar i s t e ’ Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday ishlab chiqarish, bir tomondan iste’mol qiymatni (naflilikni) yaratishdir, ikkinchi tomondan, moddiy vositalar va qiymatning o’sish jarayonidir. 3. Ishlab chiqarishning umumiy va pirovard natijalari Ijtimoiy ishlab chiqarish, ya’ni turli omillarning harakati natijasida juda ko’p turdagi tovarlar va xizmatlar massasidan iborat bo’lgan yalpi ijtimoiy mahsulot vujudga keladi. Shu yaratilgan jami tovarlar va xizmatlar, ya’ni milliy mahsulotning yil davomidagi yig’indisi mamlakat bo’yicha ishlab chiqarishning umumiy natijasi bo’lib hisoblanadi. Yil davomida mamlakatda yaratilgan milliy mahsulot natural jihatidan uch qismdan: ishlab chiqarish vositalari, iste’mol buyumlari va turli xil xizmatlardan Yil davomida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni, ya’ni milliy mahsulotni bunday uchta ko’rinishga bo’lib o’rganish va bilish muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. Chunki ularning har bir turi bo’yicha talab va takliflar o’rganilib, Yaratilgan mahsulot qiymat jihatdan ham uch qismdan iborat bo’ladi, ya’ni: ) ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan ishlab chiqarish vositalar qiymatining mahsulotga o’tgan qismi (s); 2) yangidan vujudga keltirilgan mahsulotning bir qismi, ya’ni, ishchilarga tegishli qismi – zaruriy mahsulot qiymati (v); qo’shimcha mahsulot qiymati (m)dan iboratdir. Biroq, shuni ta’kidlash lozimki, yalpi ijtimoiy mahsulot tarkibida oraliq natijasiga to’g’ri baho bera olmaydi. Shunga ko’ra, jamiyat a’zolarini ko’proq ishlab Ishlab chiqarishning pirovard natijasi bo’lib ishlab chiqarish sohasidagi o’z harakatini tugatgan, jamiyat a’zolarining ehtiyojlarini yo bevosita (iste’mol fondi orqali), yoki bilvosita, ya’ni ishlab chiqarishni kengaytirish (jamg’arish fondi) orqali Y a r a t i l g a n m a h s u l o t d a n i s t e ’ mehnati bilan yaratilgan zaruriy mahsulotdan va qo’shimcha mahsulotdan iboratdir. ishchi va xizmatchilar ish vaqtining bir qismi bo’lgan zaruriy ish vaqtida zaruriy uchun zarur bo’lgan mahsulotga aytiladi. Bunga kelgusi avlod ishchilarini yetishtirish, ya’ni ishchilarning oilasi va bolalari uchun zarur bo’lgan mahsulot ham Sof mahsulotning zaruriy mahsulotdan ortiqcha qismi, ya’ni
qo’shimcha ish vaqtida qo’shimcha mehnat bilan yaratilgan qismi qo’shimcha 
mahsulot deyiladi. Ish kunini uzaytirish yo’li bilan olingan qo’shimcha mahsulot 
absolyut qo’shimcha mahsulot deb, ish kuni o’zgarmaganda zaruriy ish vaqtini 
kamaytirib, qo’shimcha ish vaqtini ko’paytirish evaziga olingan qo’shimcha 
mahsulot esa nisbiy qo’shimcha mahsulot deb ataladi. Yil davomida olingan 
qo’shimcha mahsulotlar yig’indisi qo’shimcha mahsulot Agar qo’shimcha 
mahsulot normasini m’ , massasini m, zaruriy mahsulotni v bilan belgilasak 
qo’shimcha mahsulot normasi 100% '  m vm  ko’rinishdagi iqtisodiyotiga doir 
adabiyotlarda ishlab chiqarish omillari bilan uning samaralari o’rtasidagi 
bog’liqlikni ishlab chiqarish funktsiyasi deb atashadi. Masalan, ishlab chiqarish 
omillari – yer (E), kapital (K) va ishchi kuchi (I)ni ishlab chiqarishda q o ’llashdan 
olingan mahsulotni M dan iborat deb faraz qilsak, ishlab chiqarish funktsiyasi  f 
(Ye,К,I)М  dan iborat bo’ladi. Omillardan foydalanish va ularning miqdorini 
oshirish evaziga olingan mahsulotni uch xil o’lchamda o’lchaydilar: umumiy 
mahsulot, o’rtacha mahsulot va so’nggi qo’shilgan mahsulot. Umumiy mahsulot 
jalb qilingan barcha ishlab chiqarish omillaridan foydalanish evaziga olingan 
mahsulotning mutlaq hajmidir. O’rtacha mahsulot esa jalb qilingan barcha ishlab 
chiqarish omillarining bir birligiga to’g’ri keladigan mahsulotga aytiladi:  М 
(I,К).O'М  So’nggi qo’shilgan mahsulot deb eng so’nggi qo’shilgan omil (kapital 
yoki ishchi kuchi) evaziga o’sgan mahsulotga aytiladi. Har bir qo’shilgan omil 
evaziga olingan qo’shilgan mahsulot esa so’nggi qo’shilgan omil unumdorligi deb 
aytiladi. So’nggi qo’shilgan mahsulot (o’sgan) miqdorini so’nggi qo’shilgan 
(o’sgan) ishchi kuchi yoki kapital miqdoriga bo’lish yo’li bilan qo’shilgan omil, 
ya’ni qo’shilgan kapital yoki qo’shilgan ishchi kuchi unumdorligi aniqlanadi, 
ya’ni: КМ  КМ  yoki I .М  КМ  Alohida olingan omil evaziga qo’shilgan 
mahsulot ma’lum darajaga borgandan keyin kamaya boshlaydi. Bu kamayish 
ayniqsa uning har bir birligi evaziga qo’shilgan mahsulotda aniq seziladi. Mana 
shu qo’shilgan omil unumdorligining pasayishiga qarab, marjinalistlarning 
vakillari unumdorlikning kamayib borish qonuni degan qonunni kashf qilishgan. 
Ularning g’oyasi bo’yicha har bir keyingi qilingan xarajat yoki omil oldingisiga 
Logotip
qo’shimcha ish vaqtida qo’shimcha mehnat bilan yaratilgan qismi qo’shimcha mahsulot deyiladi. Ish kunini uzaytirish yo’li bilan olingan qo’shimcha mahsulot absolyut qo’shimcha mahsulot deb, ish kuni o’zgarmaganda zaruriy ish vaqtini kamaytirib, qo’shimcha ish vaqtini ko’paytirish evaziga olingan qo’shimcha mahsulot esa nisbiy qo’shimcha mahsulot deb ataladi. Yil davomida olingan qo’shimcha mahsulotlar yig’indisi qo’shimcha mahsulot Agar qo’shimcha mahsulot normasini m’ , massasini m, zaruriy mahsulotni v bilan belgilasak qo’shimcha mahsulot normasi 100% '  m vm ko’rinishdagi iqtisodiyotiga doir adabiyotlarda ishlab chiqarish omillari bilan uning samaralari o’rtasidagi bog’liqlikni ishlab chiqarish funktsiyasi deb atashadi. Masalan, ishlab chiqarish omillari – yer (E), kapital (K) va ishchi kuchi (I)ni ishlab chiqarishda q o ’llashdan olingan mahsulotni M dan iborat deb faraz qilsak, ishlab chiqarish funktsiyasi f (Ye,К,I)М dan iborat bo’ladi. Omillardan foydalanish va ularning miqdorini oshirish evaziga olingan mahsulotni uch xil o’lchamda o’lchaydilar: umumiy mahsulot, o’rtacha mahsulot va so’nggi qo’shilgan mahsulot. Umumiy mahsulot jalb qilingan barcha ishlab chiqarish omillaridan foydalanish evaziga olingan mahsulotning mutlaq hajmidir. O’rtacha mahsulot esa jalb qilingan barcha ishlab chiqarish omillarining bir birligiga to’g’ri keladigan mahsulotga aytiladi: М (I,К).O'М So’nggi qo’shilgan mahsulot deb eng so’nggi qo’shilgan omil (kapital yoki ishchi kuchi) evaziga o’sgan mahsulotga aytiladi. Har bir qo’shilgan omil evaziga olingan qo’shilgan mahsulot esa so’nggi qo’shilgan omil unumdorligi deb aytiladi. So’nggi qo’shilgan mahsulot (o’sgan) miqdorini so’nggi qo’shilgan (o’sgan) ishchi kuchi yoki kapital miqdoriga bo’lish yo’li bilan qo’shilgan omil, ya’ni qo’shilgan kapital yoki qo’shilgan ishchi kuchi unumdorligi aniqlanadi, ya’ni: КМ  КМ yoki I .М  КМ Alohida olingan omil evaziga qo’shilgan mahsulot ma’lum darajaga borgandan keyin kamaya boshlaydi. Bu kamayish ayniqsa uning har bir birligi evaziga qo’shilgan mahsulotda aniq seziladi. Mana shu qo’shilgan omil unumdorligining pasayishiga qarab, marjinalistlarning vakillari unumdorlikning kamayib borish qonuni degan qonunni kashf qilishgan. Ularning g’oyasi bo’yicha har bir keyingi qilingan xarajat yoki omil oldingisiga
qaraganda kam samara beradi va oqibatda umumiy o’rtacha mahsulot ham pasayib 
ketadi. Biroq, shuni ta’kidlash lozimki, keyingi jalb qilingan omil yoki xarajat 
unumdorligining pasayib borish qonuni quyidagicha to’rt holatda amal qilishi 
mumkin: 1) ishlab chiqarishning boshqa omillari o’zgarmay faqat bir omil 
to’xtovsiz oshirilganda; 2) fan-texnika taraqqiy etmaganda yoki ishlab chiqarishga 
jalb qilinmaganda; 3) omillar o’rtasidagi miqdoriy va sifatiy nisbatlar buzilganda; 
4) shart-sharoitni hisobga olmasdan xarajatlar xo’jasizlarcha, ko’r-ko’rona amalga 
oshirilganda. Yuqorida belgilangandan boshqa holatlarda bu qonun amal qilmaydi. 
4. Ishlab chiqarish imkoniyatlari va uning chegarasi Iqtisodiyot nazariyasi fani 
mavjud cheklangan iqtisodiy resurslardan qanday qilib foydalanilganda 
jamiyatning cheksiz ehtiyojlarini to’laroq qondirib borish mumkin, degan 
muammo ustida bosh qotiradi. Bunda, birinchidan, iqtisodiy resurslardan 
foydalanishning turli xil muqobil variantlari mavjud bo’lishi ko’zda tutilib, ulardan 
eng samaralisi, ya’ni jamiyat ehtiyojlarini ancha to’laroq qondiradigan miqdorda 
tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkonini beradigan turini tanlab olishga 
harakat qilinadi. Ikkinchidan, iqtisodiy resurslar nisbatan cheklanganligi sababli 
jamiyat a’zolarining barcha ehtiyojlarini birdaniga qondirish mumkin bo’lmaydi. 
Shuning uchun jamiyatga qaysi mahsulotlarni ishlab chiqarish, qaysilaridan 
vaqtincha voz kechish lozimligini hal qilish, ya’ni tanlashni amalga oshirish zarur 
bo’ladi. Shunday tanlash orqali, resurslarning mavjud darajasida mahsulot 
olishning aniqlangan eng yuqori miqdori jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatini 
ko’rsatadi. Jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatidan to’liq foydalanish uchun, 
iqtisodiy resurslarning to’liq bandligiga erishish va ishlab chiqarishning to’liq 
hajmini ta’minlash zarur. To’liq bandlilik deganda biz ishlab chiqarishga yaroqli 
bo’lgan barcha resurslardan to’la unum bilan foydalanishni tushunamiz. Ishchi 
majburiy ishsiz bo’lib qolmasligi, iqtisodiyot ishlashni xohlagan va unga layoqatli 
bo’lgan barchani ish bilan ta’minlashi zarur, haydaladigan yerlar yoki kapital 
uskunalar ham bo’sh qolmasligi lozim. Ishlab chiqarishning to’liq hajmi, 
resurslarni samarali taqsimlashni, ya’ni ulardan mahsulotning umumiy hajmiga eng 
ko’p hissa qo’shadigan qilib foydalanishni va mavjud texnologiyalarning eng 
Logotip
qaraganda kam samara beradi va oqibatda umumiy o’rtacha mahsulot ham pasayib ketadi. Biroq, shuni ta’kidlash lozimki, keyingi jalb qilingan omil yoki xarajat unumdorligining pasayib borish qonuni quyidagicha to’rt holatda amal qilishi mumkin: 1) ishlab chiqarishning boshqa omillari o’zgarmay faqat bir omil to’xtovsiz oshirilganda; 2) fan-texnika taraqqiy etmaganda yoki ishlab chiqarishga jalb qilinmaganda; 3) omillar o’rtasidagi miqdoriy va sifatiy nisbatlar buzilganda; 4) shart-sharoitni hisobga olmasdan xarajatlar xo’jasizlarcha, ko’r-ko’rona amalga oshirilganda. Yuqorida belgilangandan boshqa holatlarda bu qonun amal qilmaydi. 4. Ishlab chiqarish imkoniyatlari va uning chegarasi Iqtisodiyot nazariyasi fani mavjud cheklangan iqtisodiy resurslardan qanday qilib foydalanilganda jamiyatning cheksiz ehtiyojlarini to’laroq qondirib borish mumkin, degan muammo ustida bosh qotiradi. Bunda, birinchidan, iqtisodiy resurslardan foydalanishning turli xil muqobil variantlari mavjud bo’lishi ko’zda tutilib, ulardan eng samaralisi, ya’ni jamiyat ehtiyojlarini ancha to’laroq qondiradigan miqdorda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkonini beradigan turini tanlab olishga harakat qilinadi. Ikkinchidan, iqtisodiy resurslar nisbatan cheklanganligi sababli jamiyat a’zolarining barcha ehtiyojlarini birdaniga qondirish mumkin bo’lmaydi. Shuning uchun jamiyatga qaysi mahsulotlarni ishlab chiqarish, qaysilaridan vaqtincha voz kechish lozimligini hal qilish, ya’ni tanlashni amalga oshirish zarur bo’ladi. Shunday tanlash orqali, resurslarning mavjud darajasida mahsulot olishning aniqlangan eng yuqori miqdori jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatini ko’rsatadi. Jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatidan to’liq foydalanish uchun, iqtisodiy resurslarning to’liq bandligiga erishish va ishlab chiqarishning to’liq hajmini ta’minlash zarur. To’liq bandlilik deganda biz ishlab chiqarishga yaroqli bo’lgan barcha resurslardan to’la unum bilan foydalanishni tushunamiz. Ishchi majburiy ishsiz bo’lib qolmasligi, iqtisodiyot ishlashni xohlagan va unga layoqatli bo’lgan barchani ish bilan ta’minlashi zarur, haydaladigan yerlar yoki kapital uskunalar ham bo’sh qolmasligi lozim. Ishlab chiqarishning to’liq hajmi, resurslarni samarali taqsimlashni, ya’ni ulardan mahsulotning umumiy hajmiga eng ko’p hissa qo’shadigan qilib foydalanishni va mavjud texnologiyalarning eng