Ishlab chiqarish muhitidagi xavfli va zararli omillar, ularning inson organizmiga ta’siri Reja: 1. Ishlab chiqarish muhitidagi xavfli va zararli omillar 2. Ishlab chiqarish changi va zaharli moddalarning inson organizmiga ta’siri, ularga qarshi chora-tadbirlar 3. Ishlab chiqarish korxonalarini shamollatish, isitish va yoritish tizimi 4. Ishlab chiqarishda shovqin, silkinish, ultra va infratovushlar, ularning inson organizmiga ta’siri va ularga qarshi ko‘riladigan tadbirlar 5. Ishlab chiqarishda zararli nurlanishlar, ularning hususiyatlari va inson organizmiga ta’siri 1. Ishlab chiqarish muhitidagi xavfli va zararli omillar Odam umrining ko‘p vaqtini mehnat egallaydi, agar inson ish faoliyatida o‘rnatilgan barcha tartib-qoidalarga rioya qilmasa bu o‘z navbatida inson mehnat faoliyatiga va sog‘ligiga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ishlab chiqarish sharoiti - bu insonni o‘rab turgan atrof muhitning bir qismini tashkil qilib uning tarkibiga tabiat-iqlimga bog‘liq bo‘lgan hamda insonning kasbiy faoliyatiga ta’sir etuvchi xavfli va zararli omillar (shovqin, silkinish, zaharli tutunlar, gazlar, changlar, nurlanishlar va hakazo) kiradi. Ishlab chiqarishdagi zararlar deb, ish unumdorligining pasayishi, zaharlanish va kasalliklarning paydo bo‘lishi kasallanishning ortib ketishi va vaqtinchalik mehnat faoliyatining yo‘qolishi va boshqa salbiy oqibatlarga olib kelishiga aytiladi. Xavfli omillar - muayyan bir sharoitda inson sog‘ligiga zarar keltirishi yoki organizmni halokatga olib kelishi mumkin bo‘lgan omillar. Havfli omillarga ishlab chiqarishdagi zaharli kimyoviy, biologik moddalar, ionlantirish xususiyatiga ega bo‘lgan nurlar va boshqa kuchli ta’sir etuvchi kuchlar kiradi. Zaharli kimyoviy moddalarning yo‘l qo‘yiladigan eng oxirgi darajasidan yuqori miqdorda yoki biologik xavfli ta’sirlarning inson tanasiga o‘tishi natijasida kuchli kimyoviy yoki biologik zaharlanish yuz berib, insonning o‘limiga olib keladi. Shuningdek, ionlashtirish xususiyatiga ega bo‘lgan nurlarning yuqori miqdordagi dozasi ta’sirida ham inson hayoti xavf ostida qoladi. Zararli omillar - insonning ish faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi yoki biror- bir kasallikka olib kelishi mumkin bo‘lgan omillar. Zararli omillarga ishlab chiqarishdagi changlar, tutunlar, gazlar, bug‘lar, yo‘l qo‘yiladigan oxirgi darajadan yuqori qiymatga ega bo‘lgan ishlab chiqarish mikroiqlimining gigienik me’yorlari, shovqin, titrashlar, yoritilganlik, elektr va magnit maydonlari va boshqalar kiradi. Masalan: ishlab chiqarish changlari Pnevmokomioz kasalliklaridan tashqari teri kasalliklarini ham keltirib chiqaradi. Xavfli va zararli omillarning ta’sir xususiyatlari ularning tarkibiga, tuzilishiga, fizik-kimyoviy xossalariga, miqdoriga, ta’sir etish yo‘llariga, holatiga, uchuvchanligiga, suvda, yog‘da eruvchanligiga va boshqa ko‘rsatkichlarga bog‘liq. Ishlab chiqarish muhitidagi xavfli va zararli omillar 4-guruhga bo‘linadi (GOST 12.0.003-83 – Xavfli va zararli ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari tasnifi): 1. Fizikaviy. 2. Kimyoviy. 3. Biologik. 4. Psixofiziologik 1. Fizikaviy – ishlab chiqarilayotgan mahsulot va ishlab chiqarish uskunalarining himoyalanmagan harakatlanuvchi elementlari, ish uchastkasida turli gazlar tarqalishi va changlar ko‘tarilishi, elektr tarmoqlaridagi quvvatning, elektromagnit maydonining me’yordan yuqori bo‘lishi, shovqin, silkinish va boshqa turdagi titrashlar, nurlanishlar, yoritilish darajasi, iqlim o‘zgarishlari: ob-havo haroratining me’yordan ortiq isishi yoki sovib ketishi va boshqalar. 2. Kimyoviy - zaharli moddalarning paydo bo‘lishi va ularning inson organizmiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi. 3. Biologik - kasallangan mikroorganizmlar (bakteriyalar, viruslar, rikketsiylar), makroorganizmlar (o‘simliklar va xayvonlar), mikrob preparatlari, biologik pestitsidlar va boshqalar. 4. Psixofiziologik - ta’sir etish hususiyatiga qarab jismoniy va psixologik turlarga bo‘linadi. Jismoniy (statistik va dinamik) zo‘riqish – og‘ir yukni olib o‘tish, inson jismoniy holatining buzilishi, inson tana a’zolarining katta bosim ostida bo‘lishi va boshqalar. Psixologik (nerv faoliyatining) zo‘riqishi – aqliy faoliyatni keragidan ortiq ishlatish, his-hayajonning ortib ketishi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, insonning mehnat qilish jarayonida energiya sarflanishi bajariladigan ishining og‘ir yengilligiga, ishning oddiy- murakkabligiga, emotsional zo‘riqish darajasi va ishlab chiqarish muhitining gigienik normalariga bog‘liq bo‘ladi. Demak, insonning turli ko‘rinishdagi mehnat faoliyatlarini amalga oshirishda, ularning aqliy va jismoniy qobiliyatlarini xisobga olish, inson organizmining mehnat qilish qobiliyatlarini oshirish uchun kerakli choralarni ko‘rish va ishchi-xizmatchilar uchun kerakli shart-sharoitlarni yaratish talab etiladi. 2. Ishlab chiqarish changi va zaharli moddalarning inson organizmiga ta’siri, ularga qarshi chora-tadbirlar Sanoatda, transport vositalarini ishlatishda va qishloq xo‘jaligidagi ishlarning deyarli hammasida chang hosil bo‘lishi va ajralishi kuzatiladi. Har xil texnologik jarayonlarni bajarishda yuzaga keladigan va havoda muallaq holatda bo‘ladigan qattiq moddalarga ishlab chiqarish changi deb aytiladi. Changlarning turlari ularning kelib chiqish manbalarini hisobga olib tabiiy va sun’iy changlarga bo‘linadi. Tabiiy changlarga tabiatda inson ta’sirisiz hosil bo‘ladigan changlar kiritiladi. Bunday changlarga shamol va qattiq bo‘ronlar ta’sirida qum va tuproqning eroziyalangan qatlamlarining uchishi, o‘simlik va hayvonot olamida paydo bo‘ladigan changlar, vulqonlar otilishi, kosmosdan yer atmosferasiga tushadigan va boshqa hollarda hosil bo‘ladigan changlarni kiritish mumkin. Tabiiy changlarning atmosfera muhitidagi miqdori tabiiy sharoitga, havoning holatiga, yil fasllariga va aniqlanayotgan zonaning qaysi mintaqaga joylashganligiga bog‘liq. Sun’iy changlarga sanoat korxonalarida va qurilishlarda insonning bevosita yoki bilvosita ta’siri natijasida hosil bo‘ladigan changlar kiradi. Kelib chiqishi bo‘yicha organik, mineral va aralashma changlar farqlanadi. Changning zararli ta’siri asosan uning kimyoviy tarkibiga bog‘liq. Changlar organizmga gigienik ta’siridan tashqari texnologik jihozlarning yemirilishini tezlashtiradi, qimmatbaho materiallarni ishdan chiqarib, iqtisodiy zarar yetkazadi. Changlar ishlab chiqarish muhitining umumsanitariya holatini yomonlashtiradi, jumladan, deraza va yorituvchi asboblarni ustini qoplashi oqibatida yorug‘likni kamaytiradi. Changning ba’zi turlari, masalan, ko‘mir, yog‘och changlari yong‘in va portlashning yuzaga kelishiga sharoit yaratadi. Changning ishchilar salomatligiga zararli ta’siri chang zarralarining fizik-kimyoviy xossasiga; kattaligi va shakliga; havodagi changning miqdoriga; smena davomida ta’sir etish muddati va kasbda ishlash davriga va boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi. Changning asosiy ta’siri eng avvalo nafas olganda vujudga keladi. Nafas organlarining zararlanishi: bronxit, pnevmokonioz yoki umumiy zararlanish (zaharlanish, allergiya) rivojlanishini vujudga keltirishi mumkin. Ba’zi bir changlar qo‘shimcha kasalliklar tug‘dirish xususiyatiga ega. Changning bu asosiy bo‘lmagan ta’siri yuqori nafas yo‘llari, ko‘zning shilliq qavati, teri kasalliklarida ko‘zga tashlanadi. Changning o‘pka yo‘liga kirishi zotiljam, sil, o‘pka rakining kelib chiqishiga sharoit yaratishi mumkin. Chang zarralarining shakli har xil bo‘lishi mumkin: sferik, yassi, ko‘p burchakli shaklda bo‘ladi. Chetlari o‘tkir tishli chang zarrachalari (shisha tola kabi chang turlari) nafas yo‘llariga kirganda yuqori nafas yo‘llari hujayralarini mikrozararlashi, ko‘zning shilliq qavati va teriga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Changga qarshi kurashda asosiy e’tiborni uni ajralib chiqishga yo‘l qo‘ymaslikka qaratish kerak. Shu nuqtai nazardan texnologik jarayonga katta e’tibor berish va ajralib chiqadigan chang minimal darajada bo‘lishini ta’minlash zarur. Shu maqsadda quruq, changlanadigan xom ashyolarni, ho‘l yoki pasta holdagi hom ashyolar bilan almashtirib ishlov berish kerak. Changga qarshi kurashishda ho‘l usulda ishlashdan foydalanish yaxshi natija beradi. Bunday usul sanoatda juda kengh qo‘llanilmoqda, bunga shaxta va konlarda parmalash ishlarini xo‘l usul bilan olib borish, buyumlarni silliqlash va charxlashda bosim ostidagi suv bilan o‘tkazish yoki suv qum aralashmasi bilan qoliplarni tozalash misol bo‘ladi. Chang ajralib chiqishini to‘liq yo‘qotishning iloji bo‘lmasa, ishlab chiqarish jarayonini to‘liq mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish zarur. Chang ajralib chiqadigan manbalarda yoki joylarda changni bosish choralari ko‘riladi. Bu choralar ichida eng ko‘p qo‘llaniladigan changlarni suv bilan ho‘llashdir. Suv maxsus suv sachratgichlardan foydalangan holda maydalab purkaladi, natijada havodagi chang ho‘llanadi, og‘irlashadi va pastga tushadi. Bu usul changlanadigan mahsulotlarni transportga yuklash, tashish va bir idishdan ikkinchi idishga ag‘darishda keng qo‘llaniladi. Agar texnologik jarayonga xalaqit bermasa suv purkashni butun ishlab chiqarish binosi bo‘yicha qo‘llash mumkin. Ayrim hollarda changni bosish uchun suv bug‘laridan foydalaniladi. Bug‘ ham suv kabi changning namligini oshiradi va natijada chang og‘irlashib pastga tushadi. Bug‘ suv purkashdan farq qilib havoda osilib turgan changni yaxshi xo‘llaydi, ammo ishlov beriladigan mahsulotlarni deyarli xo‘llamaydi. Bu esa texnologik jarayon uchun muhim ahamiyatga ega, chunki ayrim hollarda texnologik jarayon ishlov beradigan mahsulotlarni quruq bo‘lishini talab qiladi. Ba’zi bir sabablarga ko‘ra chang ajralib chiqishini to‘liq yo‘qotishni iloji bo‘lmasa changga qarshi kurashishda so‘rib oladigan ventilyatordan foydalaniladi. Bu ventilyatorlar chang ajralib chiqadigan joylarga o‘rnatiladi va yaxshi samara berishi uchun chang manbalarini atroflari yaxshilab o‘raladi. Chang o‘tiradigan satxlar, devorlar, pollar, har xil to‘siqlar silliq narsalar bilan qoplansa, changni yo‘qotish (yuvish, artish, so‘rib olish) oson bo‘ladi. O‘ta changli muhitda qisqa muddatda (ta’mirlash, o‘rnatish) ishlarini bajarayotganda ya’ni buzilgan jihozlarni tuzatish paytlarida ishchilar maxsus himoya vositalaridan foydalanishlari zarur. Bularga nafas yo‘llarini himoya qilish vositalari va changga qarshi ko‘zoynaklar kiradi. Terini himoya qilish uchun esa changni o‘tkazmaydigan gazmoldan tikilgan maxsus kiyim kiyiladi. Changli muhitda ishlaydigan ishchilar vaqti-vaqti bilan tibbiy qo‘rikdan o‘tadilar. Yangi ishga kirayotganlar esa tibbiy ko‘rikdan o‘tgandan keyingina ishga qabul qilinadi. Texnosfera havosidagi kimyoviy zaharli moddalar. Xavfli kimyoviy moddalar sanoat korxonalarida xom ashyo sifatida, masalan, buyoqlar ishlab chiqarishda anilin, yordamchi material sifatida, rezina buyumlari ishlab chiqarishda benzin, gazlamalarni bo‘yashda xlor qo‘llaniladi. Xavfli kimyoviy moddalar asosan qattiq, suyuq va gaz holda bo‘ladi. Ayrim hollarda esa chang va bug‘ holda ham uchrashi mumkin. Xavfli kimyoviy moddalar tanaga nafas yo‘llari, teri va ovqat xazm qilish yo‘llari orqali kiradi. Ishlab chiqarish jarayonida xavfli kimyoviy moddalardan zaharlanish va kasallanish kasbiy zaharlanish yoki kasbiy kasallanish deyiladi. Zaharli moddalar odam organizmiga, tanasiga va ayrim to‘qimalariga ko‘rsatadigan ta’siriga ko‘ra shartli ravishda guruhlarga bo‘linadi: 1. Asab zaxarlariga benzin, kerosin, yog‘ spirtlari, karbon vodorodlar, metanol, anilin, vodorod sulfidi, dioksan, ammiak, nikotin, kofein, qo‘rg‘oshin, fosfor organik birikmalar kiradi. Asosan markaziy asab tizimini shikastlaydi. 2. Jigar zaxarlariga tarkibida xlor, brom, ftor, yod bo‘lgan birikmalar kiradi. Jigar to‘qimasi faoliyati buzilishiga, jigarning yalig‘lanishiga olib keladi. 3. Qon zaxarlariga karbon angidridi, amino-nitro brikmalarning aromatik qatori va hosilalari, fenil gidrazin, mishyak, benzol, toluol, ksilol va boshqalar misol bo‘ladi. Qon tarkibining buzilishiga, karboksil va metgemoglabin hosil bo‘lishiga, to‘qimada kislorodning kamayib ketishiga, hatto o‘limga olib keladi. 4. Ferment zaharlariga kiruvchi simob, mishyak, sian birikmalari, fosforli organik brikmalar tanani biologik katalizatorlari hisoblanadigan fermentlar guruhlari bilan bog‘lanib, ular faoliyatining buzilishiga, zaharlanishiga olib keladi. 5. Qitiqlovchi, kuydiruvchi zaharlar yuqori va quyi nafas yo‘llarini shikastlaydi. Xlor, ammiak, azot oksidi, fenol, kislotalar, ishqorlar misol bo‘ladi. 6. Allergen zaharlari nikel, berilliy birikmalari, nitroxlorbenzol, piridin brikmalari, ursol va boshqalar tananing reaksion qobiliyatini o‘zgartiradi, terining yallig‘lanishiga, nafas olish yo‘llari torayishi va boshqa kasalliklarga olib keladi. 7. Konserogen zaharlari - toshko‘mir smolasi, amino va izobrikmalar, qurum, qorakuya va boshqalar tanada shish, rak kasalligini keltirib chiqaradi. 8. Mutagen zaharlar - etilenimin, etilen oksidi, xlorli karbonvodorodlar, qo‘rg‘oshin va simob. Odam va xayvonlar jinsiy organlariga qattiq ta’sir etadi. 9. Emriotrop zaharlar - tolid amid va boshqalar. Odam va hayvonlarning tug‘ilishiga salbiy ta’sir etadi. Naslini yo‘q qiladi. Xavfli moddalarning o‘rniga zararsiz moddalarni qo‘llanishiga alohida e’tibor berish zaharlanishlarning oldini olishda eng yaxshi usul hisoblanadi. Xavfli kimyoviy moddalarni qo‘llash va ishlatish bilan bog‘liq bo‘lgan korxonalardagi juda zaharli moddalar ajraladigan xonalar ishchilar ishlaydigan boshqa xonalardan alohida bo‘lishi kerak. Bunday xonalarning devorlari, pollari xavfli kimyoviy moddalarni o‘ziga singdirib olmaydigan va osongina tozalanadigan materiallar bilan qoplanishi kerak. Zaharlanishdan himoya qilish maqsadida shaxsiy profilaktik tadbirlar o‘tkaziladi: maxsus kiyimlar va turli shaxsiy ximoya vositalari bilan ta’minlash, ishchilarni xavfsizlik texnikasi va sanoat sanitariyasi bilan tanishtirish, oldindan va vaqti-vaqti bilan tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish, maxsus ovqatlar berish va boshqalar. Biologik zararli omillar. Ish joylarida biologik-kasallangan mikroorganizmlar, mikrob pereparatlari, bakteriyalar, viruslar, rikketsiylar, makroorganizmlar (o‘simliklar va hayvonlar), biologik pestidsitlar har xil kasalliklar turini keltirib chiqarib, favqulodda epidemologik, epizootik va epifitotik vaziyatlarni yuzaga keltiradi. Bakteriologik vositalarning juda kichik miqdori ommaviy kasalliklar keltirib chiqishiga sabab bo‘ladi. 3. Ishlab chiqarish korxonalarini shamollatish, isitish va yoritish tizimi Ishlab chiqarish binolarini shamollatish va uning turlari. Ishlab chiqarish binolarini normadagi metereologik va sanitariya-gigiena sharoitlari bilan ta’minlashda, ish jarayonida zararli moddalar miqdorini chegaralangan darajada bo‘lishida, mehnat sharoitlarini sog‘lomlashtirishda, mehnat unumdorligi va xavfsizligini oshirishda shamollatish katta ahamiyatga ega. Shamollatish natijasida ishlab chiqarish binolaridagi ifloslangan, o‘ta qizigan yoki sovigan havo toza havo oqimi bilan almashtiriladi. Binolarda havo toza bo‘lishi uchun avvalo ishlayotgan uskunalar germetik bo‘lishi, yopiq holdagi transport vositalaridan foydalanishi, bug‘lanuvchi suyuqlik idishlari yuzasi hamda chang chiqadigan joylar berk bo‘lishi, shuningdek changli materiallarni namlash va boshqa choralar qo‘llash talab qilinadi. Binolarda havoning almashish usuliga qarab shamollatish tabiiy va sun’iy (mexanik) turlarga bo‘linadi. Tabiiy shamollatish - tashqaridagi va binodagi havo haroratining farqiga qarab sodir bo‘ladi, bunda shamol bosimi ham katta rol o‘ynaydi. Tabiiy shamollatishda tartibli va tartibsiz havo almashinishi sodir bo‘ladi. Tartibsiz havo almashinishi binodagi issiq havo va tashqaridagi sovuq havoning solishtirma og‘irligi farqiga hamda havoning bosimiga asosan amalga oshiriladi. Tartibli va boshqariladigan tabiiy shamollatish aeratsiya deyiladi. Tabiiy shamollatish qo‘shimcha issiqlik ajralib chiqadigan, tarkibida zararli moddalar bo‘lgan issiq havoli ishlab chiqarish binolarida qo‘llaniladi. Ifloslangan yoki qizigan havo esa deraza darchasi, aeratsiya fonarlari, deflektorli surish quvurlari orqali yuqotiladi. Sun’iy (mexanik) shamollatish - mexanik qurilmalar - shamollatgichlar, ejektorlar va boshqa moslamalar yordamida amalga oshiriladi. Shamollatish qurilmalari havo oqimining yo‘nalishiga qarab uzatuvchi, so‘ruvchi yoki uzatuvchi- so‘ruvchi holatda bo‘lishi mumkin. Sun’iy (mexanik) shamollatish mahalliy va umumiy shamollatish turlariga bo‘linadi. Mahalliy shamollatishda ifloslangan havo zararli mahsulot ajralib chiqadigan joyning o‘zidan yo‘qotilib, moddalarning bino ichida taqsimlanishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Laboratoriya shkaflari, yarim ochiq yoki yopiq suruvchi zontlar, havo dushlari, yonlama suruvchilari, havo pardalari va boshqalar maxalliy shamollatishga misol bo‘ladi. Binolarda shamollatish qurilmalari ish boshlanishidan 10-15 minut avval ishga tushirilib, ish tamom bo‘lganidan 10-15 minut keyin to‘xtatiladi. Ba’zi ishlab chiqarishlarda shamollatgichlar ish boshlanishidan 30-60 minut avval soat mexanizmi yordamida avtomatik usulda ishga tushiriladi. Ishlab chiqarish korxonalarida isitish. Ishchi-xizmatchi xodimlar uzoq va doimo bo‘ladigan ishlab chiqarish binolarini ma’lum haroratda ushlab turish uchun isitish qurilmalari o‘rnatiladi. Isitish tizimi mahalliy va markazlashgan holda bo‘lishi mumkin. Yuzasi 500 m2 gacha bo‘lgan oddiy binolarni isitishda mahalliy isitish qurilmalaridan foydalaniladi. Yongin xavfsizligi jihatidan A,B,V kategoriyalarga mansub ishlab chiqarishlarda mahalliy isitish qurilmalaridan foydalanishga ruxsat berilmaydi. Kimyo sanoati korxonalarida markazlashgan isitish tizimidan foydalaniladi. Isitish esa bug‘, suv va havo yordamida amalga oshirilishi mumkin. Lekin ishqoriy metallar, metall-organik birikmalar, karbidlar va portlovchi, zaharlovchi moddalar ajralib chiqishi mumkin bulgan binolarda suv va suv bug‘i bilan isitishga yo‘l qo‘yilmaydi. Bunday ishlab chiqarish binolarida havo bilan isitish usulidan foydalaniladi. Havo bilan isitish shamollatgich bilan birga ulanadi. Suv va havo bilan isitish yong‘in nuqtai nazaridan xavfsiz, gigiena jihatidan ham qulay hisoblanadi. Suv bilan isitilishda radiatorlar yuzasi harorati 85°C dan oshmaydi. Bunday haroratda changlarning yonishi uchun imkoniyat bo‘lmaydi. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarish binolarini qurishda devor, pol, tom oralig‘iga joylashtiriladigan va issiq suv yoki bug‘ bilan isitiladigan isitish panellarini keng qo‘llash hisobga olingan. Ishlab chiqarish korxonalarini yoritish. Yorug‘lik inson faoliyati davomida juda muhim rol o‘ynaydi. Ko‘rish inson uchun asosiy ma’lumot manbai hisoblanadi. Umumiy olinadigan ma’lumotning taxminan 90% ko‘z orqali olinadi. Shuning uchun ham sanoat korxonalarini optimal yoritish sifatli mahsulot ishlab chiqarish sharoitini yaxshilaydi, ishchilarni charchashdan saqlaydi va ish unumdorligini oshiradi. Oqilona yoritilgan zonalarda ishlayotgan ishchilarning kayfiyati yaxshi bo‘ladi, shuningdek xavfsiz mehnat qilish sharoiti yaratiladi va buning natijasida baxtsiz hodisalar keskin kamayadi. Bundan ko‘rinib turibdiki, sanoat korxonalarini yoritishga faqat gigienik talab qo‘yilmasdan, balki texnik- iqtisodiy talablar ham qo‘yiladi. Elektromagnit spektorlarining to‘lqin uzunliklari 10 nanometrdan (n.m) 340000 n.m gacha oralig‘i spektorlar optik jarayoni deb ataladi, bundan 10 dan 380 n.m gacha infraqizil nurlar, 380 dan 770 n.m gacha ko‘rinadigan nurlar va 770 dan 340000 n.m gacha bo‘lganlari esa ultra-binafsha nurlar deb ataladi. Biz ko‘zimiz bilan binafsha rangdan to qizil ranggacha bo‘lgan yorug‘lik nurlarini sezamiz. Sanoat korxonalarini yoritishning mukammalligi sifat va son ko‘rsatkichlari bilan tavsiflanadi. Son ko‘rsatkichlari nur oqimi, yorug‘lik kuchi, yorqinlik, nur qaytarish koeffitsentlari, yorug‘lik kiradi. Yorug‘lik manbalariga nisbatan sanoat korxonalarini yoritish ikki usulda: 1. Quyosh yorug‘ligi yordamida tabiiy yoritish. Bunda quyosh tarqatayotgan tug‘ridan-to‘g‘ri nurdan yoki quyosh nurining ta’sirida yorug‘lik tarqatayotgan osmonning diffuziya yorug‘ligidan foydalaniladi. 2. Elektr nurlari yordamida sun’iy yoritish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Tabiiy yorug‘lik o‘zining barcha xususiyatlari bilan suniy yoritishdan keskin farq qiladi. Tabiiy yorug‘lik inson ko‘rish organlari va boshqa fiziologik jarayonlarning borishi uchun zarur bo‘lgan ultrabinafsha nurlarga boy va bu nurlar bilan yoritilgan xonalarda ishlash ko‘z uchun juda foydali. Tabiiy yorug‘lik yoritilish zonasi bo‘ylab bir tekis tarqaladi. Sun’iy yoritish sanoat korxonalarining binolarini umuman bir xilda yoritish va umumiy yoritishga qo‘shimcha ravishda ish joylarini maxsus yoritish bilan qo‘shib kombinatsiyalashtirilgan yoritish usullari yordamida amalga oshiriladi. Ish bajarish vazifasiga ko‘ra suniy yoritishlar: ishchi yoritilish, avariya yoritilishi va maxsus yoritilishlarga bo‘linadi. Sanoat korxonalarini faqatgina ish joylarida yoritilish bilan qanoatlanishga mutlaqo ruxsat etilmaydi. Sanoat korxonalarining xonalari bir tekisda umumiy yoritilish usuli bilan yoritilgan bo‘lishi shart. Bunda ba’zi bir joylarda ma’lum miqdorda oshirilgan yoki qisman kamaytirilgan hollarda yo‘l qo‘yiladi, lekin har qanday holda sanoat korxonalari uchun sanitariya talablariga mos keladigan yoritilish bo‘lishiga erishish kerak. 4. Ishlab chiqarishda shovqin, titrash, ultra va infratovushlar, ularning inson organizmiga ta’siri hamda ularga qarshi ko‘riladigan tadbirlar Shovqin, titrash va ultratovushlar ajralib chiqishi bir xil bo‘ladi, ya’ni ular jismlarning tebranishidan tashkil topib, inson eshitish organi tomonidan qabul qilinadi. Ular bir-birlaridan faqat tebranish chastotasi bilan farq qiladilar. 20 dan 20000 gersgacha (gs) tebranishlar tovush deb ataladi va ularni biz tovushdek eshitamiz. (Gers 1 sekunddagi tebranishlar chastotasidir). Shunday bir qancha tovushlarni tartibsiz qo‘shilishi shovqin deb ataladi. 20 gs dan past bo‘lgan tebranishlar infratovush deb ataladi. 20000 gs dan yuqori bo‘lgan tebranishlarni esa ultratovush deyiladi. Ultratovushlarni biz eshita olmaymiz, ularni faqat ba’zi bir uy xayvonlarigina eshita oladi. Qattiq qismlarning tebranishiga va shu tebranishlarni jismlarning o‘zlari yoki boshqa qattiq jismlar orqali o‘zatilishiga titrash deyiladi. Titrashni biz chayqalishdek qabul qilamiz. Tebranish chastotasi 1 dan 100 gs gacha bo‘ladi. Shovqin va uning inson organizmiga ta’siri. Yuqorida aytib o‘tilganidek turli chastotadagi har xil tovushlarning tartibsiz qo‘shilishib eshitilishi shovqin deb ataladi. Ritmlarga rioya qilingan holda muntazam ravishda kelib chiqadigan ohangrabo tovushlarga musiqali tovushlar deb ataladi. Musiqa bizga estetik zavq beradi, shovqin esa g‘ashimizni keltiradigan darajada ta’sir qiladi. Normal eshitishda tovush tebranishlarining 20 dan - 20000 gs gacha chastotasi qabul qilinadi. Bunda eng yuqori chegara faqat bolalar yoshiga xosdir. Ular balog‘atga etgan sari eshitish organlari tomonidan qabul qilinadigan tovushlarning chastotasi kamaya boradi va yosh o‘tib qolganida 15000 gs dan oshmaydi. Tovush qattiqlik darajasini aniqlash katta ahamiyatga egadir. Shovqinni tekshirish uchun maxsus asboblar ishlatiladi. Ular detsibellar bilan shovqin kuchining darajasini o‘lchashga imkon beradi. Bundan tashqari nihoyatda murakkab tuzilgan tovush analizatorlari ham mavjud bo‘lib, ular mavjud, shovqinning qanday chastotalardan iboratligini va umumiy tovush quvvatining qaysi chastota bo‘laklariga to‘g‘ri kelishini juda ham aniqlik bilan belgilab beradi. Qattiq shovqin eshitish organlariga yomon ta’sir qilishi natijasida ishchilarning eshitish qobiliyati pasayib ketadi. Bunda, avvalo eng kuchli darajada yuqori tebranish chastotasiga ega bo‘lgan tovushlarni qabul qilish buziladi. Juda ko‘p tebranishlarga ega bo‘lgan tovushlar kar bo‘lib qolishga asosiy sabab bo‘ladi. Ishlab chiqarishda shovqin ichki quloqqa faqat havo orqali o‘tibgina qolmasdan, balki bosh suyagi orqali ham o‘tadi. Shovqin boshni aylantirib, miyada og‘riq paydo qiladi va quloq shang‘illab asab tizimiga ham yomon ta’sir qiladi, fikrni jamlab, aqliy ish bilan shug‘ullanishga imkon bermaydi. Uzoq vaqt mobaynida shovqinning odamga sezilmas darajada ta’sir qilishi asab tizimining ishdan chiqishiga olib keladi. Shovqin ta’sirida turli organ va tizimlarning, masalan, ovqat xazm qilish, qon aylanish normal faoliyati buziladi. Titrashning zararli ta’siri. Titrash ishlab chiqarish zarari bo‘lib, odam tanasiga yoki uning ayrim qismlariga bevosita beriladigan mexanik tebranma harakatlardir. Qattiq jismlarning sekundiga 26 tadan kam (infratovushlar) va 20000 dan yuqori (ultratovushlar) tebranishi eshitish organi tomonidan tovush sifatida qabul qilinmaydi. Odam organizmi ularni fizik nuqtai nazardan ma’lum bir davr ichida takrorlanadigan tebranuvchi harakatlar yig‘indisidan iborat titrash sifatida qabul qiladi. Ishlab chiqarish sharoitida titrash odam organizmiga bilvosita yoki bevosita ta’sir qiladi. Titrashnning bilvosita ta’siri mashinalarning ko‘pincha polning va dvigatellarning, asbob-uskunalarning va bolg‘alar dinamik zarbi natijasida kelib chiqadi. Titrashning bevosita ta’siri, asosan rotatsion va zarb ta’siri bo‘lgan turli xildagi pnevmatik asboblarni ishlatishdan paydo bo‘ladi. Ular mashinasozlik sanoatida, kesadigan, teshadigan va charxlash mashinalari, yo‘l qurilishida ishlatiladigan pnevmatik mashinalar va shunga o‘xshashlar. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan turli xildagi pnevmatik asboblarni ishlatishda faqat ish qilayotgan qo‘lga titrash ta’sir qilibgina qolmay, balki tananing boshqa qismlari, ayniqsa asboblar uchun tirgak bo‘ladigan yoki ishlanayotgan buyumlarni bosib turadigan oyoqqa ham ta’sir qiladi. Shovqin va titrashga qarshi ko‘riladigan tadbirlar. Ishlab chiqarishdagi qattiq shovqinlarni keskin kamaytiradigan yoki yo‘qotadigan choralarga, birinchi navbatda shovqin chiqaradigan texnologik jarayonlarni yoki asbob uskunalarni o‘zgartirish kiradi. Mashinalar, stanoklar va boshqa turdagi mexanik asbob uskunalarning ishlashida shovqin va titrashni keltirib chiqaruvchi sabablar eng avvalo harakat qilish jarayonida ulardagi ayrim qismlarning bir-biriga urilishi, mashinalarning silkinuvchi va aylanib harakat qiluvchi qismlari kiradi. Buni yo‘qotishni asbob uskunalarni konstruksiyalash vaqtidan boshlash kerak. To‘suvchi konstruksiya bilan tovush yutilishini shunday hisoblab chiqish kerakki, devor satxiga urilib aks sado qaytarish natijasida kelib chiqadigan shovqin qattiqligi yoki tezlik darajasi 3 detsibeldan oshib ketmasin. Imkon boricha, shovqinli ishlarni ochiq joylarda bajarish kerak. Shovqinli ishlar bino ichida bajariladigan bo‘lsa, bu binolarni boshqa binolardan alohida qilib qurish kerak. Masalan, nihoyatda shovqin chiqaradigan, sim, mix yasaydigan, to‘qimachilik va shtampovka qiladigan sexlarni shovqinsiz yoki kam shovqinli texnologik jarayonlar joylashgan binolardan ma’lum uzoqlikda alohida qurilgan binolarga joylashtirish kerak. Bu ikkala binolar o‘rtasiga daraxtlar ekilsa ular shovqinning kamayishiga yordam beradi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, shovqinni yutuvchi materiallar yordamida shovqin kuchini deyarli 10 marta kamaytirish mumkin ekan. Ishlab chiqarish sharoitda shovqin va titrashga qarshi kurashish maqsadida mashinalarning titrashi va titrashini yo‘qotishga harakat qilish kerak. Kuchli shovqin chiqaradigan va silkinadigan mashinalarni yumshoq materiallardan, masalan moskalitdan (kigiz va probkalarning kombinatsiyasi) ishlangan maxsus poydevorga o‘rnatiladi. Ishchilar organizmiga titrashning ta’sirini kamaytirish yoki uni tamoman yo‘qotishga polning tebranish davriga qaraganda uzoqroq tebranib turadigan supacha-amortizatorlarni qo‘llash bilan erishish mumkin, bunda tebranish ishchi kuchiga ta’sir qilmaydi. Xaydovchilarda, uchuvchilarda, traktorchi, kombaynchilarda o‘rindiqdan o‘tadigan titrashlarni turli xildagi yumshoq narsalarni, yostiqcha prujina va boshqalarni qo‘yib kamaytiriladi. Shovqin va titrashni organizmga ta’sirini kamaytirishda ishchilarni mehnat qilish rejimiga e’tibor berib, normal mehnat sharoitini tashkil etish kerak. Shovqin va titrashga qarshi kurashda maxsus kiyimlar ham muhim ahamiyatga ega. Quloqni shovqindan himoya qilish uchun maxsus antifonlar, titrashga qarshi maxsus oyoq kiyimlari va qo‘lqoplar beriladi. Silkinadigan asboblarni ushlanadigan joylari rezina bilan qoplangan bo‘lishi kerak. Shovqinli va titrashli ishlarda ishlaydigan ishchilar vaqti-vaqti bilan tibbiy ko‘rikdan o‘tadilar. Ultratovush va uning ta’siri. Ultratovush ishlab chiqarishda keng tarqalgan omilllardan biridir. Ultratovush – havoni tebranma harakatga keltiruvchi 20 kilogersdan 109gersgacha bo‘lgan mexanik tebranishlardan iborat. Ultratovushning fizik ko‘rsatkichi qilib, uning tebranish chastotasi kilogersda (kGs), tebranish kuchi esa – detsibellarda (db) va quvvati – Vt/m2 da berilgan. Ultratovush ishlab chiqarishda foydalaniladigan 3 ta effekti, ya’ni xossasi mavjud: termik effekt, mexanik effekt, fizik–kimyoviy effekt. Ultratovushlar tovush bilan bir fizik tabiatga ega bo‘lgan, lekin eshitilish chastotasining yuqori pog‘onasidan ortiq (20000 gers va undan yuqori) egiluvchan muhitning mexanik tebranishlaridir. Egiluvchan muhitlarda - suv, metall va boshqalarda ultratovush yaxshi tarqaladi, bu muhitlarning temperaturasi ham sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Ultratovushning fizik va gigienik xarakteristikasi tovushga o‘xshash, ya’ni vaqt birligida yuza orqali perpendikulyar yo‘nalishda o‘tadigan to‘lqin harakati energiyasining tebranish chastotasi va ularning intensivligi bo‘yicha ishlab chiqariladi va 1 sekundda 1 sm2 ga to‘g‘ri keladigan vaqtlar bilan o‘lchanadi. Ultratovush havodan to‘qimalarga yomon o‘tkaziladigan, lekin suvdan, boshqa suyuqliklardan, qattiq materiallardan ancha yaxshi o‘zatiladi. Hozirgi paytda ultratovush diagnostika va ko‘pchilik kasalliklarni davolash uchun keng qo‘llanilmoqda. Ishlab chiqarishda quymalarni, eritib ulangan choklarni, plastmassalarni difektoskopiya qilish va moddalarni fizik-kimyoviy tekshirish zichligini, egiluvchanligini, strukturasini va boshqalarni aniqlashda yuqori chastotali ultratovushdan foydalaniladi. Past chastotali ultratovush suyuqliklarda qattiq moddalarni yuvish, yog‘sizlantirish, emulsiyaga aylantirish, metallarni kesish, payvanlash, maydalash, murt materiallarni parmalash va shunga o‘xshash ishlar qo‘llanadi. Ishlovchilarning salomatligini o‘zgarishida ultratovushning havo orqali ta’siri ultratovush va shovqinning bir vaqtda ta’sir etish oqibatidir. Mahsulotlarni ultratovush bilan tozalashda havo muhiti ko‘pincha zararli moddalar, benzin, atseton va boshqalarning bug‘lari bilan ifloslanadi. Salomatlikning buzilishi asosan bosh og‘rig‘i, uyqu buzilish, serzardalik, charchash va eshitishining pasayishi kabi belgilar bilan yuzaga chiqadi. Ultratovush ishlovchilarning asab tizimiga ta’sir etib, astenovegetativ sindrom, parezlar, paresteziyalar, ensefalovegetopolinevritlar chiqaradi. Ultratovush yurak-qon tomir tizimiga ham ta’sir etib, ularning faoliyatlarini susaytiradi, natijada bradikardiya, gipotoniya xolatlari vujudga keltiradi. Ultratovush eshituv bilan organizmga ta’sir qilish natijasida qabul qilish bo‘sag‘asining pasayish va nihoyat labirintopatiya kasalini chiqaradi. Ultratovush yuqori darajasining ishlovchilar organizmiga zararli ta’siri bilan kurashda quyidagilar qo‘llanilishi kerak: 1. Ish chastotasini oshirish va texnologik jarayonining o‘zida ishlatiladigan (tekinxo‘r, deb ataladigan) nurlanishni bartaraf etish yo‘li bilan manbadagi tovush energiyasini nurlanishni kamaytirish. 2. Ultratovush ta’sirining joylanishida qarab konstruktiv va planlashtirish bo‘yicha qarorlar qabul qilish: tovushni izolyasiya qiladigan qinlar (kojuxlar), yarim qinlar, ekranlar, uskunalarni alohida ultratovush manbaining generatorini uzadigan avtoblokirovka tizimi qurilishi, masofadan boshqarish, xonalar va kabinalarni tovush o‘zlashtiriladigan materiallar bilan qoplash. 3. Tashkiliy profilaktik choralar: ultratovush ta’sirining xarakteri va saqlanish choralar haqida ishlaydigan kishilarga yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatish, mehnat va dam olishining va ratsional rejimlari. 4. Individual himoya vositalari-shovqinga qarshi buyumlar. Standart ultratovushli uskunalar tayyorlaydigan hamma korxonalar zimmasiga hujjatlarda ultratovush xarakteristikasiga ko‘rsatilishini va ultratovush bilan kurashda talab etiladigan gigienik normativlarni ta’minlaydigan hamma vositalardan foydalanishni yuklaydi. Infratovush va ularning inson organizmiga ta’siri. Infratovush ham ishlab chiqarishda keng tarqalgan omillardandir. Infratovush qattiq jismlarning mexanik tebranishlardan hosil bo‘luvchi fizik omillardan biridir. Infratovushga 16 gs gacha bo‘lgan past tovushlar kiradi. Infratovush quyidagi birliklar bilan tavsiflanadi: Infratovush amplitudasi, intensivligi, to‘lqin uzunligi bilan belgilanadi. Infratovush amplitudasi qanchalik katta bo‘lsa, shunchalik uning bosimi ko‘payadi. Infratovush bosimi Paskal metr kvadratida (Pa/m2) belgilanadi. Gigienik amaliyotda ish joylarda nisbiy birlik, ya’ni detsibellardan foydalaniladi. Infratovushni asosiy xususiyatlardan biri – uning to‘lqin uzunligi katta va tebranish chastotasi kichik bo‘ladi. Shu sababdan infratovush o‘z yo‘lidagi qarshiliklarni yengib, egiltiradi. Atmosfera havosida kam yutiladi, chunki uning to‘lqin uzunligi juda uzoq masofaga tarqaladi, shu sababdan unga qarshi profilaktik choralar olib borish juda qiyin. Yer qimirlash, bo‘ron, to‘fonlarning ko‘tarilishi, dengiz bo‘ronlari, vunqonlarning portlashi natijasida ham infratovush xosil bo‘ladi. Metallurgiya zavodlaridagi po‘lat eritish pechlari ishlaganda, kompressorlar, ventilyatorlar, yirik gabaritli mashina va mexanizmlar ishlashi natijasida infratovush xosil bo‘ladi. Bundan tashqari, yuk mashinalari, avtobus, troleybus, yengil mashinalar, buldozer, ekskavatorlar, avtoyukmashinalar, portlaridagi kranlar, metropoliten va elektropoezdlar ishlaganda xosil bo‘ladi. Infratovush bilan bir vaqtda ish joy havosiga xar xil chastotadagi shovqin ham ishlovchilarga ta’sir qiladi. Infratovush butun organizmga ta’sir qilishi mumkin. Bunda organizmda charchash, bosh og‘rishi, bosh aylanishi, vestibulyar apparat funksiyasi buzilishi, eshituv vavibratsion sezuvchanlikni pasayshi, nafas olish ritmining buzilishi, qon bosimining oshishiga olib keladi. Infratovush salbiy ta’sirini oldini olish profilaktik chora tadbirlari: 1. Infratovushni manbasida kamaytirish. 2. Infratovushni izolyasiyalash. 3. Infratovushni tovush qoplari bilan qoplash. 4. ShXV lardan foydalanish. 5. Tibbiy profilaktika choralari. Infratovush chiqaruvchi apparat va mexanizmlarini loyihalash bosqichida ko‘rib chiqish, infratovush chiqaruvchi sexlarni alohida zonalarga joylashtirish, alohida xonalarga izolyasiya qilish, tovush yutuvchi materiallardan foydalanish lozim. Tibbiy profilaktik choralarga ishga kirishdan oldin va davriy tibbiy ko‘rikdan ishlovchilarni O‘zR SSV ning 300-sonli buyrug‘iga asosan o‘tkazish va nihoyat infratovush darajasini nazorat qilib turish lozim. 5. Ishlab chiqarishda zararli nurlanishlar, ularning hususiyatlari va inson organizmiga ta’sirini o‘rganish 1. Radioaktiv nurlanishlar. Radioaktiv izotoplar bilan ish bajariladigan sanoat korxonalarida, bu korxonalarda to‘g‘ridan-to‘g‘ri shu izotoplar bilan ishlayotganlardan tashqari, qo‘shni yaqin xonalarda boshqa ishlar bilan shug‘ullanayotganlar, shuningdek korxona joylashgan zonada yashovchilar ham radioaktiv nurlanishlar ta’siriga tushib qolishlarini hisobga olish kerak. Ionlashtirilgan nurlanishlardan ishchilarni saqlash qoida va normalari va qo‘llaniladigan himoya vositalari juda xilma-xildir. Asosiy normalovchi xujjat sifatida: “Radioaktiv xavfsizlik normalari (NRB- 76)”. “Radioaktiv moddalar va boshqa ionlashgan nurlanish manbalari bilan ishlovchilar uchun asosiy sanitariya qoidalari” (OSP-72); GOST 12.2.018-76 “SSBT. Rentgen qurilmalari. Xavfsizlikning umumiy talablari”; GOST 17.4.001-75 “SSBT. Ishchilarni muhofaza qilish vositalari. Klasslari”dan foydalaniladi. Joriy qilingan normalar bo‘yicha nurlanishning yo‘l qo‘yiladigan dozasi (YQD), shuningdek ishlovchi uchun bir yillik nurlanish darajasi 50 yil davomida organizmda yig‘ilgan taqdirda uning sog‘lig‘iga va avlodlari sog‘lig‘iga zarar yetmaydigan miqdorlari belgilangan. Radioaktiv nurlanishlar kishi organizmining hammasiga birdan ta’sir ko‘rsatmasdan ba’zi bir organ va hujayralarini ko‘proq zararlashi aniqlangan. Shuning uchun ham nurlanishning umumiy dozasi emas, balki organizmning qaysi qismida radioaktiv nurlanuvchi moddalar yig‘ilganligini hisobga olinadi. Ishchilarning ichki nurlanishlarini kamaytirish uchun radioaktiv moddalarni ochiq holatda ishlatishga yo‘l qo‘ymaslik, odam ichki organlariga tushib qolmasligini ta’minlash, xonadagi havo muhitiga tushmasligini, shuningdek radioaktiv moddalar bilan qo‘l, kiyim va xonadagi jihozlar yuzasini zararlanishdan saqlash kerak. Ochiq holda ishlatilganda ichdan nurlantirish xavfi bo‘lgan radioaktiv moddalar besh guruhga bo‘linadi. A - nihoyatda yuqori nurlanish aktivligiga ega bo‘lgan izotoplar. B - yuqori nurlanish aktivligiga ega bo‘lgan izotoplar. V - o‘rtacha nurlanish aktivligiga ega bo‘lgan izotoplar. G - kichik nurlanish aktivligiga ega bo‘lgan izotoplar. D - nurlanish aktivligi juda kam bo‘lgan izotoplar. Radioaktiv moddalar bilan ishlaganda, radioaktiv modda zarralari ish joylarini, odamning qo‘llari va boshqa ochiq tana qismlariga o‘tirib qolishi, havo muhitiga o‘tib qolishi va u yerda radioaktiv nurlanish manbalari hosil qilishi mumkin. Shuningdek bu radioaktiv changsimon moddalar nafas yo‘llari yoki teri orqali organizm ichki organlariga kirib qolishi mumkin. Terining nurlanish dozasini katta aniqlik bilan hisoblash imkoniyatlari bor. Buning uchun ish bajarilayotgan zonaning zararlanish darajasi aniqlanadi. Bunda ishlatilayotgan moddaning aktivligi va zararlangan yuzaning kattaligi hisobga olinadi. Ichdan nurlanish dozasini hisoblash ancha qiyin, chunki u bir qancha omillarga bog‘liq. Teri, shaxsiy muhofaza vositalari va xonalar ishchi yuzalarining yo‘l qo‘yiladigan zararlanish darajasi aniqlanmaydi. Bular radioaktiv moddalar bilan ishlash tajribalariga asoslangan sanitariya qoidalarida belgilanadi. Radioaktiv nurlanishlarga qarshi kurash chora-tadbirlari. Radioaktiv moddalar bilan ishlayotgan ishchilarni nurlanishdan muhofaza qilishning turli xil usullaridan foydalaniladi. Bunda nurlanish tashqi va ichki bo‘lishini hisobga olinishi kerak. Tashqi nurlanishlardan saqlanishda asosan nurlanish vaqtini belgilash, nurlanayotgan modda bilan ishchi orasidagi masofani saqlash va ekranlar yordamida to‘siq vositalaridan foydalaniladi. Ishchining radioaktiv nurlanish zonasida bo‘lish vaqti, uning yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan dozaga nurlanish vaqtidan oshirmasligi kerak. Alfa nurlanishlardan saqlanishda ekran qarshiligini hisoblashning extiyoji yo‘q. Chunki bu nurlanishlar harakat-doirasi eng kuchli radioaktiv moddalardan ham 55 mm dan oshmaydi. Alfa nurlanishlarni oyna, pleksiglaz, folganing eng yupqa xili ham ushlab qolish imkoniyatiga ega. Betta nurlanishlardan muhofaza qilishda betta nurlarining harakat masofalarini hisobga olgan holda ekran moddasi va qalinligi tanlanadi. Gamma nurlanishlarda muhofaza qilishdagi og‘ir metallardan foydalanish kerak. Masalan, qo‘rg‘oshin, volfram va boshqalar yaxshi natija beradi. O‘zlarining muhofazalanish xususiyatlariga ko‘ra o‘rtacha og‘irlikdagi metallar ekran sifatida yaxshi natija beradi (po‘lat, cho‘yan, mis birikmalari va b.). Ekranlar yordamida ish joylaridagi nurlanishning kamaytirish imkoniyatlari bor. Rentgen qurilmalarini ishlatganda ikki xil nurlanish hosil bo‘ladi. Bular - to‘g‘ri tushayotgan nurlar va har xil yuzalarga tushib qaytgan nurlardir. Ish bajarilayotgan vaqtda bu nurlarning ikkalasidan ham muhofazalanish chora- tadbirlarini belgilash kerak. Rentgen qurilmalarini quruq, yog‘och polli xonalarga o‘rnatish kerak. Bu xonalarning tez-tez shamollatish kerak. Muhofaza ekranlarining puxta ishlayotganligi o‘lchash asboblari yordamida tekshirib turiladi. Yopiq holatdagi nurlanuvchi moddalar bilan ishlaganda asosan tashqi nurlanishlarga qarshi muhofaza aslahalaridan foydalaniladi. Ochiq holatdagi radioaktiv moddalar bilan faqat bosimi kamaytirilgan, mustahkam yopiladigan shkaf, boks va kameralarda ish bajarish kerak. Qurilmaning mustahkam berkitilganligi tekshirib turiladi. Radioaktiv moddalar bilan ish bajariladigan binolarning devorlari, pol, shift va eshiklari tekis va silliq bo‘lishi kerak. Hamma burchaklar, radioaktiv moddalardan tozalash oson bo‘lsin uchun yarim aylana shakliga keltiriladi. Xonalarda shaxsiy muhofaza vositalari uchun havo berish tizimlari tashkil qilinadi. Bino maxsus sanitariya-gigiena jihozlariga ega bo‘lishi kerak. Bular - yuvinish qurilmalari, dush xonalari, suv ichish favvoralari va boshqalardir. Bu qurilmalar shunga o‘xshash sanitariya-texnik qurilmalardan bir-muncha farqli tuzilishga ega bo‘ladi. Masalan, qo‘l yuvish qurilmalarida kran o‘rniga pedal o‘rnatiladi. Shuningdek bu xonalarda albatta issiq suv ta’minoti bo‘lishi shart. Kanalizatsiya tizimlari zararsizlantirish qurilmasiga ega bo‘ladi. 2. Elektromagnit nurlanishlar. Umuman olib qaraganda barcha maishiy texnikalar nurlanish manbai bo‘lib hizmat qiladi, lekin ularning ta’sir doirasi, quvvati, nurlanish koeffitsienti va shu kabi omillarga bog‘liq bo‘lganlidan ular inson tanasiga turlicha ta’sir o‘tkazadi. Elektromagnit maydonning asosiy manbalari bo‘lib elektr uzatkich liniyalari, elektr o‘tkazgich, maishiy elektr asboblar, shaxsiy kompyuterlar, tele va radio uzatuvchi stansiyalar, sun’iy yo‘ldosh va uyali aloqa xizmati, elektrotransport, radar qurilmalari hisoblanadi. Maishiy elektr asboblar: Bu turdagi qurilmalarda nurlanish darajasi qurilmaning rusumi, ishlash rejimi, ishlash jarayonidagi iste’mol quvvatiga (ya’ni qurilmaning iste’mol quvvati qancha ortib borsa, elektromagnit maydonning ham ta’sir doirasi shuncha ortib boraveradi) va shu kabi omillarga bog‘liq bo‘ladi. Bu kabi qurilmalarga kir yuvish mashinalari, qahva qaynatgich, chang yutgich, qunduzgi chiroq, mikroto‘lqinli pech, isitgich va hokazolar kiradi. Bu qurilmalarning ichida ta’siri yuqori hisoblanadigani mikroto‘lqinli pech bo‘lib, undan foydalanishni biroz kamaytirishni va homilador ayollarning bu kabi vositalardan iloji boricha foydalanmasliklari tavsiya qilinadi. Kompyuterlar: Kompyuterlarning asosiy sog‘liq uchun xavfli bo‘lgan qismi monitor qismi bo‘lib, ko‘pchilik foydalanuvchilar elektron nur trubkali (ENT) monitordan foydalanishadi. Bu turdagi monitorlar LCD (Liquid Crystal Display) monitorlariga nisbatan ancha xavfli hisoblanadi. ENT monitorda elektromagnit va yengil rentgen nurlanish mavjud. Shuning uchun ko‘pchilik mutaxassislar LCD monitordan foydalanishni tavsiya qiladilar. Kompyuterning tizimli qismini olib qaraydigan bo‘lsak, u yerda deyarli hamma narsa nurlanishdan himoyalangan va uning ichidagi qurilmalar past quvvatda ishlaganligi uchun u yerdan chiqayotgan nurlanish kam miqdorda bo‘ladi, qolaversa ko‘pgina tizimli bloklarning ustki qavati metal bilan qoplangan. Tizimli blokdagi nurlanish asosan markaziy protsessor va elektr ta’minot qismida hosil bo‘ladi. Tele va radiouzatuvchi stansiyalar: Odatda bu turdagi stansiyalar aholi yashamaydigan joylarga o‘rnatiladi, lekin vaqt o‘tishi bilan bu chekka hududlar ham aholi yashash joyiga aylanib bormoqda. Toshkent teleminorasi bunga yaqqol misol. Bu turdagi stansiyalarda nurlanish quvvati yetarlicha baland hisoblanadi. Bu stansiya atrofida yashovchi kishilarning soch to‘kilishi, bosh og‘rig‘ining ko‘p bo‘lishi bu yerdagi elektromagnit maydonning quvvati yuqoriligidandir. Bunga bir necha santimetrli sim o‘tkazgichni antenna qilib, telekanallarni ushlab olish ham misol bo‘la oladi. Shifokorlar elektromagnit maydon yuqori bo‘lgan hududlarda hotiraning pasayishi, immun tanqisligi uyquning yo‘qolishi va shu kabilar ko‘p bo‘lishini ta’kidlashadi. Shuning uchun ularga yomg‘irda sayr qilish va sharshara bo‘ylarida ko‘proq dam olish tavsiya etiladi. Deyarli har bir inson umri davomida musbat ionlarni o‘ziga jamlab yuradi. Musbat ionlar manbai bo‘lib televizor, kompyuter va shu kabilar misol bo‘ladi. Fizika kursidan ma’lumki, qarama - qarshi zaryadlar uchrashganda neytral xolatga o‘tadi. Suv zarralari esa manfiy ionlar manbaidir. Demak, insonning bu kabi ochiq havoda yurganda va hushmanzara joylarga borganda qandaydir o‘zida yengillik his etishi shu omilga ko‘ra amalga oshadi. Uyali aloqa xizmati: Bugungi kunda dunyo bo‘yicha 1,5 mlndan uyali aloqa baza stansiyalari mavjud. Uyali aloqa baza stansiyalari yerdan 15-50 metr balandlikda va uyali telefonlar foydalanuvchining o‘zida bo‘lganligi uchun insonga ta’siri katta. Inson tanasining elektromagnit nurlanishlarga eng ta’sirchan qismi bosh qismi bo‘lib, aynan shu sohada so‘zlashuv olib boriladi. Shuning uchun u insonda nurlanish jarayoni tezlashishini yana ham orttiradi. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti uyali telefonlar zarariga oid Yevropa parlamentiga taqdim etgan hisobotida insonlarning saraton kasaliga chalinishida uyali telefonlarning ta’siri kuchli ekanini ta’kidlagan. Germaniyaning “Nova” oliygohi mutaxassilari kamerali va kamerasiz uyali telefonlarda elektromagnit nurlanishi bo‘yicha test o‘tkazishganda, kamerali telefonlarning nurlanishi sodda uyali telefonlarga qaraganda ko‘proq bo‘lgan. Nurlanish asosan uyali telefondan so‘zlashuv vaqtida chiqadi, lekin “kutish” xolatida u nurlanishdan butkul xalos bo‘lmaydi, chunki uyali telefon baza stansiyasiga o‘zining tarmoq doirasida ekanligi, qo‘ng‘iroq, SMS va shu kabi ma’lumotlarni qabul qilishga tayyor ekanligi haqida axborot berib turadi. Bu kabi nurlanishlarni butunlay yo‘q qilishning iloji yo‘q, chunki allaqachon uyali aloqa turmushimizning bir qismiga aylanib bo‘lgan, lekin undagi nurlanishlarni kamaytirishning iloji bor. Bunda uyali telefonning turiga, antennasining joylashuviga, uzatish quvvatiga, korpusining materialiga, uyali telefonni ishlatish tartibiga e’tibor berish kerak. Uyali telefondan foydalanish tartibiga kelsak, uni so‘zlashuv vaqtidagi “kutish” xolatida quloqda emas, balki qo‘lda ushlab turish tavsiya qilinadi. Zarur bo‘lmasa tunda, keraksiz paytlarda o‘chirib qo‘yish tavsiya qilinadi. Uni iloji boricha qo‘lda va yon haltada olib yurish lozim. Uyali telefonni yosh bolalardan uzoqda tutish kerak. Elektromagnit nurlanish insonning markaziy asab tizimi, immuniteti, endokrin tizimi, jinsiy tizimiga o‘zining salbiy ta’sirini o‘tkazar ekan. Demak, bu kabi elektromagnit nurlanish hosil qiladigan vositalardan foydalanishni tartibga keltirib olsak ham o‘zimizni ham naslimizni sog‘ligini asragan bo‘lamiz.