ISHLAB CHIQARISH MUHITIDAGI KIMYOVIY OMILLAR VA DAVOLOVCHI PROFILAKTIK OVQATLANISH HAQIDA TUSHUNCHA. Ma’ruza rejasi: 1. Umumiy ta’sir ko‘rsatuvchi ishlab chiqarish kimyoviy omillariga xarakteristika, zararli ta’sirlarni oldini olish. 2. Ishchilar organizmiga ishlab chiqarish muhitidagi spetsifik ta’sir ko‘rsatuvchi omillari va ularni oldini olish tadbirlari. 3. Ishchilarga davolovchi-profilaktika ovqat ratsionlarini berish haqida tushuncha. 4. Qishloq aholisining mehnat sharoiti va tarmoq turlari. Mehnat sharoitlarini sog‘lomlashtirish. 5. Qishloq ho‘jaligida ishlatiladigan pestitsidlar va ularning tasnifi. Pestitsidlar bilan kasbiy zaharlanishlarni oldini olish tadbirlari Umumiy ta’sir ko‘rsatuvchi ishlab chiqarish kimyoviy omillariga umumiy gigiyenik xarakteristika, zararli ta’sirlarni oldini olish tadbirlari. Ishlab chiqarish muhitidagi kimyoviy omillar juda ko‘p uchraydigan omillar guruhini tashkil etib, zamonaviy sanoat korxonalarida 60 mingdan ortiq turli xildagi va ko‘rinishdagi kimyoviy moddalar ishlatiladi. Bu moddalar korxonalar uchun xom-ashyo mahsulotlari, yoki ishlab chiqarish jarayonida hosil bo‘ladigan oraliq mahsulotlarga doir kimyoviy moddalar va yoki korxonaning yakuniy mahsuloti bo‘lishi mumkin. Mazkur ma’ruzamiz uchun belgilangan vaqt ayrim turdagi kimyoviy moddalar yoki ularning guruhlariga alohida gigiyenik xarakteristika berishga imkon bermaydi. Shuning uchun ana shu kimyoviy moddalarning ishchilar organizmiga ta’sir etish asoslariga doir ma’lumotlarnigina va ularning zararli ta’sirini oldini olishga qaratilgan tadbirlar guruhigagina to‘xtalamiz. Kimyoviy moddalarning fizikaviy va kimyoviy xossalari, agregat holatlari va texnologik jarayonning tabiatiga muvofiq ular ishchilar organizmiga turli yo‘llar bilan kirishi mumkin. Eng muhim kirish yo‘li ingalyatsion, ya’ni nafas yo‘li orqali kirish hisoblanadi, chunki juda ko‘p holatlarda kimyoviy moddalar bilan ishlash jarayonida ishchi zonasi havosi ana shu kimyoviy moddalar bilan ifloslangan bo‘ladi. Buning ustiga sanoat zaharlarining ingalyatsion yo‘l orqali tushishidagi ta’siri yorqinroq namoyon bo‘ladi. Kimyoviy moddalar nafas orqali organizmga kirganda, o‘pka orqali bevosita qonga o‘tadi va jigar to‘sig‘ini chetlab o‘tib hujayra, to‘qima va organlarning faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Biroq kimyoviy moddalarning ishchilar organizmiga per os, ya’ni og‘iz bo‘shlig‘i yoki shikastlanmagan badan terisi orqali tushishi mumkinligini ham inkor etish mumkin emas. Kimyoviy moddalar organizmga tushgandan keyin birinchi soatlarda organizmda u yoki bu nisbatda bir xilda tarqaladi, keyinchalik esa ularning qayta taqsimlanishi natijasida moddalar organ yoki to‘qimalarda to‘planishi kuzatiladi. Organizmda kimyoviy moddalarning aksariyat qismi oksidlanish, qaytalanish, metillanish, dekarbonsizlanish jarayonlari tufayli zararsizlanadi. Bu jarayonlarning ko‘pchiligi jigar to‘qimasida sodir bo‘lganligi sababli, aynan shu organ ko‘proq zararli ta’sirga duchor bo‘ladi. Kimyoviy moddalarning ayrim qismi organizmdan o‘zgarmagan holda chiqarib yuboriladi, kimyoviy moddalarning organizmdan chiqarilishi yoki metabolik jarayondan hosil bo‘ladigan moddalarning chiqarilishi ham jigar orqali amalga oshiriladi. Ayrim turdagi moddalargina ter bezlari, o‘pka, chiqaruv yo‘llari, so‘lak bezlari orqali chiqarilishi mumkin, Alohida aytish lozim-ki, ayrim yog‘da eruvchi moddalar ona suti orqali chiqarilib, bola organizmiga o‘tishi ham mumkin. Kimyoviy moddaning tabiati, moddaning dozasi va uning ta’sir etish muddatiga bog‘liq holda organizmda o‘tkir, oraliq, surunkali zaharlanish holatlarini, yoki moddaning spetsifik ta’sir samarasi kelib chiqishi mumkin. O’tkir – zaharli moddani organizmga bir marta yuqori miqdorda kirishi va zaharlanish belgilarining tezda paydo bo‘lishi bilan xarakterlanadi. O’tkir osti – organizmga zaharli modda bir marta kirishi natijasida zaharlanish belgilarini sekin-asta paydo bo’lishi. Surunkali - zahar kam miqdorda asta-sekin, lekin uzoq vaqt bo‘linib-bo‘linib organizmga kirishi tushuniladi. Zaharlangan holatning yuzaga kelishi bir qator gigiyenik xarakteristikalarga bog‘liq holda bo‘lishi ham mumkin: moddaning suvda yoki yog‘da eruvchanligi, barqarorlik darajasi, kumulyativlik xususiyati, zaharlilik sinfi va dozasi. Kumulyatsiya - kimyoviy moddaning organizmda to‘planishi demakdir. Shunga muvofiq moddiy va funksional kumulyatsiyalar farqlanadi. Moddiy kumulyatsiya - ma’lum bir moddaning organizmda to‘planishini bildirsa, funksional kumulyatsiya - moddaning ta’sir samarasini ko‘rsatadi. Moddiy kumulyatsiya ko‘proq kimyoviy moddaning barqarorligiga bog‘liq bo‘lsa, funksional kumulyatsiya moddaning zaharlilik darajasiga bog‘liqdir. Organizm uchun xavflilik darajasi bo‘yicha shu moddaning barcha gigiyenik ta’riflarini inobatga olgan holda barcha sanoat zaharlarini 4 ta zaharlilik sinfiga bo‘lish qabul qilingan (jadval): I sinf - o‘ta xavfli moddalar II sinf - yuqori xavfli moddalar III sinf - o‘rtacha xavfli moddalar IV sinf - kam xavfli moddalar Xavflilik sinfini aniqlash uchun bir qator toksikologik parametrlardan foydalaniladi: LD50, CL50 (o‘rtacha o‘lim chaqiruvchi doza yoki konsentratsiya), Kkum (kumulyativlik koeffitsienti), hamda REK qiymatlari. Bularning hammasi toksikologik tajribalar asosida hisoblab topilgan qiymatlardir. Mas., LD50 gi 15 mg/kg va undan kam bo‘lgan kimyoviy moddalar I-sinfga doir xavflilik guruhiga, 15-150 mg/kg atrofida bo‘lsa II- sinfga, 151-1500 mg/kg bo‘lsa III- sinfga, 1500 mg/kg dan ortiq bo‘lsa IV- xavflilik sinfiga taalluqli bo‘ladi.  O‘ta yuqori kumulyativlik xususiyatiga ega bo‘lgan moddalar I-sinfga,  yuqori kumulyativlik xossasiga ega bo‘lgan moddalar II-sinfga,  o‘rtacha kumulyativlik xususiyatiga ega bo‘lgan moddalar III-sinfga  past kumulyativlik xossasiga ega bo‘lgan moddalar IV-sinfga taalluqlidir. Sanoat zaharlarining xavflilik darajasini baholanganda ayollar va bolalar organizmining yuqori darajadagi sezgirlik holatlarini hisobga olish zaruriy hisoblanadi. Ayrim moddalar mas., marganets va bor moddalariga nisbatan erkaklar organizmi yuqori sezgirlikni namoyon qiladi. Zaharli moddalarning ta’sir etish samarasi yuqori harorat va yuqori namlik sharoitlarida va bir vaqtning o‘zida yuqori darajadagi shovqin va tebranish ta’sir etganda juda yuqori bo‘ladi. Shu bilan birga og‘ir jismoniy mehnat bajarganda ham sanoat zaharlarining ta’sir etish samarasi juda yuqori bo‘lishi tasdiqlangan. Ishlab chiqarish muhitida sanoat zaharlari odatda kombinatsiyalashgan (birikkan) holda ta’sir ko‘rsatadi, buning oqibatida turli ko‘rinishdagi ta’sir samaralari namoyon bo‘ladi: qo‘shilgan ta’sir (odditiv samara), ta’sir samarasining kuchayishi (otentsirovanie), antogonizm (ta’sir samarasining pasayishi), bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan ta’sir kabilar. Sanoat zaharlarining umumzaharli ta’sirlarini oldini olish tadbirlarining asosiylari quyidagilardan iborat (jadval): -zaharli moddani iloji boricha kam zaharli modda bilan almashtirish (mas., bosmaxonalarda qo‘rg‘oshin o‘rniga ruxdan foydalanish); -texnologik jarayonlarni takomillashtirish (mas., buyumlarga ishlov berish usullarini o‘zgartirish, texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish, yopiq turkumdagi texnologiyalarni qo‘llash); -ish xonalarini oqilona rejalashtirish va jihozlash; -ishchi zonasi va ish xonalar havosini oqilona shamollatish (mahalliy, umumiy); -kimyoviy moddalarni gigiyenik reglamentlash va ish joylaridagi havo tarkibidagi zaharli moddaning miйdorini nazorat qilib borish (SanQ va M kitobchasini namoyish qilish, ish joyidagi havo muhitida kimyoviy moddalarning REK rioya qilish kabilar); -shaxsiy himoya vositalardan unumli foydalanish (maxsus kiyimlar, lozim bo‘lganda maxsus respiratorlar va protivogazlar); -ishchilarni tibbiy ko‘riklardan o‘tkazib turish; -sanoat zaharlari bor bo‘lgan korxonalarga va kasblarga homilador va emizuvchi ayollarni qo‘ymaslik. Ishlab chiqarishga doir omillarning spetsifik ta’sirlariga gigiyenik xarakteristika Yuqorida ko‘rsatib o‘tilganidek, ayrim turdagi sanoat zaharlari umumzaharli ta’sir samarasidan tashqari spetsifik ta’sir ko‘rsatish xususiyatiga ham egadir - allergenli, kanserogenli, mutagenli, teratogenli, embriotoksik ta’sir kabilar. Sanoat allergenlari (jadval) - bu shunday moddalar-ki, ular organizmga tushgandan so‘ng, ma’lum muddatlardan so‘ng organizmni allergizatsiya holatiga olib keladi. Allergenlik xususiyatiga ko‘pincha yuqori molekulali organik birikmalar ega bo‘ladi, ammo ma’lumki ko‘pgina quyi molekulali moddalardan tortib, toki ayrim kimyoviy elementlargacha ana shunday ta’sir ko‘rsatish xususiyatiga egadirlar, mas., kobalt, nikel birikmalari (CoNi ). Shak-shubhasiz-ki bu moddalar organizmda gaptenlik vazifasini o‘taydilar, hujayralardagi oqsil molekulalari bilan birikib, murakkab komplekslar hosil qiladilar, bu moddalar o‘z o‘rnida organizmni autoallergizatsiya holatiga olib keladi. Ishchilar organizmida yuzaga keladigan allergik holatlar tez sodir bo‘ladigan va sekinlik bilan yuzaga keladigan allergik reaksiyalar ko‘rinishida namoyon bo‘lishi mumkin. Tez sodir bo‘ladigan allergik reaksiyalarga - bronxial astma, - angionevrotik shish, - eshak yemi Sekinlik bilan yuzaga keladigan allergik reaksiyalarga -dermatilar, ekzemani kiritish mumkin. Bunday reaksiyalarning kelib chiqishida nasldan-naslga o‘tuvchi moyillik, neyroendokrin kasalliklar va shaxsiy moyillik holatlari katta ahamiyatga egadir. Kasbiy allergozlarning profilaktikasi juda murakkabdir, chunki allergiyani shakllanishida yoki ayrim hollarda allergik reaksiyalarni kelib chiqishida juda kichik miqdorlardagi allergenlarning ta’siri ham yetarli bo‘lib qoladi. Bunday vaziyatlarni oldini olish uchun allergik ta’sir ko‘rsatuvchi moddalarning o‘zini yoki guruhini aniqlash va organizmni desensibilizatsiyalash juda muhimdir yoki bo‘lmasa shu organizmni allergenlar bilan bo‘ladigan aloqasi umuman barham berish zarur (ikkilamchi profilaktika). Birlamchi profilaktik tadbirlarni o‘tkazish uchun umumiy hisoblangan tadbirlardan tashqari yana ishchilarga kimyoviy moddalarning ta’sir etish mumkinligini kamaytirishga qaratilgan tadbirlar (umumzaharli ta’sirlarni oldini olishga qaratilgan tadbirlar kabi)dan tashqari ishchilarni ishga qabul qilishda ularning allergiyalarga moyillik holatlarini tekshirish kerak bo‘ladi. Ayrim turdagi kimyoviy ishlab chiqarish omillari uzoq muddatlardan so‘ng yuzaga keladigan ta’sir samarasini namoyon qiladi, ya’ni patologik o‘zgarishlar bu moddalarning ta’sir etganidan so‘ng tezlikda yuzaga kelmay, balki ta’sir etilgandan ma’lum muddat o‘tgandan so‘ng namoyon bo‘lishi mumkin. Ana shunday uzoq muddatdan so‘ng yuzaga keladigan samaralar qatoriga kanserogenli, mutagenli, teratogenli ta’sirlarni ko‘rsatish mumkin. Ayrim hollarda teratogenli ta’sirni embriotoksik ta’sir deb ham ataladi. KANSEROGENLI ta’sir - bu kimyoviy moddalarning xavfli o‘smalarni keltirib chiqarish xususiyatidir. Sanoat kanserogenlari ko‘p va xilma-xildir (jadval). Butun dunyo sog‘liqni saqlash Tashkiloti tarkibiga kiruvchi MAIR (международное агентсво по изучению рака) guruhining tasnifiga ko‘ra (1982) barcha kanserogenlik xususiyatiga ega bo‘lgan moddalar quyidagi guruhlarga bo‘linadi (jadval): I- odam organizmi uchun kanserogenli ta’siri aniqlangan moddalar; 4-aminodifenil, margumush va uning birikmalari, asbest, benzol, benzidin, xlormetilmetalli efir, xrom va uning birikmalari, 2-naftilamin, qurum- qatronlar, mineral yog‘lar, vinilxlorid va b.q. II- guruh - odam organizmi uchun kanserogenli xususiyati bo‘lishi mumkin bo‘lgan moddalar. Bu guruhga kiruvchi moddalar yana 2 guruhga bo‘linadi: II-a - odam organizmi uchun kanserogenli xususiyati yuqori bo‘lgan moddalar (akrilonitril, benz(a)piren, berilliy, dietilsulfat, 0-toluidin, nitrozoaminlar va b.q.); II-b - odam organizmi uchun kanserogenlik xususiyati past bo‘lgan kimyovmy moddalar (to‘rtxlorli uglerod, xloroform, xlorfenollar, dibrometan, formaldegid, ayrim turdagi gerbitsidlar va b.q.) Kasb kasalliklari ro‘yxatiga yana badan terisida uchraydigan rak kasalliklari kiritilgan, bundan tashqari nafas organlari, jigar, oshqozon, siydik pufagi, suyaklarda uchraydigan xavfli o‘smalar, I-guruhga kiruvchi kanserogenli moddalar va II-guruhdagi ayrim kanserogenli ta’sirga ega bo‘lgan moddalar ta’sirida yuzaga keladigan leykozlarni aytish mumkin. Xavfli o‘smalarni kelib chiqishida organizmning rakdan oldingi holati katta rol o‘ynaydi, mas., mexanik va termik jarohatlar, zararli odatlar (spirtli ichimlik ichuvchilar, chekuvchilar). Xavfli o‘sma kasalliklarini oldini olishda umumiy tadbirlardan tashqari shu narsani inobatga olish zarur-ki, kanserogenli effekt kanserogenlarning juda kichik dozalar ta’sirida ham yuzaga kelishi mumkin, buni kanserogenlarning bo‘sag‘asiz effekti deb nomlanadi. Shuning uchun eng yaxshisi ishlab chiqarish muhitida kanserogenlarning bo‘lmasligiga erishish kerak. Butun Dunyo Sog‘liqni saqlash Tashkilotining tavsiyasiga ko‘ra bir qator kanserogenlar uchun REK "0" qiymatga ega bo‘lishi kerak, jumladan shunday qiymat - benzidin, alfa naftilamin, betta nitrozodimetilamin, alfa propiolaktamlar uchun belgilangan. Boshqa kanserogenlarning havo muhiti uchun REK faqat ishlab chiqarish havosi uchun benz(a)pirenga nisbatan ishlab chiqilgan bo‘lib, bu 15 mg/m3 qiymatga tengdir. Kasbga doir xavfli o‘sma kasalliklari uchun dastlabki va davriy tibbiy ko‘riklarni sifatli o‘tkazilishi katta ahamiyatga ega bo‘lib, rakdan oldingi holatlarni o‘z vaqtida aniqlash maqsadini ko‘zda tutadi. MUTAGEN ta’sir -ayrim ishlab chiqarish omillarining mutagen ta’sir samarasi hujayralarning genetik kodini jarohatlashi bilan bog‘liq bo‘lib, natijada ishlovchilarning kelgusi avlodlarida organizmning irsiy belgilarini uzatilishiga doir kuzatiladigan kasalliklar qayd qilinadi. Mutagenli ta’sirga ko‘pgina kanserogenli xususiyatga ega bo‘lgan moddalar egadirlar, ammo hamma mutagenlar ham kanserogenli ta’sirga ega emaslar. Profilaktik tadbirlar, xuddi kanserogenlarga bo‘lgan talab va tadbirlarning ko‘rinishi kabidir. GONADOTROP ta’sir - sanoat zaharlarining gonadotrop ta’sirlari erkak kishilarda spermatogenezning, ayollarda esa ovogenezning izdan chiqishi bilan ta’riflanadi. Bunday ta’sir ishlovchilarning o‘zlarida ham, ularning kelgusi avlodlarida ham uchrashi mumkin. Gonadotrop ta’sir xususiyatiga - benzol va uning gomologlari, xlororganik birikmalar, marganets, xlorpren, kaprolaktam, borat kislotasi, fenol, qo‘rg‘oshinlar egadir. Bundan tashqari bir qancha moddalar EMBRIOTOKSIK TA’SIRga ega bo‘lib, homilador ayol organizmiga ta’sir etganda homila organizmida gistomorfologik o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi (teratogenli samara), ayrim sharoitlarda esa (moddaning zaharlilik sinfi, moddaning yuqori dozasi) homilaning nobud bo‘lishiga ham sababchi bo‘ladi. Teratogenli ta’sir aniq bo‘lgan moddalar qatoriga - xlorpren, formaldegidli qatron, emallar, laklarni kiritish mumkin. Bunday ta’sirga homilaning 3-7 haftasidagi davri eng sezgir hisoblanadi. Embriotoksik ta’sirni oldini olish uchun umumiy profilaktik tadbirlardan tashqari sanoat zaharlari bilan bog‘liq bo‘lgan kasblarda ishlash uchun homilador ayollarni umuman qo‘ymaslik maqsadga muvofiqdir. Ishchilarga davolovchi-profilaktik ovqatlarni belgilash. Ishlab chiqarishga oid zaharlanishlar va spetsifik ta’sir xususiyatiga ega bo‘lgan moddalar bilan ishlaganda profilaktik tadbirlar qatoriga umumiy tadbirlardan tashqari zararli ta’sirga uchraydigan organizmning himoya qobiliyatini oshirishga qaratilgan va organizmning funksional holatini yaxshilashga yo‘naltirilgan tadbirlar muhim ahamiyatga egadir. Bu yo‘nalishdagi tadbirlarning eng muhimlari qatoriga ishchilarni davolovchi-profilaktik ovqatlantirish tadbirlari muhim o‘rinni egallaydi. Davolovchi-profilaktik ovqatlantirish - bu ishchilarning asosiy ovqatlariga qo‘shimcha tarzda bepul beriladigan ovqat ratsionlari hisoblanib, zararli kasbda ishlovchilargagina beriladi. Bu ovqat ratsionlar organizmning rezistentligini oshirish bilan bir qatorda eng ko‘p ta’sirga duchor bo‘ladigan organlar va sistemalarning funksional holatini yaxshilaydi. Ishchilarga davolovchi-profilaktika ovqat ratsionlarini berish SanQ vaM №0184-05 haqida tushuncha Ishchilarni davolovchi-profilaktik ovqatlar bilan ta’minlash “Mehnat haqidagi qonunlarning asosi”ga muvofiq (KZOT – кодекс законов o труде- ning 10-bo‘limi 177-bandida) belgilanadi. O‘zR ning “Mehnat haqidagi qonunlarning asosi”da keltirilganidek – “Mehnat sharoitlari zararli bo‘lgan ishlarda ishlovchilarga, belgilangan me’yorlarda bepul tarzda sut va unga tenglashadigan mahsulotlarni berish lozim. O‘ta zararli mehnat qilish sharoitlarida xizmat ko‘rsatuvchilarga esa belgilangan miqdorlarda bepul tarzda davolovchi-profilaktik ovqatlarni berish lozim”. Bugungi kunda O‘zR da zararli kasblarda ishlovchilarga davolovchi- profilaktik ovqatlarni berish SanQ va M №0184-05 asosida amalga oshiriladi. Davolovchi-profilaktik ovqatlar 3 turga bo‘linadi: -maxsus davolovchi-profilaktik ratsionlar -sut va sut mahsulotlari -vitaminlar Ovqatlarning zaruriy spetsifik ta’sirini hisobga olib 5 ta davolovchi-profilaktik ratsionlar ishlab chiqilgan. Bu ratsionlarga kiritilgan asosiy mahsulotlar qatoriga - non, un mahsulotlari, yormalar, makaronlar, dukkakli o‘simlik mahsulotlari, qant, go‘sht, baliq, jigar, tuxum, kefir, sut, tvorog, qaymoq, pishloq, hayvon yog‘lari kiradi. Ovqat mahsulotlarining miqdori va ularning ta’sir ko‘rsatish tabiati zararli omillarning turi va kasblarga muvofiq belgilanadi. №1-ratsion -ionlantiruvchi nurlanish manbalari bilan aloqada bo‘ladigan shaxslar uchun mo‘ljallangan. Bu ratsion organizmda yog‘ almashinuvini stimullaydigan va jigarning antitoksik funksiyasini oshiruvchi ovqat mahsulotlaridir. №2 - ratsion - fosfor, ishqoriy metallar, simob va uning anorganik birikmalari, qo‘rg‘oshin birikmalari, sian birikmalari va fosgen bilan aloqada bo‘ladigan ishchilarga mo‘ljallangan. Ratsion oqsillarga boy, o‘zida o‘ta to‘yinmagan yog‘ kislotalarini tutuvchi, kalsiyga boy bo‘lgan mahsulotlardan tashkil topgan bo‘lib, organizmda zararli moddalarning to‘planishini sekinlashtirish xususiyatiga egadir. №3 - ratsion - qo‘rg‘oshinning anorganik birikmalari bilan aloqada bo‘ladigan ishchilar uchun mo‘ljallangan. Ratsion tarkibiga qo‘rg‘oshin birikmalarini organizmdan tezroq chiqishini ta’minlovchi pektinga boy bo‘lgan mahsulotlar bilan boyitilgan. №4 - ratsion - nitro - va aminobirikmalar, benzol, xlorli uglevodorodlar, margumush birikmalari, tellur, fosfor birikmalari bilan ishlovchilarga beriladi. Ratsion tarkibidagi mahsulotlar sut mahsulotlari va o‘simlik yog‘lari bilan to‘yintirilgan bo‘lib, tarkibida lipotrop moddalari bor va bu moddalar jigar funksiyasini yaxshilaydi. №5 - ratsion - tetraetilqo‘rg‘oshin, bromli uglevodorodlar, tiofos, simobning anorganik birikmalari, marganets, bariy moddalari bilan ishlovchilar uchun mo‘ljallangan. Bu ovqat ratsionining tarkibida letsitin (tuxum), O‘TYoK, to‘la qiymatli oqsillar bo‘lib, asab sistemasi va jigar faoliyatiga yaxshi ta’sir ko‘rsatadi. Keltirilgan ratsionlarga belgilangan mahsulotlarni qo‘shib, issiq ovqat tayyorlanadi va uni ish boshlanishidan oldin ishchilarga tarqatiladi (ayrim vaqtda tushlik dam olish soatlarida ham berilishi mumkin). Bundan tashqari kimyoviy moddalar bilan bog‘liq bo‘lgan kasbdagilarga qo‘shimcha tarzda sut va sut mahsulotlari (0,5 l miqdorida) belgilangan. Sut va sut mahsulotlarini berish bilan bog‘liq bo‘lgan kasbdagilar ham SSV tomonidan tuzilgan maxsus ro‘yxat asosida berilishi ko‘rsatilgan. Beriladigan sut maxsus idishlarga (qadoqlangan) solingan bo‘lishi kerak, flyagalarda keltirilgan sut bo‘lsa, tarqatilishidan oldin qaynatilishi shart. Zararli mehnat sharoitida ishlaydigan ishchilarga sutning oziq-ovqat mahsuloti sifatidagi rolini saqlab qolish uchun quyidagi holatlarda berilmaydi: a) kelasi smenalar uchun avvaldan yoki o’tib ketgan ish smenalari uchun keyin; b) sut o'rniga pul kompensatsiyasi; c) uyga olib ketish uchun. Bepul tarzda beriladigan vitaminlar (A vitamini - 2 mg, B1, B2 - vitaminlari - 3 mg dan, PP vitamini - 20 mg, C vitamini - 150 mg) issiq tsexlarda ishlovchilar, tamaki fabrikalarida ishlovchilar uchun mo‘ljallangan. Qishloq aholisining mehnat sharoiti va tarmoq turlari Qishloq xo‘jaligi insonning mehnat faoliyatida muhim o‘rinni egallaydi va bu sohada umumiy aholining ko‘pchilik qismi ishtirok etadi. O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi aholining aksariyat qismi uchun mehnat faoliyatining asosiy turi hisoblanadi, chunki Respublikamizda sanoat korxonalarining turi va soni boshqa rivojlangan davlatlarga qaraganda nisbatan kamroqdir. Jamiyatning ijtimoiy tarkibi shitob bilan o‘zgarib borayotgan hamda qishloq xo‘jaligida ham yuqori industriyalashtirishning jadal sur’atlar bilan rivojlanishi sharoitida qishloq ahlining mehnat xarakteri tubdan o‘zgarib bormoqda, ammo bu mehnatning odam organizmiga ta’sirini belgilab beruvchi muhim xususiyatlari saqlanib qolmoqda. Qishloq aholisining mehnat sharoiti eng avval qishloq xo‘jaligidagi tarmoqlar turiga bog‘liq- paxtachilik, bog‘dorchilik, sabzavotchilik, chorvachilik kabilar. Bunday turdagi tarmoqlarda bajariladigan ishlarda mehnatning o‘ziga xos xususiyatlari mavjuddir. Shunga qaramasdan qishloq xo‘jaligidagi mehnatning umumiy tomonlari ham diqqatga sazovordir. Jumladan qishloq xo‘jaligidagi mehnat jadalligining fasllarga oid o‘zgarishi, asosiy ish turlarining ochiq havoda bajarilishi, mehnatga jalb qilingan shaxslarning tuproq muhiti bilan bevosita aloqada bo‘lishi fikrimizga dalil bo‘la oladi. Mehnatning asosiy turlari ochiq havoda bajarilganligi sababli, dalada ishlovchilar organizmi nomuvofiq iqlim meteorologik omillar ta’siriga duchor bo‘ladi. Bunday ta’sir O‘zbekistonning issiq iqlimi sharoitida juda katta ahamiyatga egadir, chunki yoz oylari ochiq maydonlardagi havoning harorati ayrim hollarda 500С gacha ko‘tariladi, bu o‘z o‘rnida ishlovchilar organizmining qizish xavfini vujudga keltiradi. Shu bilan birga ish kunining juda erta boshlanishi, hamda juda kech tugashi, muzdek sovuq suv bilan tez-tez muloqatda bo‘lish (yerga ishlov berish albatta sug‘orish bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli) organizmning sovushi va o‘ta sovish holatlarini kelib chiqishiga sharoit yaratishi mumkin. Natijada ishchilarda obliteratsiyalanuvchi endarterit kasalligining rivojlanishiga sharoit yaratiladi. Qishloq xo‘jaligida ishlovchilarning deyarli ko‘pchiligi uchun bajariladigan ishlarning tez-tez almashinib turishi juda xarakterlidir, vaholanki qishloq xo‘jaligining ixtisoslashtirilishi hamma yuqori darajada industrlashtirilishi sharoiti kuzatilsa ham, asosiy mehnat ahli erta bahorda ketmon bilan yer tekislash, paxtachilik bo‘lsa ekish pallasida seyalkachi yoki chigitlarni ivitish va uni seyalkaga solish, undan keyin yaganalash ishlari, chopiq, suvchilik kabi turli-tuman ishlarni bajarishga majburdirlar. Bajariladigan ishlarning tabiati yoki turi xox u katta hajmli bo‘lsin, xox kichik hajmdagi ishlar bo‘lishidan qat’iy nazar ishchilarda katta toliqish holatini keltirib chiqaradi (ayniqsa fermer xo‘jaliklari). Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishidagi ishchilarning asosiy ish joylari - ochiq dala maydonlari, chorvachilik ob’yektlari, xirmon, mashina-traktor ustaxonalari, dala shiyponlari va boshqalar bo‘lib, tarqoq holda, hamda aholi yashash joylaridan uzoqda joylashganligi bilan xarakterlidir. Shuning uchun odamlarga maishiy-sanitar xizmat ko‘rsatishni tashkil qilish ma’lum qiyinchiliklarni tug‘diradi. Qishloq xo‘jalik xodimlari uchun yana biologik omillarning ta’sirini kundan- kunga ortib borayotganligi xarakterlidir. Buning ustiga ilgari bunday ta’sirga faqatgina kasallangan chorva mollari bilan yaqindan aloqada bo‘ladigan ishchilar uchragan bo‘lsa, bugungi kunda bunday ta’sir doirasiga deyarli barcha qishloq ahli uchrashi tabiiy bir hol. Chunki o‘simlikshunoslik amaliyotida qishloq xo‘jalik ekinlarini kasallanishdan himoyalash maqsadida biologik vositalardan foydalanish keng ko‘lamda olib borilayapti. Biologik vositalar o‘simliklarni himoyalash uchungina emas, balki ularning o‘sishi va rivojlanishini tezlashtiruvchi, hosildorligini oshiruvchi vosita bo‘lib qolishi ham mumkin. Chorvachilikda esa - qishloq xo‘jalik hayvonlariga sun’iy ozuqalar - vitaminli, ferment tutuvchi, antibiotikli preparatlar, oqsilli ozuqa qo‘shilmalari kabilardan keng ko‘lamda foydalanilmoqda. Qishloq xo‘jaligi xodimlarining mehnatini mexanizatsiyalashtirish, ular organizmiga shovqin, tebranish, chiqindi yoqilg‘i gazlari, yoqilg‘i va moylash materiallari va havo muhitining yuqori darajadagi changlanganligi kabi omillarning ta’sir etish mumkinligini oshiradi. Qishloq mehnatkashlari mehnatining o‘ziga xos yana bir tomoni shundan iboratki, ular mehnat qilish jarayonida mineral o‘g‘itlar va pestitsidlar bilan yaqindan aloqada bo‘ladilar. Bu omillarning ahamiyati kattaligini O‘zbekiston sharoitida e’tiborga oladigan bo‘lsak, bu haqda alohida to‘xtalib o‘tishga to‘g‘ri keladi va ularni keyingi savollarimizda to‘liqroq yoritamiz. Qishloq xo‘jaligidagi omillarga to‘liqligicha baho beradigan bo‘lsak va bu omillarning qishloq xo‘jaligi mehnatkashlari organizmiga ta’sir etishiga ta’rif beradigan bo‘lsak, bu omillarning barchasi gigiyenik va toksikologik parametrlariga va ta’sir xususiyatlariga ko‘ra 12.0.003 - 74 Davlat Standariga, ya’ni sanoat korxonalaridagi zararli omillar tasniflariga to‘liq mos kelishini kuzatishimiz mumkin. Shuning uchun bu omillarning organizmga ta’sir doirasi umumiy ta’sir qonuniyatiga bo‘ysunadi. Shu bilan birga qishloq xo‘jaligi mehnatkashlarining mehnatiga yuqoridagi tasniflarni berish bilan birga, ularning kasallanish darajasini pasaytirish, hamda mehnat sharoitlarini sog‘lomlashtirish bo‘yicha alohida tadbirlar ishlab chiqilishini taqozo etadi. Mehnat sharoitlarini sog‘lomlashtirish. Dalada ishlaydigan ishchilarning ma’lum bir qismini mexanizatorlar tashkil etadi. Ularning mehnat sharoitini yaxshilash uchun quyidagi tadbir-choralar juda muhimdir: 1.Traktor kabinalarini oqilona joylashtirish va ish joyini takomillashtirish (o‘tirgichlarni tebranishni pasaytiruvchi moslamalar bilan jihozlash, o‘tirgich balandliklarini o‘zgartirish sharoitini yaratish, ayrim jarayonlarni avtomatlashtirish kabilar. 2.Yoz faslida kabinalarni germetik berkilishini va issiqdan himoyalanishini ta’minlash, kabina havosini konditsionerlashtirish, quyoshning to‘g‘ri tushuvchi nurlaridan himoyalash kabilarni takomillashtirishni taqozo qiladi. 3.Yilning sovuq fasllarida kabinalarni isitish, mexanizatorlarni issiq kiyimlar bilan ta’minlash, issiq ovqatlar bilan ta’minlashni tashkil etish. 4.Chang va zaharli kimyoviy moddalar ta’siridan himoya qilish uchun - kabinalarning germetikligini, traktor g‘ildiraklari ustidagi himoyalovchi qanotlarni takomillashtirish, shaxsiy himoya vositalaridan unumli foydalanish -"lepestok", "Astra - 2", "F - 62Sh" kabilar. Nafas organlarini shaxsiy himoya vositalari yordamida himoyalash, ayniqsa ko‘rak chuvish mashinalari haydovchilari uchun juda muhimdir. 5.Shovqin va tebranish ta’sirini pasaytirish uchun - mashina va traktorlarning texnik holatini takomillashtirish va ularning sozligini ta’minlash. 6. Yoz fasllarida tushlik tanaffuslar vaqtini uzaytirish (soat 12 dan soat 16 gacha), mehnat va dam olish tartibini to‘g‘ri joriy qilish, o‘zaro almashinib ishlash tartibini joriy qilish (har bir smena 4 soat davomida ishlashi). Mexanizatorlarning mehnat ta’tillarini mavsumiy ishlarning boshlanishidan oldin tashkil qilish maqsadga muvofiq. Paxtachilikdagi ishlarni sog‘lomlashtirish tadbirlari: O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligidagi ekinlar o‘rtasida paxtachilik eng salmoqli o‘rinni egallaydi. Shuning uchun bunda mexanizatorlardan tashqari (yer haydash, baronalash, chigit ekish, paxta oralariga ishlov berish, kultivatsiya, paxtani mashinalarda terish va tashish) qo‘lda bajariladigan ish hajmi katta o‘rinni egallaydi. Bunday mehnat erta bahordan, ya’ni ariq-zovurlarni tozalash, dala chetlarini chopish, yer tekislash, paxtani majburiy ish holatlarida yaganalash va chopish, chekankalash, qo‘lda paxta terish va ko‘rak chuvish mashinalarida paxtani chiqarish kabilar. Qo‘lda bajariladigan ishlar faqat og‘ir mehnat turiga kirmay, balki unda tananing majburiy holatlari, turli tabiatga ega bo‘lgan jarohatlarning kelib chiqishi mumkinligi, turli xildagi kimyoviy preparatlar bilan muloqotda bo‘lish, nomuvofiq iqlim va ob-havo sharoitlarining ta’siri, me’yorlanmagan ish kuni, mehnat va dam olish soatlarining to‘g‘ri tashkil etilmaganligi, oqilona ovqatlanish tartibining tashkil etilmaganligi, dalalarga borib-kelish uchun maxsus transport vositalarining o‘z vaqtida ajratilmasligi kabi omillar shular jumlasidandir. Bunday omillarning ta’sir etish jadalligini pasaytirishga qaratilgan muhim omillarga quyidagilar kiradi: 1.Mehnatni keng ko‘lamda mexanizatsiyalashtirish, qo‘lda bajariladigan ishlarni iloji boricha kamaytirish, shu jumladan sug‘orish, sho‘r yuvish ishlarini takomillashtirish, ya’ni chet ellardagi tomchilab sug‘orishni joriy qilish. 2.Ishlarni bajarishda yilning fasllariga mos keladigan maxsus ish kiyimlari bilan ta’minlash. 3.Yozning issiq kunlarida quyoshning to‘g‘ri tushuvchi nurlaridan himoyalash (soyabonli bosh kiyimlari, o‘ziga issiqni yutmaydigan ochiq rangdagi yoz kiyimlari bilan ta’minlash). 4.Yirik paxtachilik xo‘jaliklarida yaxshi jihozlangan dala shiyponlarini tashkil qilib, 3 martalik issiq ovqatlar bilan ta’minlash, yuvinish-kiyinish joylarini, kiyimlarni quritish xonalarini tashkil qilish. Xuddi shunday sharoitlar yangi tashkil qilinayotgan fermer xo‘jaliklarida ham yaratilishi shart. 5.Qishloq xo‘jaligida band bo‘lgan dala mehnatkashlari, mexanizatorlar uchun sanatoriy-profilaktoriylarga maxsus yo‘llanmalarni tashkil qilish, bu maqsadda bunday dam olish-davolanish muassasalarini xo‘jaliklar o‘zaro kelishgan holda tashkil etishlari mumkin. Chorvadorlarning mehnat sharoitlarini sog‘lomlashtirish. Hozirgi sharoitda O‘zbekistonda chorvachilik ishlari turli shakllar va ko‘rinishlarda namoyondir, chunonchi - parrandachilik fermalari, sanoat asosidagi bo‘rdoqichilik xo‘jaliklari, fermer xo‘jaliklari, sut-tovar fermalari, yaylovda boqiladigan chorvachilik kabilar. Chorvachilik ob’yektlaridagi mehnat sharoitlarini yaxshilash bo‘yicha muhim tadbirlar quyidagilardan iborat: 1.Ogohlantiruvchi sanitariya nazoratini amalga oshirish, bu tadbir chorvachilik ob’yektlarini loyihalashtirish, qurish va jihozlash jarayonida zoogigiyenik prinsiplarga asoslanishi kerak. 2.Ishlarni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish (sut sog‘ish, qoramollarni boqish, tagini tozalash, parrandachilikda tuxumlarni to‘plash, saralash, yuvish va idishlarga joylashtirish), bunda mexanizmlarning beto‘xtov ishlashini ta’minlash. 3.Xonalarni samarali shamollatish, shu bilan birga talab etiladigan parametrlarda harorat-namlik me’yorlarini ta’minlash (avtomatlashtirilgan issiq havo berish va havo so‘rish moslamalari yig‘indisi "Klimat - 3M" dan foydalanish. 4.Tashkillashtirilgan tabiiy shamollatish moslamalaridan foydalanish - xonalarning yuqori qismidan havo chiqarilishi uchun shamollatish tuynuklari va pol ostida suyuq chiqindilarni chetlashtirish uchun maxsus quvurlarni tashkil qilib, u yerdagi havo almashinishini to‘g‘ri tashkil etish. 5.Qish faslida - binolarni isitish. 6.Chang hosil bo‘ladigan joylarda changlangan havoni so‘rib oluvchi mahalliy so‘rg‘ichlarni o‘rnatish. 7.Havo muhitining musaffoligini ta’minlash maqsadida dezodorantlardan (xlorli ohak eritmasi, ammoniy sulfat eritmalari), havo ozonatorlaridan foydalanish kabilar. 8.Chorvachilik ob’yektlarida veterinariya nazoratini qattiq o‘rnatish va ishchi- xizmatchilar tomonidan shaxsiy gigiyena qoidalariga aniq rioya qilinishiga erishish.